تاریخچه تخت وصندلی در ایران

تاریخچه تخت وصندلی در ایران

پیشینه تخت و صندلی در ایران:

محمد رضا زاهدی

کارشناس ارشد باستان شناسی

آثار و مدارک باستان شناسی به جای مانده از فرهنگهای کهن در سرزمینها ی گوناگون خاور میانه و آسیای غربی نشان می دهد ،که صندلی بعنوان وسیله ای برای نشستن از هزاران سال پیش به شکل های گوناگون وجود داشته است. یکی از نمونه های اولیه این نوع صندلی های اولیه ،چهارپایه ای است ساده که از این نوع چهار پایه ها برای نشستن استفاده می شده است. مدارک موجود نشان می دهد که قدیمی ترین چهار پایه موجود درمنطقه خاور نزدیک باستان از حفریات باستان شناسی تپه چشم علی در جنوب شرق تهران (شهرری) در کاوش های اریک اشمیت در سالهای 6-1934 به دست آمده است . این چهارپایه که متعلق به نیمه دوم هزاره ششم پیش از میلاد است با مخلوطی از گل رس و شن و کاه ساخته شده است . خمیره و پوشش آن قرمز رنگ است و در بخش پیش از تاریخ موزه ملی ایران نگهداری می شود. این چهار پایه طوری ساخته شده است که به لحاظ وزن و استحکام به راحتی می تواند وزن انسان را تحمل کند.(اسفندیاری.64:1377)

اما قدیمی ترین نمونه صندلی در ایران، در نقش برجسته ای بر مهره ای از جنس سنگ یمانی آبی رنگ از دوره عیلام نقش شده است . در این نقش تصویر یکی از پادشاهان عیلامی به نام شیلهک – این شوشیناک را نشان می دهد، که در حال اهداء شئیی به دخترش می باشد. در این تصویر پادشاه عیلامی بروی صندلی نشسته است که لبه تکیه گاه آن گرد و به حالت برگشته می باشد و پایه های آن به شکل، سم یک حیوان نشان داده شده است ،این قطعه مهر و نقش روی آن متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد می باشد.(همان :65)

نمونه های فراوانی از این نوع صندلی و مبلمان از دوره عیلام در نقوش روی مهرهای استوانه ای این دوره به وفور مشاهده می گردد. که شاهدی است بر استفاده از صندلی و تخت در روزگار عیلام.

نمونه دیگر از این دست یک قطعه پلاک قیری است که از زیباترین آثار هنری عیلام نو محسوب می شود و به نام بانوی ریسنده مشهور است . این لوح ساخته شده از جنس خمیر قیر، 13 سانتیمتر طول و 9/3 سانتیمتر عرض دارد . لوح مذکور تصویر زنی را نشان می دهد که یک دوک نخ ریسی دردست داشته و به سبک شرقی به حالت چهارزانو بر روی صندلی یا چهار پایه ای نشسته، که پایه هایی به شکل پنجه شیر دارد، در مقابل بانوی ریسنده چهارپایه ای با پایه هایی به شکل پنجه شیر وجود دارد که بر روی آن ظرف محتوی یک ماهی با شش میوه گرد قرار دارد.Amiet,1966,540) )

این نوع چهارپایه با پایه هایی به شکل پنجه شیر بارها در صندلی ها و تخت های مربوط به دوران هخامنشی تکرار شده و مشاهده می گردد.این موضوع بیانگر تاثیر پذیری هخامنشیان از آثار هنری دوران عیلام بوده است.

یکی دیگر از قدیمی ترین نمونه های صندلی ،مکشوفه از حفریات باستان شناسی در ایران، یک نمونه صندلی مفرغی است، متعلق به هزاره دوم ق. م از منطقه املش در استان گیلان ، این قطعه صندلی مفرغی که در ابعاد کوچک و مینیاتوری و از روی نمونه های واقعی ساخته شده است دارای یک صفحه مربع شکل با چهار، پایه ساده و پشتی مستطیلی شکل بلندی است که کاملا شبیه به نمونه های امروزی است.

ایرانیان باستان همچنین از تخت خواب نیز استفاده نموده و می توان بنابر شواهد و مدارک باستان شناسی مطرح نمود، که ایرانیان جزو اولین مردمانی بوده اند که از تخت خواب به عنوان مبلمان محل زندگی استفاده می کرده اند.

نمونه های فراوانی از مدل های کوچک این نوع تخت ها ،در حفریات باستان شناسی منطقه شوش و از دوره عیلام بدست آمده است، که معمولا همگی آنها دارای یک صفحه مستطیل شکل ساده با چهارپایه کوتاه بوده و روی سطح اصلی تخت معمولا تصاویر برهنه زن و مردی را نشان می دهد که بر روی تخت آرمیده اند، این نوع تخت ها معمولا از جنس گل و سفال ساخته شده و نمونه هایی از تخت های مورد استفاده در دوران عیلام در هزاره سوم ق.م را نشان می دهد.

بهترین نمونه های مبلمان ،تخت و صندلی در ایران باستان مربوط به دوره هخامنشی است. متاسفانه اصل این آثار در کاوشهای باستان شناسی بدست نیامده است ، لیکن نمونه هائی از تخت وصندلی  بر روی نقوش برجسته های تخت جمشید نظیر: صحنه بارعام داریوش در خزانه تخت جمشید ، صحنه خشایار شاه نشسته بر تخت شاهی و یا نقوش بالای آرامگاه داریوش در نقش رستم بارها مشاهده می شود.

علاوه بر این نمونه هایی از پایه های فلزی به شکل حیوانات اساطیری نظیر شیر و عقاب ویا  بخشی از بدن حیوان (پنجه شیر ) در کاوشهای باستان شناسی بدست آمده است.که بیانگر بخشی از تزئینات مبلمان در دوره هخا منشی می باشد .

ازنمونه های تخت و صندلی در دوران ساسانی نیزتنها می توان به نقوش برجسته موجود بر روی  بشقابهای زرین و سیمین دوره ساسانی اشاره نمود.
که خود گویای وجود عناصر تزئینی نظیر نقوش حیوانات اساطیری مثل عقاب و شیر بعنوان پایه و دسته تخت و صندلی در این دوره می باشد .

دوره اسلامی تا دوره معاصر:

ازدوره اسلامی ،ودرمیان نمونه های بدست آمده از کاوشهای باستان شناسی ،می توان به یک قطعه صندلی سفالی با تکنیک قالبی با رنگ فیروزه ای اشاره نمود که در هر ضلع نمای آن یک طاقنما وشش پایه به شکل نیم تنه شیر دارد.این قطعه از گرگان بدست آمده ومتعلق به قرن 6هجری است.5/25سانتیمترارتفاع و3/24سانتیمتر قطر دارد.

بر روی اوراق شاهنامه که داستانهای حماسی فردوسی را به تصویر کشیده است با نمونه های فراوانی از تخت و صندلی و مبلمان مورد استفاده درباریان ، در دوران اسلامی مواجه می باشیم.که نمونه های به جا مانده نشانگر تکنیک های متفاوتی از تخت و صندلی می باشد.به طور مثال در بعضی از تصاویرمینیاتور به نمونه هایی از صندلی بر می خوریم که به وسیلیه هنر منبت و معرق تزئین شده اند.

با آغاز دوره صفوی و سپس دوره قاجار که آغاز گر حضور اروپائیان در سرزمین ایران محسوب می گردد. و نیز مسافرت شاهان قاجار به فرنگ، مبلمان نوع اروپایی به دربار شاهان صفویه و قاجار و پس از آنها در دربار پهلوی راه می یابد. در این دوران تعدادی مبلمان یا بهتر است بگوئیم تخت یا صندلی توسط هنرمندان ایرانی ساخته می شود که امروزه زینت بخش موزه های کشور می باشد . نظیر تخت طاووس و تخت یا صندلی نادری که امروزه در موزه جواهرات ملی نگهداری می شود. تخت مرمر که از سنگ یکپارچه مرمر و به دست هنرمندان ایرانی ساخته شده و در عمارت کاخ گلستان نگهداری می شود.
تخت نادری نام اریکه سلطنتی است که به دستور فتحعلی شاه قاجارتوسط جواهر سازان و صنعتگران ایرانی ساخته شده‌است. این تخت مرصع و میناکاری شده شامل ۲۲ هزار سنگ و جواهر قیمتی است که برای اردوکشی به چمن سلطانیه زنجان در ۹ قطعه مجزا ساخته شد. تخت نادری از نظر شکل و ترکیب و تزیینات زیباتر از تخت طاووس است. پشت انداز آن با ترنج و جواهرات درشت و خوش رنگش آن را مجلل تر نشان می‌دهد. در دو طرف پشت انداز تخت که مانند دم طاووس چتر زده و در بالا دارای تاجی است، نقش دو اژدهای پیچ خورده یا سمندر قرار دارد که دم آنها به شکل سر عقاب یا طوطی درآمده‌است، و نظیر همین دو اژدها در دو طرف پله اول تخت نیز دیده می‌شود که در این جا دارای پا بود. و به سطح و دیواره پله چسبیده‌اند. در دیواره عمودی پله اول تخت، نقش شیری، برجسته کاری شده که بدن آن همچون پوست پلنگ خالدار و جواهر نشان شده‌است. در دو طرف تخت نیز در داخل ترنج‌هایاسلیمی مشبک، نقش دو طوطی میناکاری شده مشاهده می‌گردد.

این تخت تنها در مواقع سفر برای پادشاه حمل می‌شد و در بقیه اوقات در خزانه سلطنتی نگهداری می‌شد. تا پیش از تدوین قانون خزانه بانک ملی ایران، این تخت درتالار سلام کاخ گلستان تهران و در کنار تخت طاووس نگهداری می‌شد و پس از آن به موزه جواهرات سلطنتی انتقال یافت. این تخت برای آخرین بار در تاجگذاری محمد رضا شاه پهلوی در چهارم آبان ماه ۱۳۴۶ خورشیدی در تالار سلام کاخ گلستان مورد استفاده قرار گرفت. در حال حاضر این اثر گرانبها در موزه جواهرات ملیبانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نگهداری می‌شود. از این تخت به اشتباه گاهی به عنوان تخت طاووس یاد می‌شود.

این تخت زیبای جواهر نشان و میناکاری شده , در حال حاضر در گنجینه جواهرات ملی ایران در بانک مرکزی نگهداری می‌شود. تخت نادری در دوران قاجار ساخته شد. برخی تصور می‌کنند که چون این تخت , نادری نام دارد پس به احتمال فراوان مربوط به نادرشاه افشار است در صورتی که نادر در زبان فارسی به معنی کمیاب است و این تخت نه به خاطر نادر شاه که به خاطر کمیاب بودن و زیبایی منحصر به فردش به این نام شهره شده. این تخت فوق العاده زیبا به فرمان فتحعلی شاه فاجار ساخته شد و در بسیاری از نقاشی های آن زمان دیده می‌شود. این تخت در کاخ گلستان نگهداری می‌شد ولی بعدها به گنجینه جواهرات سلطنتی بانک مرکزی منتقل شد. این تخت برای آخرین بار در زمان تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی مورد استفاده قرار گرفت.

تَختِ طاووس که در آغاز «تخت خورشید» نام داشت، یکی از تخت‌هایجواهر نشان سلطنتی ایران است که به مباشرت حاجیمحمدحسین‌خان صدر اصفهانی(نظام الدوله)، صدر اعظم فتحعلی‌شاه و به فرمان فتحعلی‌شاه در سال ۱۲۱۶ هجری قمری توسط جواهرسازاناصفهان ساخته شد

از سال ۱۲۲۴ قمری، از نخستین شب ازدواج فتحعلی شاه با طاووس تاج‌الدوله (که نه ساله بود) بر روی این تخت، تخت به نام وی، تخت طاووس نامیده شد. این تخت هم اکنون در موزه جواهرات بانک مرکزیاست.

بنابراین این تخت با تخت طاووسی که نادرشاه افشار به همراه جواهراتکوه نور و دریای نور از نبرد هندوستان با خود به ایران آورد تفاوت دارد.تخت طاووس نادر با مرگ وی توسط غارتگران تخریب و به یغما برده شد.

این تخت به دلیل وجود طرح دو طاووس پرگشوده که در پشت آن قرار داشت به این نام شهرت یافت. پرهای زیبای این طاووس‌ها با جواهراتی چون : یاقوت، زمرد، مروارید، یاقوت کبود و سنگهای گران قیمت دیگری تزیین شده بودند. این تخت و طاووس‌های آن با شرح گفته شده در قرن ۱۷ میلادی برای شاه‌جهان پادشاه گورکانی هند ساخته شد. وی از آن در بارگاه عمومی‌اش در پایتخت خود دهلی هند استفاده می‌کرد و الماس بسیار گران قیمت و استثنایی کوه نور در آن کار گذاشته شده بود. آخرین پادشاه امپراتوری مغول کبیر یا گورکانیان در هندوستان، محمد شاه گورکانی بود که از نادرشاه افشار شکست خورد. نادر، امپراتوری مغولان هند یا گورکانیان را در سال ۱۷۳۸ فتح کرد و در سال ۱۷۳۹ با تخت طاووس و غنایم بسیار با ارزش دیگری به سرزمین ایران بازگشت.

از آن پس آوردن نام تخت طاووس نه تنها خود تخت، بلکه شاهنشاهی ایران را در اذهان زنده می‌کرد. در جریان نا آرامی‌های پس از قتل نادر شاه افشار درسال ۱۷۴۷ این تخت از بین رفت. اما پس از آن تختفتحعلی شاه قاجار با نام تخت طاووس خوانده می‌شد.

تخت طاووسی که نادرشاه افشار به همراه جواهرات کوه نور و دریای نوراز نبرد هندوستان با خود به ایران آورد پس از مرگ وی توسط گردان خراسان تخریب و به یغما برده شد.

بنای ایوان تخت مرمر قدیمی ترین بنای کاخ گلستان تهران است.

نام آن از تخت مرمرینی است که در دوره فتحعلی شاه ساخته شده و درایوان اصلی آن قراردارد. این تخت شامل ۶۵ قطعه مرمر یزد است.

ساخت آن را به کریم خان زند نسبت می‌دهند ولی بعضی بر این باورند که اساس آن از عهد وی بوده‌است و به زمان آقا محمد خان تغییراتی درآن داده‌اند. همچنین برخی آن را از دوره صفوی می‌دانند.

این ینا جای تاجگذاری و مراسم سلام نوروزی شاهان قاجاربود. آخرین مراسم برگزار شده در این محل، جلوس رضا شاه پهلوی در آذر ماه ۱۳۰۴ خورشیدی بوده‌است.
عمارت تخت مرمر. به علت اهمیت ایوان آن ، به ایوان تخت مرمر نیز مشهور است . بیشتر منابع جدید، ساخت این بنا را به آقامحمدخان قاجار (حک : 1193ـ1212) نسبت داده اند ، اما منابع معتبر دورة قاجار آن را در شمار آثار این دوره نیاورده اند. بر اساس شواهد کتب تاریخی زندیه و قاجاریه ، به احتمال قوی بانی آن کریم خان زند بوده است ؛ در تاریخ گیتی گشا و گلشن مراد ، از منابع تاریخی دورة زندیه ، از عمارت و تالاری یاد شده که کریم خان در 1173 در تهران ساخته است . منابع دورة قاجار نیز از بنای دیوانخانة بزرگی در همین سال در ارگ تهران سخن گفته اند. اطلاق تالار و دیوانخانه به این بنا، با ویژگیهای آن قابل انطباق است ؛ تالار می تواند همان ایوان بزرگ بنا باشد و دیوانخانه نیز با کاربرد حکومتی و رسمی آن تناسب دارد. بنابر روایتی مشهور، آقامحمدخان قاجار در 1206 پس از تصرف شیراز دستور داد قصر وکیل را ویران کنند و سنگها و آیینه ها و پرده ها و ستونهای آن را در تهران در ایوان دیوانخانه نصب نمایند
ایوان دیوانخانه (دارالاماره ) بیشتر محل برگزاری مراسم سلطنتی ، جشنها، اعیاد و بویژه عید نوروز بود. صدور فرمانهای حکومتی مانند ابلاغ تکالیف وزیران ، یا پذیرفتن سفیران نیز در این محل انجام می شد ،  مراسم جلوس دوم محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار و انتصاب میرزا تقی خان امیرکبیر نیز در این مکان بوده است آخرین مراسم انجام شده در این محل ، جلوس رضاشاه پهلوی در 1304ش بود.

این بنای سلطنتی از آثار منحصر به فرد اوایل دورة قاجار است از آن به عنوان زیباترین تالار در ایران یاد کرده است . بخشی از اطلاعات تاریخی ما در بارة این بنا مبتنی بر نوشته های جهانگردان اروپایی است.

عمارت تخت مرمر دو طبقه است و در گذشته در حیاط جداگانه ای واقع شده بود، اما اکنون با دیگر ساختمانهای کاخ گلستان در یک محوطه قرار دارد. در جلو ایوان دو ستون سنگی به ارتفاع حدود هشت متر، که در 1206 از قصر وکیل آورده شده اند، سقف را نگه می دارند. این ستونها فاقد پایه یا ته ستون اند و روی آنها با طرح گلدانی و فتیله ای وخیاره خیاره تزیین شده است. اِزاره های داخل و خارج ایوان با مرمرهای زردِ حجاری شده با گل و بته های برجستة متقارن ، با شکل طوطی و عقاب پوشانده شده و همة آنها از شیراز به تهران حمل گردیده است. در انتهای ایوان طاقنمایی هست که در قسمت پایینِ آن پنجره های اُرُسی قرار دارد که تمام دیوار را فرا گرفته و کتیبه ای آیینه کاری بالای آن را پوشانده است . تمام سقف و دیوارهای این ایوان آیینه کاری و مزین به شیشه های رنگی است.

در دورة فتحعلی شاه ایوان تغییر مهمی نکرد؛ فقط در 1232 یرمولوف ، فرمانده کل قوای گرجستان ، از طرف امپراتور روسیه هدایایی ، از جمله سه آیینة بزرگ ، به دربار فتحعلی شاه آورد که دو قطعة آن در ایوان تخت مرمر نصب شد.

با استفاده از تصاویری که اوژن فلاندن در 1256 از عمارت تخت مرمر رسم کرده است ، می توان تا حدودی وضع بنا را پیش از تغییرات آن در دورة ناصرالدین شاه تصور کرد. این تغییرات عبارت اند از: قراردادن سه پنجرة دو لتی بجای ارسیهای دوطرف در هر دهنه ؛ پرکردن ایوانچه ها و طاقیهای بالای دهلیزهای ایوان ، تغییر کاشیهای جرزها و کتیبه ها و نمای ایوان با تزیین کاشیهای گلدانی و چدنی ؛ تبدیل پشت بام کاه گلی به شیروانی ؛ تبدیل حوض اسلیمیِ تودرتوی جلو ایوان به حوض بیضی ساده ؛ پرکردن طاقهای جناغی و بزرگ کردن غلام گردشها و نصب آیینه های بزرگ بر روی دیوار آنها؛ بلندتر کردن سقف دهلیزهای دو طرف که کف غلام گردشها را تشکیل می دادند و دیوار کشیدن جلو آنها و نصب دو در منبت کاری با طاقهای هلالی در وسط آنها؛ برداشتن حوض کوچکی که در شاه نشین ایوان قرار داشت.

ایوان تخت مرمر پردة کتانی گلدوزی شده ای داشته که با قرقره هایی جمع می شده است. در طاقنماهای ایوان و نیز دو اتاقِ دو طرف ایوان (گوشواره ها)، تابلوهای نقاشی از پادشاهان قاجار و شاهزادگان و صحنه های جنگ بوده که برخی از آنها باقی است و برخی به ساختمانهای دیگر کاخ گلستان منتقل شده است . اغلب این نقاشیها متعلق به دورة فتحعلی شاه است ، از جمله آثار مهرعلی نقاشباشی . یکی از دو اتاق گوشواره به «اتاق نقاشخانه » معروف و در اختیار نقاشباشی وقت بود .

تخت مرمر. در 1221 فتحعلی شاه به سبب محفوظ نبودن ایوان تخت مرمر و دشواری جابجایی تخت طاووس ، دستور داد تختی بسازند که همیشه در وسط ایوان قرار داشته باشد. این تخت به تخت مرمر یا تخت سلیمانی مشهور شد. بر روی طارَمیهای (دست اندازهای دور تا دور تخت ) تخت مرمر اشعاری از فتحعلی خان صبا حک و زراندود شده است که دارای مادّه تاریخ ساخت تخت است . نام سازندة اصلی تخت ، محمدابراهیم ، نیز بر روی مجسمه ها حک شده است. طراح این تخت میرزا بابای شیرازی نقاشباشی است. تخت مرمر از 65 قطعه مرمر زرد معادن یزد در اندازه های مختلف ساخته شده است . ارتفاع آن یک متر است و نشیمنگاه آن از دو سطح 3*2 متر (سطح جلو) و 28ر1*70ر1 متر (سطح عقب ) تشکیل می شود. تخت بر دوش سه مجسمة دیو و شش فرشته و بر یازده ستون مارپیچی قرار دارد. بعضی از ستونها در زیر تخت و بقیه در کناره های تخت و هرکدام در پشت شیری قرار گرفته اند. بر روی سطح عمودی کنار دو پلة جلو تخت ، نقش دو اژدها و در دوسوی پلة اول دو مجسمة شیر حجاری شده است .

در 1336ش ایوان تخت مرمر در اختیار ادارة هنرهای زیبا قرار گرفت و تعمیراتی در آن انجام شد. ظاهراً مدتی نیز در اختیار سازمان شیروخورشید قرار گرفت .در دهة 1370ش نیز دوباره مرمت شد و حتی برخی از سنگهای ازارة دیوار از رستوران لُقانته در میدان بهارستان به این محل منتقل شد .

همچنین می توان به نمونه کار هایی از صندلی و مبلمان که با تزئینات هنرمندانه هنر منبت ،معرق و خاتم توسط استادکاران به نام در دوره قاجار و پهلوی ساخته شده است اشاره نمود که امروزه زینت بخش موزه هایی نظیر موزه هنرهای ملی ایران می باشند.

درواقع می توان گفت استفاده از مبلمان در ایران از دوران باستان تا دوران معاصر در انحصار طبقه حاکم و بزرگان بوده است،واستفاده از این عنصر تجملاتی در واقع از دوره قاجار وپس از آن در عصر پهلوی کم کم مورد استفاده طبقه مرفه قرار گرفته  وآنگاه دربین سایر اقشار جامعه متداول گردید.

 

 

منابع:

 

اسفندیاری.آذرمیدخت،”پیشنه صندلی وگل نیلوفر آبی در مدارک باستان شناسی” باستان  شناسی وتاریخ ،شماره پیاپی 1377،21،2.

قائینی.فرزانه ،موزه آبگینه وسفالینه های ایران ،سازمان میراث فرهنگی ،1383.

گزیده ای از ده هزار سال هنر وتمدن ایران ،موزه ملی ایران ،1386.

 

 

Amiet.pier,1966,Elam,Auvers-Sur-Oise.

www.aftab.ir

javaherat-meli.persianblog.ir