تحلیل اجزای معماری

خانه ؛ تحلیل اجزای معماری و سازه ای و بررسی روش ساخت

معرفی پی
در بررسی معماری گیلان اونچه عناصر دیگه را تحت تاثیر قرارمیده، فن و روش ساختمانی به کار رفته است. این امر در عناصر مختلف ساختمانی سازه ای، مثل پی و سازه های عمودی و افقی و پوششها به خوبی مشاهده میشه.
شکیل یا باج بنه، مجموعه ای از تیرهای رو یهم است که ساختمان بنا رو برای حفظ از رطوبت وسیل تا ارتفاعی معین بالا می بره. این بخش از بنا نقش انتقال بارهای وارده از طرف قسمتهای متفاوت از ساختمان رو به زمین ایفا می کنه. شکیل اجزای متنوعی داره که اونهارو در 3 بخش زیر طبقه بندی می کنن:
بستر خاکی
2-نقاط متمرکز
تیرها

پی

بستر خاکی
اولین مرحله پی، با ایجاد سکویی ساخته شده از لایه های متراکم زغال خاک شکل می گیره. این سکو در عمق 60 سانتی متری زمین حفر شده و با زغال خاک کوبیده شده و تقریبا تا ارتفاع 60 سانتی متری بر روی زمین بالا میاید . نتیجه کار بستر خاکی با ارتفاع 120تا 150سانتی متره که اولین جزء در فرایند ساخت وساز بنا و اخرین عضو شرکت کننده در جریان انتقال بار به شمار میاید. این عضو با توزیع بار منتقل شده از اعضای بالایی سازه به سطحی بزرگتر سبب کاهش تنش فشاری میشه.
نقاط متمرکز
قسمت دوم پی مجموعه ای از5 لایه چوبیه که به طور متناوب بر روی هم قرار می گیرند. قطعات این بخش از چوب درخت توت هستند. چوب این درخت که در برابر تنشهای فشاری ونیز رطوبت و موریانه، مقاومند، همه ویژگیهای لازم برای به وجود اوردن نقش در این قسمت از سازه را داره.
اولین لایه پیش ازاتمام ساخت بستر خاکی درون خاک قرار می گیره، به نوعی که بالای گرده ها خارج از خاک بوده و اشکار است. این لایه از 10 تا 15 گرده توت به طول تقریبی یه متر تشکیل شده که در کنار هم چیده میشوند.
بعد از اون در لایه دوم، ردیفی دیگر از گرده های توت، هم تعداد و هم اندازه با گرده های لایه اول قرار می گیره.
این لایه تنها لایه ایه که سمت اون عمود بر لایه زیرین نیست و با گرده های زیرین هم جهته.
لایه سوم در این مجموعه، سه یا چهار قطعه چوب به نام زی است که عمود بر لایه قبلی چیده می شوند. این قطعات که طولی در حدود 225 سانتی متر دارن، مقاطعی شبیه مربع یا نیم دایره و سطح مقطعی بزرگتر از گرده های لایه دوم هستند. در لایه بعدی ، سه قطعه چوب قطورتر با سطح مقطع مربعی به ارتفاع حدود 30 سانتی متر قرار می گیره. اعضای این لایه کتل نام دارند و طولشان حدود یه متره.
و در اخر پهن ترین قطعه چوب به نام فیک در لایه پنجم نصب میشه. فیک مقطعی ذوزنقه شکل به ارتفاع 40 سانتی متر داره و درازای اون از 200تا 230 سانتی متر در تغییره. به این ترتیب مجموعه ای از گرده های چوبی بر روی هم قرار میگیره تا بار منتقل شده توسط اعضای بالایی رو به بستر خاکی منتقل کنند. از لایه اول به بالا سطح مقطع اعضای هر لایه زیاد شده و تعداد انها کم میشه. چنین ترکیبی از اعضای سازه ای در پی، به انتقال بهینه بارمی انجامه و با افزایش سطح بار دریافتی، سبب می شه بارهای نقطه ای از بالا وارد شده به صورت گسترده به بستر خاکی منتقل بشه و تنش کم بشه.
این مجموعه که به عنوان یه پی نقطه ای ایفای نقش می کنه، در فواصل 140 سانتی متری بر روی بستر خاکی تکرار میشه. تعداد پی های نقطه ای و فاصله انها بسته ابعاد سطح طبقه همکف و بار وارد شده متفاوته. بنابر گفته یه معمار محلی در سالک ده، تعداد فیکها برای یه اتاق 6 عدد، برای دو اتاق 10 عدد و برای سه اتاق 14 عدد در نظر گرفته میشه.

پی

تیرها
این بخش که عامل اتصال کف ساختمان به اجزای پی است، از سه لایه اصلی تشکیل شده. در لایه اول بر روی هر ردیف از نقاط متمرکز و در جهت عمود بر اونها ، دو تیر سراسری به نام بنه دارقرارمی گیره. درازای بنه دارها به اندازه ایه که روی همه
پی های نقطه ای رو پوشش بده. با توجه به تفاوت سطح مقطع قطعات چوبی زیرین، ارتفاع راس فیکها در جاهای مختلف پی متفاوته. این امر سبب میشه که بنه دارها تراز نباشن. بنابراین قطعات کوچک چوبی در جاهای لازم قرار میگیرند تا سطح بالایی بنه دارها تراز شود.
روی بنه دارها تیرهایی به نام سرکش، لایه دوم رو ایجاد می کنن.فواصل این تیرها با هم از 30تا110 سانتی متر متفاوته و درازای اونها به میزانیه که در حدود یه متر از انتهای پی های نقطه ای بلندتربشه.
این مساله سبب میشه سطحی از کف کنسول بشه و بخاطرهمین امر زیربنای مفید در طبقه همکف زیاد بشه.
دراخرین لایه، بعد از بنه دارها و سرکشها ، تیرهایی به اسم نال قرار میگیره. این لایه شامل سطح طبقه همکفه. نالها چهارگوشه طبقه همکف رو مثل کلافی در بر می گیرند و در گوشه ها به صورت فاق و زبانه در هم فرو می روند. ارتفاع تیرها 30 سانتی متر و درازای اونها به اندازه طول و عرض سطح همکفه. سطح میانی نالها از تیرهای کوچیک چوبی تشکیل شده که با فواصل کمی در کنارهم چیده شده و بینشان را گلوله های گلی پر کرده اند. در اخر هم بر روی این لایه، پوشش نمایان کف که تخته های چوبی به ضخامت 2تا4 سانتی متر هستند قرار می گیرد.

پوشش
ویژگیهای معماری پوشش
سقف به علت بارش زیاد باران همیشه شیب داره. پوششهای شیب دار یکی از ویژگیها و نیز عناصر مهم ساختمان در خانه های گیلانی هستن. این عنصر در انواع مختلفی چه از نظر استخوان بندی وچه از نظر پوسته نهایی روی اون، ساخته می شه. سقف رایج چهار شیبه است که برای تخلیه باران و جلوگیری از نفوذ رطوبت به درون مناسبتره . پوششهای چهار شیبه معمولا نامنظمن و از یه یا دو طرف کشیده اند.
امتداد این سقف عموما در جبهه مقابل به بادهای موسمی بلندتره تا مانع رسیدن اب باران به بدنه بنا بشه. پوشش سقفها اکثرا گیاهی و از محیط اطراف تامین میشه. در مناطق جلگه ای الیاف گیاهی مثه ساقه برنج و در مناطق شهری سفال به عنوان پوشش اخری سقف شیب دار به کار میره. سازه سقف مستقیما روی ستونهای چوبی اصلی بدنه ها تکیه می کنه و اکثرا از دیوارهای جداکننده مستقله.
فرم ساده بنا ، مخصوصا در سقف شیب دار اون، هم راحتی اجرای اونو ممکن میکنه و هم جمع اوری و دفع اب بارن را هم اسان می کنه.شیب زیاد سقفهای گالی پوش، برف سنگینی رو که در دوره های 20تا30ساله درمنطقه می باره به روی زمین می رونه. شکلهای ساده سقفهای شیب دار از به وجود امدن کنجهای برف گیر ممانعت میکنه و مانع نفوذ اب حاصل از ذوب برف به درون بنا میشه.
بر خلاف معماری بومی کویری که اکثر ازخشت و اجردرست شده، معماری این منطقه به طور عمده ازچوب و الیاف گیاهی استفاده کرده .

معماری پوشش

اجزا و مکانیزم سازه
سقف شیب دار بر روی سازه ای چوبی قرار میگیره. این سازه مرکب از تیر وستونهای چوبیه که توسط الیاف گیاهی به هم متصل شده اند.فاصله کم ستونها از یکدیگر و استفاده از سازه چوبی به صورت تیر وستون، مناسبات خاصی به این معماری میده که هم نما و هم در پلان ، خودشو اشکار می کنه.
ساده ترین نوع پوششهای شیب دار در ساختمانهای ابتدایی مشاهده میشوند. در این نوع پوششها ستونهای شاخک داری که تیرهای افقی روی اون قرار می گیره، نقش حمل پوشش رو دارن. بر روی تیرهای افقی، تیرهای مایلی که راسشان روی ستیغ متصله قرار دارن. ستیغ هم بر روی دیرکهای عمودی قرار داره.
نوع پیشرفته تر پوشش از ترکیب دیرک عمودی و چند ردیف خرپا درست شده . با حذف دیرک عمودی و کامل شدن خرپاهای اون، پوششهای دوشیبه کاملتری به وجود میاد . در نوعی از پوششهای دو شیبه، دو دیرک به طرفین دیرک مرکزی افزوده میشه. بر روی این دیرکها و ستیغ روی اونها ، ابتدا تیرهای مایل به فاصله حدود 30 سانتی متر و سپس روی اونها دسته های نی قرار می گیرن.
روش ساخت
سازه اصلی
برای اجرای بام، یه ترکیب سازه ای خرپا مانند هرمی شکل با شیب نسبتا زیاد روی دیوارها و ستونها سوار می کنند. شیب اون بعلت بارندگی خیلی زیاد و نفوذ پذیری پوشش بام حدود 100تا150درصده. سپس زگالها را توسط وریس به تیرهای چوبی خرپا متصل می کنند. وریسها به شکل ضربدری گره زده شده که به اسم گره پنجه مرغی معروفه و خیلی محکمند.
بعد از اینکه تیرهای افقی بر روی دیوارها قرار گرفتن، به فواصل معینی بر روی اونا تیرهای افقی دیگری به نام بال قرار می گیره. روی راس بالها از 4 طرف ، تیرهایی به نام چشین قرار داده میشه. برای اینکه بتوان تیرهای مایل یا سرچوب را به کار گرفت، باید اول به کمک تیرهای عمودی ستیغ را استوار نمود. پس از اون 4 تیر مایل از نوک ستیغ به 4 گوشه پوشش وصل میشه. برای مقاوم کردن این 4 تیر مایل ودیگر سرچوبها در وسط انها چشین دیگری قرار میدهند. این چشینها به وسیله چپ دستهایی که به پایین خرپاها متصلن حمایت میشن.

سازه اصلی

پوشش نهایی:
پس از اونکه سرچوبها بر روی ستیغ و 4تیر مایل قرار گرفت، بر روی اونا به فاصله حدود 20 سانتی متر ، دسته های بسته شده از نی یا شاخه های ضخیم درختی به نام آجار قرار می دهند. باید توجه کنین که در اینجا هم همه اتصالات به وسیله وریس انجام میشه. بر روی آجار، امود نهایی که در خانه های روستایی دسته های گالی یا ساقه برنجه، قرار می گیره. برای ساخت این قسمت در بعضی از مناطق از لت(تخته) و در شهرها و تعداد زیادی از روستاهای اطراف استارا از سفال استفاده شده. بعد از اون دسته های گالی که بالای اونها مثه جارو به هم گره خورده رابین زگالها قرار می دهند. به جای گالی از ساقه های برنج هم استفاده میشه، هرچند گالی استحکام و دوام بیشتری را داراست . دسته های گالی که هر کدام قطری حدودا 15 سانتی متر و طولی حدودا 2/1تا5/1 متر داره، به روش حلزونی یه آجار رو در بر می گیره، بطریقی که سر و ته اون بر روی هم میفته.

نتیجه گیری
بعد از بررسی وتحلیل معماری بومی گیلان به این نتیجه می رسیم که این معماری ویژگیهای شکلی و عملکردی و هویت خاص خود رو داره. به طور کلی میشه این ویژگیها رو بصورت زیر دسته بندی نمود:
شکل گیری الگوی معماری بومی خانه های گیلان بر پایه مدولی از مربعه که به صورت خطی و معمولا در امتداد شرقی –غربی توسعه می یابه.
در جلوی نمای اصلی خانه ایوان قرار داره که فضای اصلی زندگی محسوب میشه . ارتباط و دسترسی اتاقها به هم نیز معمولا از طریق این ایوان صورت می گیره . در خیلی از خانه ها ، قسمتی از این ایوان وسیعتر شده و فضای زندگی و فعالیتهای اصلی خانه برای مدت طولانی از سال به اون منتقل میشه.
در اتاقها عملکرد خاصی به وجود نمیاد و براساس تغییر فصلها و نیازهای خانواده، مصارف متنوعی پیدا می کنند. انتقال فعالیتهای خانواده از ایوان به داخل اتاقها در ایام سرد سال انجام میشه.
گونه شناسی بنا از لحاظ رعایت نیازهای خانواده، محرومیتها و تقسیم بندیها و روابط اجتماعی، مرزها و محدوده های نامرئی دارند.شرایط اقلیمی حاکم و اجبارها ، نوع ساخت خاص خود رو تحمیل می کنن. بخاطر همین عامل اصلی و موثردر شکل گیری این معماری اقلیم بوده و بهزیستی اجتماعی ساکنان و اعضای خانواده با در نظرگرفتن این محدودیت صورت گرفته.
بناها در محدوده باز گیاهی قرار می گیرن و تقسیم بندیها و تفکیکهای قاطع و مشخصی اونهارو از هم جدا نمی کنه.مرز این مالکیتها توسط درخت ، شمشاد ،چپر و نظایر اون تعیین میشه. فضاهای جنبی مثل انبارها در محوطه حیاط به صورت پراکنده مستقر می شوند.
ساختمان به دلیل ممانعت از نفوذ رطوبت از سطح زمین بالاتر قرار گرفته و در فضای بین زمین و کف، جریان هوا سبب تبخیر رطوبت و تهویه هوا و در نتیجه سبب خشک وقابل استفاده شدن کف ساختمان میشه . در صورت 2 طبقه بودن خانه، فضاهای زندگی در طبقه بالا ساختمان واقعه و طبقه همکف مختص طویله ، انبار و نظایر اون داره.
سازه اصلی از چوب تامین میشه. این مصالح در بدنه ها هم استفاده میشه. به عنوان پوشش اخرین، بنا با خشت پوشیده و با گل اندود میشه. این سازه معمولا به طریقه سنتی توسط یه استاد نجار ساخته میشه. در معماری کویری این وظیفه رو استاد بنا به عهده داره.
سقف به خاطر ریزش مداوم باران همیشه شیب داره.سقف رایج و متداول چهار شیبه است که برای تخلیه اب باران و ممانعت از نفوذ رطوبت به درون مناسبتره. امتداد این سقف عموما در جبهه مقابل به بادهای موسمی بلندتره تا مانع رسیدن اب باران به بدنه بنا بشود. پوشش سقفها اکثرا گیاهیه و از محیط اطراف تامین میشه. در منطقه های جنگلی قطعات چوب و تخته و در مناطق شهری سفال به عنوان پوشش نهایی سقف شیب داربه کار میره. سازه سقف مستقیما روی ستونهای چوبی اصلی بدنه ها تکیه می کنه و اکثراز دیوارهای جداکننده مستقله.