جلسه اول – يكشنبه ٩ -١٠ شب  ١٨ شهريور ١٣٩٧ برابر ٩ سپتامبر ٢٠١٨

*=================================================*

مواد و ابزار در ساخت كاغذ ابري سنتي

استاد:  دکترشهريار پيروزرام

(با سابقه و تجارب ارزنده در زمينه ساخت كاغذ ابري سنتي)

مسئول وهماهنگ کننده: مهندس محمد کریم متقی

تهیه کننده: عبدالناصر صمدی

رئوس مطالب:

 

 

لعاب، رنگ، بست رنگ، قلم مو و ساير ابزار كار.

در ابتدا مختصری درباره تفاوت ابری سنتی با چیزی که امروزه به عنوان ابروباد شناخته می‌شود می‌نویسم و سپس لیستی از مواد و مصالح مورد استفاده در ساخت ابری سنتی را ارائه خواهم کرد و در ادامه با سوالات دوستان پیش خواهیم رفت.

ابری سازی هنری قدیمی است که با تحقیقات اخیر (ریچارد وولف و بن جانسون و بسیاری دیگر) شروع آن را اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی و ابداع ایرانیان می‌دانند. پس از ایران به هندوستان برای مثال (دکن) که ابری‌هایش معروف است و سپس به ترکیه و از آنجا به اروپا راه پیدا کرد. معمولا بر روی کاغذ اجرا می‌شود و به عنوان زمینه برای خوشنویسی، تذهیب، مینیاتور و همچنین برای صفحات پیشواز و بدرقه یعنی ابتدا و انتهای کتاب کاربرد داشته است. امروزه این هنرکاربرد بسیار گسترده تری پیدا کرده و بخصوص در اروپا برای تزیین جعبه و دیگر اشیاء نیز به کار می‌رود.

دارای طرحهای بسیار متنوع و زیبایی است که به صورت انتزاعی و با رنگ‌های دلنشین ساخته می‌شود. آنچه که امروزه در زادگاه این هنر (ایران) رواج دارد و با اصطلاح غلط ابروباد نامیده می‌شود چیزی جز بازمانده‌ای کمرنگ از هنر ابری سازی نیست و لازم است به صورت جدی احیا و آموزش داده شود.

در ترکیه با تعصب و جدیت خاصی به آن می‌پردازند و به شایستگی آن را رونق داده‌اند و استادان ابری ساز از ارج و قرب بالایی برخوردارند. هر چند از نظر طرح به گل و بته سازی روی آورده‌اند که در گذشته جنبه تفننی داشته است چرا که ابری اصیل در طرحهای انتزاعی به ظهور می‌رسد.

 

مواد و مصالح مورد استفاده در کارهای امروزی کشورمان تاثیر بسزایی در پسرفت آن داشته است. استفاده از رنگ‌های روغنی و کاغذ گلاسه که از نظر بنده هم ابری سازی و هم خوشنویسی را کم جان نموده است بسیار فراگیر شده است. مسئله مواد و مصالح نا بجا در بسیاری از هنرهای سنتی تاثیر منفی داشته و دارد. از آن جمله می‌توان به استفاده از کاغذ گلاسه بجای کاغذهای مرغوب آهاری در خوشنویسی، مقوای ماکت بجای بوم‌های اصیل در تذهیب و مینیاتور، رنگ‌های صنعتی بجای رنگ‌های سنتی در نقاشی سنتی و غیره اشاره کرد.

امیدوارم بحث امروز مواد ‌و مصالح مناسب برای هنر ابری سازی را درست مطرح کند تا راهگشای جویندگان و علاقه‌مندان به این هنر باشد. چرا که همانطور که با ساز نا مرغوب نمیتوان موسیقی خوب اجرا کرد برای هر کاری لوازم و اسباب آن باید به خوبی شناخته و به کار برده شود.

در اینجا لازم است به اشتباهی که سال‌ها از بنده سر می‌زد و در این موارد

سر کلاسهایم سخت‌گیری نمی‌کردم اشاره کنم چرا که فکر می‌کردم نباید کار را برای هنر جویان سخت کرد تا گریزان نشوند. البته هنوز هم معتقدم اگر نوجوان یا جوانی به یک هنر درست گرایش پیدا کند خوب است که سختگیری نکنیم چرا که بینهایت بهتر است که چنین کسی آرام آرام با یک کار درست مانوس شود و نفس و روانش سالم بماند تا اینکه خود را با بازی کامپیوتری تباه سازد.

ولی در مراحل پیشرفته باید با جدیت و سختگیری جهت درست را به هنرجو نشان داد تا با ساده انگاری توهم هنرمند بودن به سرش نزند و بداند راهی دراز در پیش است و گوهر کمیاب با مشق و ممارست بدست می‌آید.

ا ز سخن اصلی دور نشویم.

 

مواد اصلی در ابری سازی سنتی عبارتند از :

– لعاب که زمینه را برای حرکت رنگ فراهم می‌کند.

– رنگ‌های معدنی

– بست رنگ

– پخش‌کننده یا روان‌کننده رنگ

– کاغذ

در ادامه هریک را توضیح خواهم داد

لعاب: لعاب در شیوه سنتی از کتیرا و تخم شنبلیله استفاده میشود.

رنگ:  در شیوه سنتی به غیر از چند استثنا مانند دوده و البته امروزه رنگ طلایی، معمولا رنگ معدنی است که بخوبی ساییده می‌شود و آماده می‌گردد. مانند رنگ اخرا، امرا، گل ماشی، لاجورد، و غیره.

 

بست: بست رنگ ‌به مقدار بسیار کم صمغ یا سریشم حیوانی است و تاکید می‌کنم بسیار کم اضافه میشود به طوریکه برخی استادان کاملا از آن صرف نظر می‌کنند.

روان کننده: روان کننده به باز شدن یکنواخت رنگ کمک می‌کند. در شیوه سنتی از زهره گوساله استفاده می‌شود، همان ox gal است که در آبرنگ هم برای افزایش اکستنشن یا گسترش استفاده می‌شود.

کاغذ:

کاغذ باید جذب بالایی داشته باشد مانند کاغذ ۱۰۰ گرمی معمولی که الیاف سلولزی دارد. مسلما از کاغذ گلاسه نمی‌توان استفاده کرد.

 

ابزار کار:

سینی برای لعاب: سینی مورد نظر باید با ابعاد کاغذ مورد نظر متناسب باشد یعنی حدودا دو سانت بزرگ‌تر از ابعاد کاغذ. برای مثال اگر کاغذ ۳۵*۵۰ سانتیمتراست سینی باید حدودا ۳۷*۵۲ سانتیمتر باشد. در هر ابعادی که تهیه می‌شود عمق آن بین ۴ تا ۶ سانتیمتر است.

بهترین جنس چوبی است که در برابر رطوبت مقاومت داشته باشد و نپیچد. اگر میسر نبود از ورق گالوانیزه هم می‌توان تهیه کرد ولی کیفیت متفاوت است.

قلم‌مو برای پاشیدن رنگ:

قلم موی ساخته شده از دم اسب بهترین است و باید مثل تصویر باشد تا رنگ را یکنواخت بر روی لعاب بریزد یا بپاشد. انواع سایزها مورد نیاز خواهد بود.

برای هر رنگ یک قلم مو لازم است.

 

میله چوبی یا برنجی برای شکل دادن

 و طرح اندازی:

از این میله هم برای ایجاد نقوش استفاده می‌شود و هم برای گذاشتن لکه‌های رنگی دقیق بر روی لعاب. ضخامت میله به تناسب طرح مورد نظر تغییر می‌کند. بین ۱ تا ۳ میلیمتر قطر.

شانه برای طرحهای خاص مثل

طرح شانه‌ای یا طاووسی:

در گذشته از شانه‌های ظریف چوبی استفاده می‌شد ولی امروزه معمولا از میله‌های نازک فلزی تهیه می‌شود.

البته شانه در اندازه‌های مختلف باید ساخته شود.

 

تخته برای شستن کاغذ:

فقط در مواردی که از شنبلیله استفاده می‌کنیم، لازم است شنبلیله‌ای که بر روی کاغذ است بشوییم در این حال حتما به رنگ بست اضافه می‌کنیم تا رنگ شسته نشود. کاغذ را بر روی تخته‌ای به حالت مورب قرار میدهیم و به آرامی بر روی آن آب می‌ریزیم و به هیچ وجه  روی آن دست نمیکشیم.

پرسش و پاسخ:

سوال: از شانه های پلاستيكي هم ميشود استفاده كرد؟

جواب: رنگ را جمع می‌کنند و نتیجه خوب نیست و علت بار الكتريسته  است.

سوال: سریشم حیوانی چگونه تهیه میشود و صمغ چه نوع درختی؟

جواب: سریشم از جوشاندن استخوان بدست می‌آید و چسب بسیار قوی است که در نجاری قدیم هم استفاده میشده. صمغ عربی

سوال: رنگ معدنی های و زهره گوساله مخصوص ابری را از برندهای ترکیه ای تهیه کنیم یا پیشنهاد میفرمایید که خودمان مهیا سازیم ؟

جواب: هر دو در ایران موجود است. رنگ باید طبق نسخه حسینی که آقای هراتی در کتاب هنر کتاب‌آرایی آورده‌اند ساییده شود.

 

*- در پایان ضمن تشکر از دوست عزیزم استاد پیروزرام که لطف کردند بدعوت حقیر جواب مثبت دادند. از آقای مهندس صمدی هم بابت گرداوری و تهیه مطالب هم تشکر میکنم.  از دوستان تقاضا دارم در صورت استفاده از مطالب و تصاویر حتما به منابع اشاره بکنند. ( استفاده با ذکر منبع بلامانع است.)           امیدوارم سایر مطالب کلاسها را نیز بتوانیم به این صورت صفحه بندی و در اختیار اعضا اندیشکده و دانشکده حفاظت قرار بدهیم. ارادتمند شما عزیزان  محمد کریم متقی        ویرجینیا – ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۸

نمونه ای از کار های استاد شهريار پيروزرام: متاسفانه لینک کانال تلگرام ایشان خراب بود و نتوانستم این لینک را برایتان قراردهم .