ارسی، چیدمان چوب و شیشه ، یادگاری از روزگاران قدیم و الهام گرفته  از طرح های اصیل اسلیمی که در ساخت درها و پنجره  بناها به کار می رفت ،  اکنون دیگر متداول نیست و تنها در خانه های برجای مانده از قدیم دیده می شود ، این دست ساخته های اصیل چوبی ، هرچند در حال حاضر به دلایل مختلف دیگر ساخته نمی شود اما در سرتاسر ایران زمین در شهرها و روستاهای قدیمی هنوز وجود دارد و زیباتر از آن است که از یادها فراموش شود.

گره چینی

قدیمی ترین آثار ارسی سازی در ایران مربوط است به عصر صفویه که در نقاط مختلف کشور و در بناهای مربوط به این عصر دیده شده است ارسی سازی، پس از تلفیق با هنر قواره بری که در عصر قاجار اتفاق می افتد اوج و عظمتی دو چندان می یابد

     ارسي گونه اي پنجره چوبي و شبكه دار كشويي است كه با بالا و پايين رفتن باز و بسته مي شود. بلنداي آن از كف تا آسمانه است. اين در _ پنجره  گاه به ميانسرا  باز مي شود و گاه  ميان دو تالار جاي مي گيرد تا به هنگام نياز  باز شود و يك تالار بزرگ بدست آيد. نمونه هاي زيباي آن در همه جاي ايران ديده مي شود.

        واژه ارسی در فرهنگ عمید  به معنی در اتاقی  است که بر روی حیاط باز می شود. استاد «محمد کریم پیرنیا» از معماران  پیشکسوت قدیمی  در تعریف واژه ارسی معتقد است که برخی گمان می کنند ارسی به پنجره ای اطلاق می شود که به تدریج از معماری روسی در ایران رواج یافته در صورتی که پیش از آنکه ارسی در معماری روسی جایی باز کند در بناها و نقاشی های ایران مشاهده شده است.

      با بهره گیری از تاریخ معماری می توان گفت، در قرن هشتم هجری نمونه های فراوانی ازرسم عناصر هندسی، گل و بته بر روی لوازم چوبی  مانند منبر،  درب امام زاده ها، صندوق مزار و  رحل قرآن  خلق شد. از اوایل قرن نهم هجری  نیز این هنر رونق دیگری یافت  و  صنعتگران از مشبک و گره چینی در ساخت  پنجره های منازل و  کاخ ها استفاده کردند،  هم چنین از دوران صفویه به بعد هم با  تعبیه شیشه های رنگی در چوب های مشبک ارسی ها  ساخته شد.

پنجره‌های ارسی بیشتر  به  اتاق‌های نشیمن یا پذیرایی  باز می‌شده است و یا در تالارهای بزرگ  کاخ‌ها  یا عمارات استفاده مي‌شده است و همیشه در یک بنا  شاهکار ارسی آن بنا متعلق به  قسمت پذیرایی بوده است. تعداد درها  هم همیشه فرد است. سه دری،  پنج دری،  هفت دری و  حتی  نه دری!  بسته به اینکه در قرار بوده در  نمای خارجی، اتاق های داخلی و یا در برابر نور مستقیم آفتاب قرار گیرد، پوشش و لعاب متفاوتی برای درها در نظر گرفته شده .

         در حال حاضر  ارسی و  گره چینی  که  یادگاری از زمان قدیم  است در اغلب  نقاط  کشور مشاهده     می شود و  نمایی منحصر به فرد            و متفاوت برای خانه های قدیمی ساخته است. تقارن کامل در شکل، فرم و رنگ که از طرح های اسلیمی نشأت گرفته و با تکه های کوچک چوب به شکل ستاره های چندپر پیاده شده، ویژگی مشترک پنجره های مشبک گره چینی در سرتاسر ایران زمین به شمار می آید  که در ارسی ها ،  شیشه های الوان به رنگ های زرد، سبز، قرمز و آبی به آن اضافه شده است.

در شمال ایران نیز ساخت ارسی  مانند دیگر نقاط  کشور مرسوم بوده است  با این تفاوت که به دلیل رطوبت هوای شمال از چوب درخت آزاد که مقاوم است و دوام بیشتری دارد استفاده می شد ولی در مقابل در مناطق خشک جنوبی و مرکزی کشور از چوب چنار برای کار گره چینی استفاده می کردند

         سنندج  را شهر ارسی ها  می دانند و  تا دلتان بخواهد  استاد چوب کار و ارسی ساز داشته. تقریبا همه جا  میتوان  ارسی گیر آورد؛    از نمونه های  عادی و کوچک تا فرم های  پیچیده و وسیع که مثلا  گره چینی های با حتی ۲۴ گره هم با ابعاد مختلف در آنها تکرار شده اند. اکنون در استان گلستان در شهر تاریخی گرگان در خانه های قدیمی کبیر، باقری، دیانی، خراسانی، شفیعی و بسیاری دیگر که مربوط به  عصر قاجاریه است و  هم چنین در دیگر شهرها و روستاهای منطقه دست ساخته های چوبی ارسی و گره چینی مشاهده می شود.

این هنر زیبا و اصیل ایرانی که  تا قبل از دوره پهلوی  رواج داشته  اکنون گنجینه ای  از میراث برجای مانده در خانه های با ارزش قدیمی گلستان است. اگر به خانه‌های بزرگ و قدیمی شهر یزد چون  خانه رسولیان، خانه محمودی‌ها،  خانه لاری‌ها و ديگر  خانه‌های تاريخي يزد سری بزنیم،  اتاق‌های سه دری و پنج دری را می‌بینیم که اغلب خاص میهمانان بوده است. ارسی حسینیه مختار در خلخال  که قدمت آن به زمان صفویه میرسد جزء قدیمی ترین آثار ارسی سازی در ایران محسوب میشود

      از جمله استادان ارسی‌ساز یزد به استاد عباس مجاور،که بازسازی و مرمت ارسی‌های باغ دولت آباد، گره سازی‌های مسجد شاه یحیی و چهارده معصوم از آثار اوست، استاد اکبر که بازسازی تعدادی از پنجره‌های باغ دولت‌آباد ، ارسی خانه لاری‌های یزد، ارسی  خانه  مشروطیت  تبریز،  قواره‌بری‌های  خانه محمودی یزد، و گره سازی خورشیدی‌های  مدرسه ضیاییه  از  فعالیت‌های اوست،  اشاره کرد.

استاد علی اکبر ابویی نیز دیگر استاد ارسی ساز یزدی است که دارای 25 سال سابقه در قواره‌بری و گره‌سازی، قواره‌بری خانه لاری‌های یزد، خانه نواب وکیل، گره‌سازی زندان اسکندر‌، مسجد جامع یزد از کارهای اوست.

*      ویژگی ها و دلايل استفاده از پنجره هاي ارسي

1) نور ،تامين نور فضاي دروني: اين نوع پنجره ها باعث مي شوند نور خورشيد به اندازه كافي وارد فضاي اتاغ شود نه كمتر نه بيشتر (كاهش شدت تابش نور آفتاب و گرما) ، نور عامل فعالی در معرفی فضا و زیبایی آن بوده است. زیبايی، حقیقتی است که با نور معرفت درک می‌شود و زیبايی ظاهری با حس بینايی ما دیده می‌شود. نور و روشنایی چه ظاهری و چه عرفانی باعث می‌شود که زیبايی به چشم آید و رنگ و سایر زیبايی‌های شیء جلوه کند.

2) روانشناسي رنگ ها: از نظر روان شناسي رنگ هاي مختلف اين شيشه ها و ايجاد نور هاي هم رنگشان بر روي انسان تاثيرات مختلفي مي گزارد كه هر رنگ كنار رنگ ديگر شدت اين تاثير را خنثي مي كند و مقدار مناسب آن را تنظيم و تعديل مي كند.بيشتر رنگ هاي استفاده شده در شيشه هاي ارسي ، رنگ هاي لاجوردي قرمز سبز و زرد  هستند و هر  كدام به تنهايي  يك تاثير روانشناختي مجزاي دارند.

3) زيبايي ، ايجاد زيبايي در نماي ساختمان: سطح پنجره هاي ارسي را با استفاده از انواع نقش هاي گوناگون گره سازي و با شيشه هاي رنگين و ساده مي آراستند و تركيب هاي بديعي پديد مي آورند و  بدين صورت هماهنگي بين اين شبكه هاي هندسي و نورهاي رنگي باعث ايجاد زيبايي دلپذيري مي شود. انعکاس رنگارنگ و تلطیف نور به داخل اتاق ها.

4) نقش هندسي در ارسي: ناپسند دانستن تقليد از نقش ها و صورت هاي انساني و حيواني در نقاشي و ساير هنر هاي تصويري و تجسمي به تدريج موجب شد كه تقليد از طبيعت در فرهنگ بسياري از      هنر هاي اسلامي چندان مورد توجه قرار نگيرد و جايگاه والايي نيابد. به همين جهت هنرمندان به تركيب هاي هندسي و انتزاعي توجه بسيار كردند.

5) محرميت ، حفظ حريم و محرويت فضاي بيرون : پنجره هاي ارسي همچنين باعث محدود كردن ديد از بيرون به درون خانه و ايجاد محرميت مي شود.

6) خواص صوتي: اگر قطعات يك گره نسبت به هم زواياي مختلف يا متعدد پيدا كند جابجايي صوتي ايجاد مي كند  در اين جابجايي تابع قوانين علم آكوستيك است.  فرم هاي شش وجهي نيز داراي خواص صوتي هستند از كاربرد صوتي شش وجهي در طبيعت مي توان كندوي زنبور عسل را مثال آورد كه دقيقا عمل انتقال صوت يا رزونانس را انجام می دهد.

7) دور كردن حشرات مزاحم:  شيشه هاي رنگي پنجره هاي ارسي با ايجاد نورهاي رنگارنگ باعث دور شدن و خارج شدن حشرات مزاحم از فضاي بيروني اتاغ هاي داراي پنجره هاي ارسي مي شوند، شیشه های رنگی سبب می شود خزندگانی همچون مارمولک و مار احساس وحشت کنند و وارد اتاق نشوند

8) در اتاق های تابستان نشین ارسی ها که بالای درب اتاق ها نصب می شد نقش بادخور را ایفا می کرد. این پنجره های مشبک در هوای گرم، باد ملایم و مطبوع را با کوران هوا به داخل اتاق هدایت می کرد و به همین سبب ارسی ها در اتاق های تابستانی شیشه نداشتند، درحالی که در اتاق های زمستان نشین شیشه دار بودند

          از ویژگی های ساخت این است که  در ساخت این پنجره های چوبی از میخ استفاده نمی شود و اگر هم استفاده شده میخ ها چوبی بوده است. برای محکم کردن ارسی ها که تکه هایی چوب آن را تشکیل داده اند چفت و بست یا همان زبانه نر و مادگی استفاده می شد و با اینکه هیچ وسیله وصل کننده دیگری مانند چسب هم به قطعات ارسی ها زده نمی شد اما بسیار محکم ساخته شده اند .

برای این کار ابتدا طرح اولیه  با ‏اطلاعاتی  از هندسه و مثلثات روی کاغذ تهیه می‌شود و سپس با دقت و ظرافت ‏فراوان چوب‌ها بریده می‌شود و شیشه‌ها با مهارت خاصی کنار هم چیده می‌‏شود و تمام اتصالات با فنون زیبای نجاری به هم متصل می‌شوند

       با وجود اینکه ساخت پنجره های مشبک گره چینی شده دیگر رواج ندارد اما می توان از آن ها       در دکوراسیون داخلی  خانه ها در اتاق های پذیرایی  یا  نورگیرها استفاده کرد، هم چنین می توان از آن ها در اماکن تجاری و خدماتی مانند سفره خانه ها، رستوران ها و هتل بهره برد .

    ارسی‌ها دارای نقش‌های متعددی است که دو نوع آن  بیشتر از همه در استان ‏کردستان رایج ومتداول بوده است.

*  نقش اسلیمی

      نقش اصلی آن را از ‏گیاهان گرفته اند و در نقش‌های قالی و نقاشی‌های مختلف نیز دیده می‌شود.

* گره چینی

      این نقش دارای نقوش هندسی شکل است که به مرور زمان در دنیای اسلام رایج ‏شده و در کاشی کاری‌ها و آجرنماها کاربرد فراوانی دارد و کل کار با هندسه و ‏مثلثات آمیخته شده است.‏

       هریک از نقش‌های اصلی که شامل ‏نقش اسلیمی ‌و گره چینی است خود دارای نقش‌هایی فرعی است که در این ‏میان، نقش جقه اهمیت ببیشتری از بقیه دارد.‏

*    نقش جقه

     جقه در معنای درخت سرو است که  مظهر آزادی است و شکل تقریبی  آن را به ‏صورت  درخت سرو فرض می‌کنند و سر نقش به صورت خمیده است و بدین ‏معناست که مرد آزاده و آزاد فقط در مقابل معبود سر تسلیم فرود می‌آورد .

مطالب مرتبط با موضوع گره چینی :

• 
  صنایع دستی ایران؛ رنگین کمان تنوع ریشه در تاریخ قدیمی دارد
• 
  گره چینی
• 
  نجاری ( ساخت در های چوبی تزئین شده ) گره چینی
• 
  پنجره گره چینی شیشه رنگی
• 
  قاب گره چینی و مشبک
• 
  دیوارکوب گره چینی طرح های هندسی جالب