باغ های قلهک ( باغ قلهک )

Gholhak Garden

به یاد مشتی حسین حیدری کسی که در قلهک بیش از هزار درخت کاشته و آن منطقه را به باغ قلهک تبدیل کرد .

باغ قلهک تهران Gholhak Garden of Tehran

 

باغهای مهم قلهک عبارتند از :

باغ قوام، باغ محمد دانشور، باغ سفاریت انگلیس، باغ کلیسا که دارای قنات جداگانه ایست.

باغ و خانه مخبرالدوله هدایت که بعدها در تملک مهدیقلی خان مخبرالسلطنه هدایت بوده است. این باغ در پایین قلهک بوده است.

باغ هادی دولت آبادی پدر یحیی دولت آبادی.

باغ ساعدالدوله، باغ حشمت الدوله، باغ سفارت عثمانی و باغ دادیان(ستوده، 1371: 672). 

باغ مخبر الدوله در پایین قلهک«جارچی باشی از باغ مخبر الدوله فقط نام برده است و شرحی درباره آن ننوشته است.»

مخبر السلطنه هدایت درباره این باغ می نویسد:

نیم ساعت به ظهر مانده از شهرستانک حرکت کردم ، سه بعد از ظهر به قلهک رسیدم و در گردنه چند دانه تگرگ هم دیده شد. در قلهک در باغ خودمان پیاده شدم. باغبان را گفتم هندوانه جاضر کرد، آب آن را خوردم، جانی به من داد. ناصر الدین شاه روز شنبه 16 جمادی الاولی 1298 قمری سری به این باغ زده است.

باز در 7 جمادی الثانی 1298 قمری به این باغ آمده است. روز جمعه 15 رجب 1299 قمری شاه به باغ ییلاقی مخبرالدوله در قلهک خواهند رفت(ستوده، 1371:676).

باغ دادیان در قلهکمخبر السلطنه هدایت درباره این باغ می نویسد: از فجایع این اوقات قتل میرزا مصطفی پسر حاجی میرزا حسن آشتیانی و سید ابو القاسم دربست حضرت  عبد العظیم بوده، به دستیاری مفاخر الملک نایب الحکومه. غره ربیع الاول 1327(نوروز سلطانی) خاکستر و عقرب بر سر مردم ریخته بودند. درب سفارت عثمانی نارنجک انداختند. صنیع الدوله با بعضی اقوام و اقارب از طهران به قلهک در باغ دادیان می رود(ستوده، 1371: 677).

باغ ییلاقی عثمانیها در قلهک« ناصر الدین شاه روز 16 جمادی الاولی 1298 قمری سری به این باغ زده است(ستوده، 1371: 677).  

باغ ساعد الدوله در قلهکدر همین روز شانزدهم جمادی الاولی به باغ ساعد الدوله نیز رفته است (ستوده، 1371: 678). 

باغ حشمت الدوله در قلهکدر همین روز ناصر الدین شاه سری به باغ حشمت الدوله زده است(ستوده، 1371: 678).

باغچه هادی دولت آبادی پدر یحیی دولت آبادی در قلهک یحیی دولت آبادی درباره این باغچه می نویسد:

خبر می رسد که حکومت نظامی می خواهد به بهانه اسباب غارت شده بعضی از خانه های محترمین و تمام خانه های شهر را بکاوند .

این است که نگران مانده، زنی را به عنوان معالجه نزد یکی از دکتران شهر که با من دوستی دارد و با خارجه ها بی رابطه نیست می فرستم و از او می خواهم با سفارت انگلیس مذاکره کند اگر من خود را به قلهک که محل ییلاقی انگلیسیان است و پدر من آنجا باغچه ملکی دارد برسانی می توانم جان خود را حفظ کنم یا نه، دکتر مزبور ملاقات کرده اطمینان حاصل می نماید و مرا اطلاع می دهد. در این حال مصمم می شوم به هر وسیله هست خود را به قلهک برسانم و در این کار غلامعلی خان قجر که سالها زحمت پرورش او را کشید هام مرامساعدت کرده و روز پنجشنبه سیم شهر جمادی الاثانی 1326 قمری با لباس مبدل به باغ قلهک می رسم… بعد از ورود به قل هک که قدری آسایش خیال حاصل می کنم یادم می آید. پانزده سال پیش از این شاهزاده محمد تقی میرزا رکن الدوله در طهران به پدرم گفت باغچه قلهک را دارید یا فروختید؟ پدرم جواب داد دارم. گفت به شما وصیت می کنم . اگر هر چه را دارید فروختید این باغچه را نفروشید که روزی به کار شما خواهد خورد. امروز همان روز است که باغچه جان ما را حفظ می کند(ستوده، 1371: 678).

باغ سفارت انگلیس (قلهک و زرگنده و رستم آباد)

سرگور اوزلی وزیر مختار انگلیس در تهران اولین سفارتخانه انگلیس در تهران را بنا نمود. زمین سفارتخانه را محمدخان زنبورکچی به اشاره فتحعلی شاه در اختیار وزیر مختار انگلیس قرار داد. سپس انگلیس ها به عمارت و باغ سفر در شهر بسنده نکردند و در روزگار محمد شاه حق مالکیت سفارت ییلاقی در قلهک را نیز به دست آوردند.

محمد شاه در سال 1828 میلادی این حق را به سرجان کمپبل وزیر مختار انگلیس واگذار کرد (طهران قدیم،1388: 218).

بنا به نوشته لرد کرزن، اهالی قلهک که در آن زمان صد خانوار بیشتر نبودند از مزایای خاص در مجاورت سفارت انگلیس برخوردار شدند. ایشان از سرباز دادن و تهیه جا و تدارک علیق برای قشون دولتی معاف بودند و عوارض را به وزیر مختار انگلیس می دادند. کدخدا نیز گمارده ی وزیر مختار انگلیس بود.دولت روس برای عقب نماندن از این رقابت، حقوق و مزایای همانندی در قریه زرگنده دارا شد و امپراطوری عثمانی نیز در حدود پل زرگنده، آلمانی ها در دزاشیب و بعدها اتریشی ها در رستم آباد همین مزایا را به دست آوردند (طهران قدیم،1388: 218).

چارلز جیمز ویلسن درباره سفارتخانه ییلاقی انگلیس در قلهک می نویسد:

وزیر مختار انگلیس- سر رونالد تامس- در قریه قلهک هم که در دامنه جبال آنجا واقع و قریب یک فرسخ از تهران مسافت دارد منزل ییلاقی بسیار خوبی دارند. به این معنی که منزل ییلاقی ایشان در قریه قلهک عبارت از خانه بسیار کوچکی است که آن را ژنرال ماژر مامور به خدمت هندوستان ساخته اند و در قرب آن خانه یک خانه و دستگاه عمارت بزرگی از جهت مهمانخانه وسفره خانه لو ساخته شده است و تمام عمارت ییلاقی و سفره خانه و مهمانخانه وزیر مختار انگلیس در وسط یک باغ بسیار وسیعی واقع است که در بعضی از نقاط آن باغ خانه های بسیار کوچک منشیان و سرا پرده ایشان به مرور زمان ساخته شده است. در قریه مزبور اشتهار دارد که آنجا در زیر اداره و حکم وزیر مختار بریتانیای کبیر واقع است. یکی دیگر از حقوقی که متعلق به سلاطین بوده و سر رونالد تامسن دارای آن امتیاز شده است اینست که مشار الیه ماذون است که طاوس نگاه دارد چه در ایران باستثنای اعلیحضرت شاه و خانواده سلطنت هیچکس ناذون نیست که در خانه خود طاوس نگاه دارد (ستوده، 1371: 673)

دبستان جم در محله قلهک:

دبستان دولتی جم که در حال حاضر نیز وجود دارد، قبرستان قلهکی ها بود، این مکان توسط جم نخست وزیر رضا شاه که در این محله زندگی می کرد به دلیل عدم وجود مدرسه در این مکان تبدیل به مدرسه شد. اولین مدرسه شمیران، مدرسه شاپور در تجریش بود و دومین مدرسه شمیران مدرسه جم بود.جم این مدرسه را  اجازه روحانی و کدخدای محله تاسیس نمود. در این مدرسه شخصیتهای مهم سیاسی درس خوانده اند که از آن جمله شخصیتها، دکتر ولایتی می باشد. هنرمندان زیادی نیز در این مدرسه درس خوانده اند از جمله: نصرا… افجه ای، قوامی (خواننده قدیمی)، ایرج میرزا و هنرمند جوان حمید عجمی و …..قایآ  (مصاحبه با مرتضی رازفر، 1388).

حمام اهالی قلهک: حمام اهالی قلهک که در حال حاضر مخروبه شده است توسط انگلیسی ها در قلهک ساخته شد. بیان شده است که اولین دوشی که در ایران آمد در همین حمام نصب شد (مصاحبه با مرتضی رازفر، 1388).

تلفنخانه قلهک:اولین تماس تلفنی که از شمیران با تهران گرفته شد دراین محله و در تلفن خانه ای که در کوچه تلفن خانه (شهید یزدانیان فعلی) بود گرفته شد (مصاحبه با مرتضی رازفر، 1388).

---

قلهک

نام قدیمش قلاهک بوده (قلعه کوچک) مابین تجریش و تهران قرار دارد.

واژه قلهک

کلمه قلهک از دو کلمه «قله» و «ک» تشکیل شده‌است که قله معرب کلمه کله، مخفف کلات به معنای قلعه است.

عقیده اهالی بر این است که به دلیل اهمیت آبادی قلهک که سه راه گذرگاه‌های لشگرک، ونک و شمیران بوده است، به آن(قله- هک) گفته شده است درسال ۱۲۵۱ قمری محمد شاه  امتیاز  استفاده از. زمین‌های مناطق قلهک و زرگنده را به ترتیب به دولت‌های بریتانیا و روسیه واگذار کرد.

پس از آن و در دوره سفارت سر جان کمپبل وزیر مختار بریتانیا در ایران، در زمان فتحعلیشاه   آنجا را به عنوان رزیدانس گرفته و در آن با اجازه خودسرانه خود دخل و تصرف هایی کردند. بریتانیایی‌ها تغییرات گسترده‌ای در قلهک انجام دادند و باغ تابستانی سفارت و واحدهای منطقه مسکونی کارکنان خود را در قلهک بنا نهادند. امتیاز  قلهک تا دوران پادشاهی رضا شاه در اختیار بریتانیا باقی ماند و  چون کاپیتولاسیون لغو شد تمام امتیازاتشان از بین رفت و فقط همان باغ برایشان باقی ماند  پس از آن با الحاق قلهک به شهر تهران، مالکیت زمین‌های منطقه به شهر تهران واگذار شد و تنها باغ سفارت در اختیار دولت بریتانیا باقی ماند.

حکومت روس و انگلیس در زرگنده و قلهک

مرحوم سلیمان بهنودی در این باره می نویسد:

قبل از کودتای رضا شاه حکومت قلهک با سفارت انگلیس و حکومت زرگنده با سفارت روس بود و مأمورین دولت حق مداخله نداشتند. به این معنی که اهالی قلهک تحت حمایت دولت بریتانیا بودند و از خدمت نظام معاف بودند و مالیات سالانه خود را به وزیر مختار بریتانیا می پرداختندو بجز اتباع بریتانیا و اهالی قلهک کسی حق نداشت در قلهک صاحب ملک شودو خارجیان ساکن قلهک باید برای امورشان بجای دولت ایران از بریتانیا اجازه نصب پرچم یا امور خود را در قلهک بگیرند و روس ها در ده زرگنده در مجاورت قلهک که باغ سفارت روس بود از حقوق مشابه انگلیسی ها برخوردار بودند. یکی از مستخدمین سفارت انگلیس در قلهک در داخل سفارت دفتر داشت. هرکس از اهالی قلک گرفتاری داشت یا هرگاه بین دو نفر نزاعی در می گرفت باید بروند سفارت انگلیس نزد آن مستخدم که به نام کدخدا بود عرض حال خود را بدهد و او رسیدگی کند. همینطور بود در در زرگنده که مامورین دولتی مداخل نداشتند و به همین مناسبت مامور دولتی به قلهک و زرگنده نمی آمد .

نام کدخدای ده قلهک در آن دوره زمانی”محمد بیک” بود که از طرف انگلیسی ها برای اداره محله در نظر گرفته شده بود. نام وی در اصطلاح محلی “مدبک” بود.  وی در کوچه کهنه (سهیل کنونی) محلی را برای مجازات افراد شرور محله در نظر گرفته و آنها را در این محل تادیب می کرد .

چندی قبل از کودتا نظمیه به فکر افتاد پاسگاهی در قلهک ایجاد و به کار مردم رسیدگی کند. در شمال دیوار سفارت انگلیس مغازه جدید الاحداثی بود که اجاره کردند و چهار نفر که یکی وکیل سوم و سه پاسبان بودند با میز  و لوازم دفتری آمدند مشغول شدند اما بلافاصله همان کدخدای سفارت انگلیس آمد میز تحریر و لوازم دفتر را به خیابان ریخت و با ناسزاگویی مامورین شهربانی را از قلهک بیرون کرد و صدا از جایی بلند نشد. این اوضاع پایتخت مملکت بود (خاطرات،      : 11 و 10).

حضور انگلیس ها در قلهک منجر به آن شد که به امنیت و بهداشت در محله توجه ویژه شود به گونه ای که به طور کامل محله را با نیروهای قلهکی تحت پوشش قرار دادند. حمام عمومی محله ساخت انگلیسی ها بود و آب قنات های باغ به بیرون می آمد و اهالی از آن استفاده می کردند. آب این قنات ها به کوچه سجاد (کوچه ده قدیم) سرازیر می شد و مردم از این آب بهره مند می شدند. اهالی در رابطه با آب قلهک می گویند: هر کسی آب قنات های قلهک را خورد در این محله ماندگار شد .

قلهک محل مجادلات سیاسی و تحصن آزادی خواهان، خصوصا در زمان مشروطیت نیز بوده است. پس از به توپ بستن مجلس شوای ملی توسط بریگاد قزاق، از آنجا که دولت بریتانیا مخالف سیاست‌های روسیه در ایران بود، به آزادی‌خواهانی چون دهخدا، تقی زاده و معاضدالملک و دیگرانی که از مجلس جان سالم به دربرده بودند، پناه داد. سپس سفارت بریتانیا به دستور لیاخوف محاصره شد، اما سرانجام با دخالت سفیر بریتانیا همه پناهندگان از ایران خارج شدند.

در قلهک امامزاده ای به نام امامزاده اسماعیل هست (جمعی از اقوامم ازجمله مادر پدر م در آن مکان مدفون هستند) در قدیم هفت رشته قنات داشت و از رودخانه دربند حق آبه داشت و سه مسجد یک تکیه و یک حسینیه و دو گورستان داشت

در قدیم در قلهک و زرگنده بر سر مسیل این رودخانه که تابستان ها هم تا زمان بچه گی من آب داشت و ما بچه ها در آن شنا می کردیم .چندین آسیاب آبی بود که امروز هیچ اثری از آنها وجود ندارد

در گذشته آب منطقه قلهک از هفت رشته قنات تأمین می‌شد که مهم‌ترین آن‌ها دو قنات موجود در باغ سفارت بریتانیا و دیگری قنات جاری در باغ قوام السلطنه بوده است. آب قنات جاری در سفارت که بسیار پرحجم و همچنان جاری است، درختان چنار کهنسال منطقه را سیراب می‌کند. در منطقه قلهک دارای 2 مسجد به نام های مسجد جامع و مسجد اعظم قلهک وجود دارد که قدیمیترین مسجد مسجد اعظم قلهک می باشد که در آن در ایام تاسوعا و عاشورا نخل قلهک برای ایام سوگواری بیرون آورده می شود همچنین حمام اهالی قلهک واقع در خیابان جلالی جنب بن بست شریعتی می باشد که به نام گرمابه حافظ تا چندین سال پیش معروف بوده است که در حال حاضر تعطیل می باشد که قدمتی بیش از 80 سال دارد که تاریخ به وجود آمدن آن مشخص نیست ولی شواهد نشان می دهد که آب قنات که از سفارت انگلیس وارد حوضچه حمام می شده و کوره پزخانه توسط برگ درختان و الوار سوزانده شده آب گرم می شده و اهالی حمام می کردن که بعدها لوله کشی آب و گاز آمده و دوش حمام نصب شده که قبلا به صورت خزینه بوده است در قلهک یک کوچه به نام کوچه سجاد که در قدیم به (( کوچه ده )) معروف بوده که اهالی قدیمی در این محل زندگی می کردنند که در حال حاضر هم هستن ولی به دلیل ساختمان نوساز و افراد جدید به این محل آمده اند که بافت قدیمی به سبک جدید تغییر شکل داده است . مسجد کوچک دیگری هم در ابتدای کوچه سجاد هنوز هم وجود دارد از طرف جلالی که این مسجد هم قدیمی می باشد.

روایت شده است که می گویند: روزی رضا خان از دو راهی قلهک فعل رد می شد دید سمت چپ بسته است و مسیر ناهموار و شکستگی دارد گفت من می روم سعد آباد تا بر می گردم این جاده بایستی صاف شده باشد و همین طور هم شد. از آن زمان به بعد نام این محل دو راهی قلهک نام گرفت

خیابان دولت در محله قلهک:

این خیابان شرقی ، غربی از خیابانهای قدیمی منطقه محسوب می شود به گونه ای که محله قلهک و دروس را به هم وصل می کند. عریض شدن این خیابان از سالهای پیش مطرح بوده است .ولی جالب است که این خیابان تنها حدود دو  سه سالی است که عریض شده است.

دلیل نام گذاری این خیابان را می توان به حضور گسترده هیات دولت در این خیابان مرتبط دانست در آن زمان دولتمردانی چون ابراهیم زند، مهندس ازکیا، جم، سرتیپ تاج بخش (مسئول دفتر شاه)، آقای مخبرالسلطنه (نخست وزیر رضا شاه) و …. در این خیابان منزل داشتند و به این دلیل بود که این خیابان نام “دولت” به خود گرفت

باغهای قلهک

باغهای مهم قلهک  که در قدیم  بود و الان  اکثراً نیستند عبارتند از:  باغ قوام، باغ محمد دانشور، باغ سفارت انگلیس، باغ کلیسا که دارای قنات جداگانه ایست. باغ و خانه مخبرالدوله هدایت که بعدها در تملک مهدیقلی خان مخبرالسلطنه هدایت ، باغ تیمور تاش (پدر بزرگم باغبان این باغ بزرگ بود و اخیراٌ مهران مدیری سریال مربوط به قاجاریه را در این باغ ساخت). این باغ در پایین قلهک بوده است. باغ هادی دولت آبادی پدر یحیی دولت آبادی. باغ ساعدالدوله، باغ حشمت الدوله، باغ سفارت عثمانی و باغ دادیان

دبستان جم در محله قلهک:

دبستان دولتی جم که در حال حاضر نیز وجود دارد، قبرستان قلهکی ها بود، این مکان توسط جم نخست وزیر رضا شاه که در این محله زندگی می کرد به دلیل عدم وجود مدرسه در این مکان تبدیل به مدرسه شد. اولین مدرسه شمیران، مدرسه شاپور در تجریش بود و دومین مدرسه شمیران مدرسه جم بود.

جم این مدرسه را ا اجازه روحانی و کدخدای محله تاسیس نمود. در این مدرسه شخصیتهای مهم سیاسی درس خوانده اند که از آن جمله شخصیتها، دکتر ولایتی می باشد. هنرمندان زیادی نیز در این مدرسه درس خوانده اند از جمله: نصرا… افجه ای، قوامی (خواننده قدیمی)، ایرج میرزا و هنرمند جوان حمید عجمی و …..قایآ و من  نگارنده نیز گواهینامه (تصدیق) کلاس ششم  خود را در این مدرسه گرفتم.

حمام اهالی قلهک که در حال حاضر مخروبه شده است توسط انگلیسی ها در قلهک ساخته شد. بیان شده است که اولین دوشی که در ایران آمد در همین حمام نصب شد

و هنوز هم جمعی از اقوام پدری ام ساکن قلهک و زرگنده در جوار قلهکند.

و درایام جنگ جهانی دوم تعداد ی از  نظامیان مسیحی  در ضلع جنوبی باغ سفارت  و خیابان دولت مدفون شدند:

گورستان متفقین در تهران

.اولین مرکز تلفن بین شهری در قلهک ساخته شد.

---

منطقه قلهک به طور خاص به کوچه سجاد معروف است که پیش از این کوچه ده نام داشته است‌.

قلهک از شرق به خیابان شریعتی و از غرب به خیابان جلالی و دولت منتهی میشود. آب این منطقه که یکی از آبادیهای توابع شمیران است از هفت رشته قنات تأمین میشد که مهم‌ترین آن‌ها دو قنات موجود در باغ سفارت انگلستان و دیگری قنات جاری در باغ قوام السلطنه بوده است‌. آب قنات جاری در سفارت که بسیار پر حجم و همچنان جاری است‌، درختان چنار کهن سال منطقه را سیراب می کند.

قلهک از نظر تاریخی نیز اهمیت بسیاری دارد. درسال 1251 ه. ق، که سرجان کمپبل وزیر مختاری بریتانیا در ایران بود ، محمد شاه تمامی اختیارات منطقه قلهک را به دولت انگلستان‌، که سفارت ییلاقی خود را در قلهک بنا کرده بود، واگذار کرد، اما اتباع انگلیسی از حقوق خود تجاوز کردند و هر گونه دخل و تصرفی را به عنوان منطقه مسکونی در آن جا به عمل آوردند.

اما چندی بعد، با لغو حق کاپیتولاسیون‌، تمام امتیازات آن‌ها از بین رفت و فقط باغ سفارت در اختیارشان باقی ماند. قلهک محل مجادلات سیاسی و تحصن آزادی خواهان ،خصوصا در زمان مشروطیت، نیز بوده است‌. پس از به توپ بستن مجلس از سوی لیاخوف‌، از آن جا که دولت بریتانیا مخالف سیاست‌های روسیه در ایران بود، به آزادی خواهانی که از مجلس جان سالم به دربرده بودند، مثل دهخدا، تقی زاده و معاضدالملک، پناه داد.

به دستور لیاخوف‌، فرمان‌دار نظامی تهران‌، سفارت محاصره شد، اما سرانجام با مخالفت سفارت بریتانیا با محاصره آزادی خواهان‌، همه پناهندگان از ایران خارج‌شدند. کلمه قلهک از دو کلمه “قله‌” و “ک” تشکیل شده است که قله معرب کلمه کله‌، مخفف کلات به معنای قلعه است‌. عقیده اهالی بر این است که به دلیل اهمیت آبادی قلهک که سه راه گذرگاه‌های لشگرک، ونک و شمیران بوده است‌، به آن( قله- هک) گفته شده است‌.