آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی
میراث جهانی یونسکو
آدرس : اردبیل، خیابان شیخ صفی ـ میدان عالی قاپو
مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد سلاطین صفویه، در سال ۷۳۵ ه. ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد که
مجموعه ای از آرامگاههای بزرگان، مشایخ و سلاطین صفوی و فضاهای آیینی و عبادی در اردبیل است.
بقعه شیخ‌صفی در 15 دی ماه 1310 به ثبت ملی رسید و در 24 دی ماه سال 1379 نیز عرصه و حریم آن تعیین و مصوب شد. این مجموعه ارزشمند که یکی از 10 اثر باستانی مهم ایران به شمار می‌آید پنج تیر 89 به عنوان یازدهمین اثر ارزشمند تاریخی ایران از سوی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسیده است.
منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان بود، و بنابر وصیّت خود او، جنازه اش را در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن کردند و بر قبر وی بنایی ساختند که علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول – آرامگاههای دیگری از شاه زادگان صفوی و فرزندان وی، شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاهپوش و سرداران قزل باش ازجمله شهیدان جنگ چالدارن و شروان در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارند.
پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. بقعه شیخ صفی شامل تعدادی از بناهای دوره‌های مختلف است که نخستین بار شاه تهماسب آنها رابه صورت مجموعه واحدی در آورد. بعدها شاه عباس بناهای مهم دیگری به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد.
در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.
گره سازی و گره چینی بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد سلاطین صفویه :
یکی از موارد منحصر به فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و…) منبتهای ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نامبرده، آن را در مجموعه‌های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده‌است.
سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشیهای معرق آن فعلاً در انبار بقعه نگهداری می‌شوند. سردر یادشده در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد ولی در حال حاضر هیچ گونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع شرقی میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه می‌شویم.
مجموعه بقعه شیخ صفی هم اکنون دارای هشت بخش اصلی شامل مسجد جنت سرا – قندیل خانه – حرم خانه – چینی خانه – چله خانه – شربت خانه – گنبد الله الله و شهیدگاه است.
*جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده است. ظاهراً جنّت سرا پس از آنکه شاه عباس اشیای گرانبها و کتابهای کتابخانة سلطنتی را به بقعه اهدا کرده ، به صورت کتابخانه درآمده است.
*قندیل خانه، بنایی الحاقی است که بعد از ایجاد آرامگاهها و چینی خانه و جنت سرا و، به احتمال زیاد، در زمان شاه طهماسب اول برای اتصال بناهای منفرد به یکدیگر ساخته شده است . قسمت فوقانی نمای خارجی بنا با مقرنسهای قطاربندی و نقوش و کتیبه هایی حاوی آیات قرآن در کاشی معرّق تزیین شده است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی را قندیل خانه بخشیده‌است.
*چینی خانه، از بناهای اولیه مجموعه شیخ صفی است و از بر جسته‌ترین شاهکارهای معماری در قرن 11 هجری در شهر اردبیل محسوب می‌شود. این محل که به قندیل خانه راه پیدا می‌کند، در ابتدا محل اجتماع درویشان یا تالار مراسم بوده است . در دوران شاه عباس اول با ایجاد تغییراتی در داخل آن ، محل نگهداری کتب نفیس و اشیای قیمتی و چینیهای سلطنتی شد. بخشی از این گنجینه‌ها را در دوره دوم جنگهای ایران و روس، به سن پطرزبورگ انتقال داد که هم اکنون در موزة ارمیتاژ موجود است. کتاب‌ها را نیز به کتابخانه سن پطرزبورگ انتقال دادند. بخشی از ظروف باقیماندة چینی نیز همراه چند قطعه فرش و اندکی اسناد و کتب، در 1305 و 1314 ش به تهران منتقل و تحویل موزه ایران باستان شد. در سالهای اخیر با افتتاح موزه صفوی در محل چینی خانه ، تعدادی از چینیها به محل اصلی خود انتقال یافته است.
*آرامگاه شاه اسماعیل نیز ،که از شاه نشین قندیل خانه به آن راه می‌یابند، اطاق کوچکی است که قسمت بالای دیوارها و سقف به شیوة ماهرانه ای با گل و بته نقاشی و روی آنها با رنگهای مختلف و آب طلا تزیین شده است. دیوارها با کاشیهای خشتی آبی لاجوردی که بر روی آنها با آب طلا نقش اندازی شده پوشش داده شده است . کاشیها دارای نوعی لعاب تلالؤدار است که با تابش نور جلوه ای خاص پیدا می‌کند؛ این نوع کاشی نزد اهل فن به کاشی «گازماگازی » مشهور است. صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبّت بر قبر شاه اسماعیل نهاده اند که گویا هدیه همایون شاه گورکانی است .
- گنبد اللّه اللّه بر فراز آرامگاه برجی شیخ صفی قرار گرفته و در واقع هستة مرکزی مجموعه به شمار می‌رود، به دست صدرالدین موسی ساخته شده است. نمای بیرونی آن برج آجری استوانه ای شکلی است به ارتفاع 5ر17 یا 18 متر و محیط 22 متر که بر روی قاعدة سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم خیز و عرق چینی شکل در بالا ختم می‌شود. بر روی بدنة برج با کاشی معقلی فیروزه ای رنگ کلمة جلالة اللّه تکرار شده و بدین سبب آن را گنبد اللّه اللّه نامیده اند. تزیینات ساقه و خود گنبد نیز با همان کاشی فیروزه ای رنگ در متن آجر و به شکل لوزیهای مکرّر اجرا شده است.
قبر شیخ در وسط محوطة هشت ضلعی ، درون آرامگاه ، با صندوق چوبی منبّت و خاتم کاری نفیسی پوشیده شده که در گذشته مرصع به جواهرات بوده است.
*حرم خانه . در ضلع شرقی شاه نشین قندیل خانه ، یک در نقره ای به راهروی با سقف کوتاه باز می‌شود که کف آن با کاشیهای خشتی دورة صفوی فرش شده است. نام حرم خانه شاید به آن دلیل باشد که نخست همسر شیخ صفی در آنجا دفن شده است؛ گرچه بعدها تعدادی از مردان خاندان صفوی نیز در مجاورت وی مدفون گردیده اند. به نوشتة برخی منابع ، شیخ صفی ده سال پیش از وفاتش این بنا را برای دفن همسر و دخترش و نیز همسر شیخ زاهد گیلانی درنظر گرفت.
*شهیدگاه، محوطه ای است که امروزه در مشرق و شمال بنای چینی خانه واقع شده و به حیاط و گورستان شهیدگاه معروف است. شهیدگاه در اصل گورستان عمومی مجاور آستانه بوده اما در 915، پس از غلبة شاه اسماعیل اول بر فرخ یسار شیروان شاه، اجساد سرداران شیخ حیدر که در جنگهای شیروان کشته شده بودند به این مکان منتقل و مدفون شد.
این مجموعه تاریخی دارای بخش‌های دیگری همچون، حرم و دارالحفاظ، حجره‌ها که از چهل عدد بیشتر بوده، نانوا خانه یا آشپزخانه و … نیز می‌باشد.
منابع : encyclopaediaislamica.com – wikipedia.org
اطلاعات اثر
کشور
ایران ایران
۳۸°۱۴′۵۳.۹۷″ شمالی ۴۸°۱۷′۲۹.۵۵″ شرقی
نوع فرهنگی
معیار ثبت
شمارهٔ ثبت ۱۳۴۵
منطقه آسیا و اقیانوس آرام
تاریخچه
تاریخچهٔ ثبت ۲۰۱۰ (طی نشست سی‌وچهارم)
اطلاعات ثبت ملی
شماره ثبت ملی ۶۴
تاریخ ثبت ملی ۱۵ دی ۱۳۱۰
نام اظهارشده در فهرست میراث جهانی یونسکو
منطقهٔ بر پایهٔ دسته‌بندی یونسوکو
آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی یکی از مکان‌های تاریخی و باستانی شهر اردبیل در شمال باختری ایران و از آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.
در این محوطه علاوه بر مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مقبره‌های شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه) و همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب) و نیز برخی از مشایخ و صاحب‌منصبان دوران صفوی و نیز کشه‌شدگان جنگ چالدران، قرار دارد.
چینی خانه
محتویات
۱ بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
۲ وضعیت کنونی بقعه
۳ مسجد جنت سرا
۴ قندیل خانه
۵ چینی خانه
۶ پناهگاه
۷ بخش‌های مختلف مجموعه بقعه شیخ صفی الدین
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان قرار دارد، و بر طبق وصیّت شیخ ، جنازه اش را در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن کردند و بر قبر او بنایی ایجاد کردند تا علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول – آرامگاههای دیگری از شاه زادگان صفوی و فرزندان وی را در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دهند . به گفته بیوک جامعی (۱۳۷۹)، مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد سلاطین صفویه، در سال ۷۳۵ ه. ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. به ویژه در دوره شاه عباس اول و از آن جا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می‌رفت، برای تکمیل و تزیین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.
یکی از موارد منحصربه‌فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه‌های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و…) منبتهای ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نامبرده، آن را در مجموعه‌های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده‌است.
وضعیت کنونی بقعه
سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشیهای معرق آن فعلاً در انبار بقعه نگهداری می‌شوند. سردر یادشده در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ به اتمام رسید. در حال حاضر هیچ گونه آثاری از این سردر مشهود نیست. امروزه از ضلع خاوری میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه به ابعاد ۹۲۵/۲۶ متر می‌شویم. دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت تاقنما ساخته شده محصور گشته‌است. ضلع خاوری حیاط یادشده با دری به ابعاد ۱۴۵۰۵۷۰ سانتی متر غیر مسقف باز می‌شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ مشجر و صحن اصلی قرار دارد. راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهیدگاه و در ضلع جنوبی به محوطه‌ای معروف به «چله خانه» یا قربان گاه مرتبط می‌شود که در سالهای اخیر در مشرف به شهیدگاه مسدود شده‌است. دیوارهای جانبی این راهرو دارای تاقنمای کاشی کاری بوده که به مرور ایم ریخته و اکنون قسمتی از آ« بازسازی شده‌است. راهرو مذکور با گذشتن از محوطه کوچک درگاه سنگی به صحن اصلی متصل می‌شود. صحن اصلی حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد ۴۰/۳۰*۱۰/۱۶ متر مفروش با تخته سنگهای صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد. درگذشته در وسط این حوض چاه آبی بوده‌است که با استفاده از سطل و طناب برای وضو گرفتن از آن استفاده می‌شده‌است. این چاه در حال حاضر مسدود شده‌است.
مسجد جنت سرا
در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته. جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیش تر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی»آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است. مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فروریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده‌است. مسجد جنت سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی است که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در جناحین آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته‌است.
قندیل خانه
این بخش در حقیقت قسمت اصلی بناست و دقیقاً رو به روی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته‌است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی را قندیل خانه بخشیده‌است.
چینی خانه
چینی خانه در قسمت خاوری قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد. ساختمان چینی خانه دارای چهار شاه نشین و دارای تاقنماهای فوق العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده‌است. هماهنگی و توازن رنگ‌ها با سطوح مقرنس از اسلیمها و گل‌های مختلف منظره‌ای شگفت انگیز را ایجاد کرده‌است. این مکان در دوره صفویه محل نگهداری ظروف زرینه، سیمینه و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده‌است.
پناهگاه
مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی در عهد صفوی مکانی مقدس به شمار می‌رفت و حکم بست و پناهگاه داشت. کسانی که در آنجا متحصن می‌شدند حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند، جانشان در امان بود. مثلاً” سلطان حسین‌خان شاملو برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی‌بیگ شاملو به این آرامگاه پناه برد.
بخش‌های مختلف مجموعه بقعه شیخ صفی الدین
قبر اول از پشت:شیخ صفی‌الدین – قبر دوم:شیخ صدرالدین موسی پسر شیخ صفی‌الدین – قبر سوم:شیخ ابراهیم پسر خواجه علی سیاهپوش پسر شیخ صدرالدین موسی
مقبره شاه اسماعیل- بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
مقبره شاه اسماعیل در زادگاه خود اردبیل، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
آن گونه که بیوک جامعی (۱۳۷۹) به نقل از کتاب «صریح الملک» عنوان کرده‌است، بخش‌های مختف بقعه شیخ صفی الدین عبارت‌اند از:
۱. حرم و دارالحفاظ
۲. مقبره شاهزادگان در جانب شرقی دارالحفاظ
۳. ایوان بزرگ رو به قبله دارالحدیث که از آثار دوران شاه اسماعیل اول بوده و در دو جانب غربی و شرقی مقبره‌های مسقفی از اولاد و مشایخ صوفیه قرار داشته‌است.
۴. چله‌خانه‌های قدیم و جدید و محل جلوس شیخ صفی الدین بوده‌است.
۵. مقبره همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب)
۶. مقصوره‌ای در برابر ایوان دارالحدیث
۷. محوطه شهید گاه در شمال گنبد دارالحدیث
۸. محل جلوس شیخ صدرالدین موسی
۹. حجره‌ها که از چهل عدد بیشتر بوده
۱۰. صفه مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی
۱۱. نانوا خانه یا آشپزخانه
۱۲. آشپزخانه و دیگ خانه و حجره‌های متعلق به آن و ایاغ خانه
۱۳. حجره رو به مزار شیخ صفی الدین که آرامگاه مشایخ صوفیه بوده‌است.
۱۴. شربت خانه در کنار چشمه آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرنی‌ها
۱۵. خونچه خانه و انبار با حجره‌های فوقانی و تحتانی
۱۶. دفترخانه شامل دهلیز و خانه و محوطه‌ای میان شربت خانه و خونچه خانه
۱۷. نقاره خانه که زیر سقف آن سقاخانه بوده و در پشت آن حمام و برخی خانه‌های متعلقه قرار دارد.
۱۸. هیمه خانه و زمینی در اطراف آن
۱۹. فضای بیرون در آستانه که در مقابل آن کوچه و دکانها قرار داشت
سراسرنمایی از مقبره کشته‌شدگان جنگ چالدران
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
مطالب مرتبط با موضوع معماری سنتی :
- تصاویر مراحل ساخت درب و پنجره گره چینی سبک قدیم ایرانی , عمارت شویدی
تصاویر مراحل ساخت درب و پنجره گره چینی سبک قدیم ایرانی - باید به معماری سنتی در سمنان توجه جدی شودمعماری سنتی
- مفاهیم و اصطلاحات : معماری ایرانی چیست؟
معماری ایرانی - آموزش گره چینی، دانلود کتاب گره چینی
آموزش گره چینی و ارسی سازی , آموزش گره چینی، دانلود کتاب گره چینی - خانه ایرانی گالری تصاویر و مطالب درباره خانه روستاییخانه روستایی ، معماری سنتی ایران زمین
- طراحی نماهای سنتیطراحی نماهای سنتی در طراحی نماهای سنتی یا نماهای رومی رعایت نکات ریز و کوچک باعث زیبایی این نماها می شود . به عنوان مثال ایجاد نور های رنگی LED و جایگذاری و طراحی مناسب این نورها تاثیر بسیار شگرفی بر زیبایی این ساختمان ها خواهد گذاشت . نکته دیگر استفاده از قوس یا منحنی… بیشتر بخوانید: طراحی نماهای سنتی
- طاق و سردرب و درب
طاق و سردرب و درب - هنوز این در بر پاشنه می‌گردد
« در» یعنی آغاز، یعنی ورود، یعنی تازگی
