تاریخچه هنر مشبک
درب های مشبک (ارسی ) باغ دولت آباد – یزد
درب های مشبک (ارسی ) باغ دولت آباد – یزد
هنر مشبک قدمتی دیرینه دارد. از زمانی که انسانهای اولیه از غارنشینی به صحرا نشینی روی آوردند و از سنگ برای خود چهار دیواری ساختند، برای روشنایی داخل کلبه پنجره ای از پوست حیوان، چوب، برگ یا سنگی که سوراخ سوراخ شده بود، تعبیه کردند. بدین ترتیب ضمن جلوگیری از ورود سرما تا حدی روشنایی کلبه را تامین کردند. کم کم این سوراخ ها به اشکال هنری تبدیل شد.
امروزه آثار مشبک را بر درها،منابر،امام زاده ها، مساجد، ظروف فلزی و سفال، که هنرمند به مهارت خاصی آن را مشبک کرده، فلز (آلومینیوم، مس، طلا، نقره)، چوب(انواع تخته سه لایی)، استخوان حیوانات (عاج، استخوان شتر،استخوان اسب)، چرم، سنگ پلاستیک، یونولیت، فرمیکا، نئوپان و… می توان مشاهده کرد.
درگذشته در منازل را با شیشه های رنگی و با استفاده از هنر مشبک می ساختند. این روش بخصوص از عهد صفویه متداول و تا پنجاه سال قبل معمول بود. متاسفانه اکنون کمتر از این هنر استفاده می شود و نمونه هایی از آن را فقط در موزه ها می توان یافت. تخته سه لایی تقریباً از صد سال بیش (که ممکن است از لایه های بیشتری نیز تشکیل شده باشد) ساخته شد. تخته سه لایی را می توان در طول وعرض های نامحدود توسعه داد در حالی که چوب و استخوان حیوان پهنای محدودی دارد و شکننده است، ولی تخته سه لایی، که به ترتیب از راه چوب به طور افقی و عمودی استفاده می شود، استحکام خاصی دارد و می توان نقشه ای را روی آن مشخص کرد.
مشبک کاری چوب, معرق کاری, منبت کار
شناخت کلی مشبک کاری چوب: مراحل آشنایی با فنون و اصول منبت یا مشبک کاری عبارتند از :
۱ـ طراحی و فراگیری طراحی برای پیاده کردن کار
۲- آشنایی کامل با انواع چوب ها
۳ـ آشنایی و طریقه کاربری از ابزار کار مشبک کاری و درود گری
۴ـ فراگیری اصول فنی و اصلی سایر رشته های مرتبط با این هنر ضمن آموزش فن مشبک کاری.
رشته های موزائیک کاری، معرق کاری ، رنگ کاری و رویه کوبی هر کدام جایگاه خاص خود را داشته و باید هنر جویی مشبک کار یا منبت کار با آن کاملا آشنا شود. مشبک کاری، که یکی از شاخه های منبت است، در تزئین قاب ها و سایر وسایل تجملی کاربرد دارد و معمولا بر روی چوب های گوناگون، عاج و استخوان انجام می شود. درمشبک سازی از وسایلی چون کاغذ، چسب چوب، مته، اره مویی،کمانه مشبک، سمباده، چکش، گازانبر، چوب( تخته سه لایی)، آلومینیوم،مس وچرم استفاده می شود.
ابتدا طرح یا خط مورد نظررا بر روی تخته، فلز یا چرم که زمینه اصلی کاراست می چسباند و پس از بررسی و علامت گذاری روی طرح نقاطی که می بایست بریده شود مشخص و سپس با مته سوراخ می شود. پس از آن با استفاده از اره مویی نقش های اضافی بریده می شود و طرح به صورت مشبک باقی می ماند، سپس با استفاده از سمباده طرح پرداخت و صیقل داده می شود.
مدت انجام کار بر روی یک تابلو بسته به پیچیدگی و ظرافت طرح گاه تا یک سال طول می کشد تعریف و معنای لغوی مشبک در فرهنگ لغات: مشبک: هر چیز در هم آمیخته شده و در هم آمده، هر چیز شبکه شده و در هم در آورده شده مانند پنجره شده و در هم داخل گشته، شبکه دار، به شکل شبکه خانه خانه، جسمی که دارای سوراخهای بسیار باشد.
مشبک کار: پنچره پنچره یا چشمه چشمه ساختن چیزی را، از هنرهای ظریف و دستی که بر چوب یا فلز نقش هایی مشبک پدید آورند .
وسایل و ابزار مشبک سازی:
وسایل کار برای هنر مشبک عبارتند از: کمانه،اره، تخته یا فلز،چکش ،سمباده،چسب چوب،چسب کاغذی،انبردست و میز.
کمانه: این وسیله باید قابلیت انعطاف داشته باشد به گونه ای که بتوان براحتی دهانه آن را به هم نزدیک و یک سر اره را در آن محکم کرد. در غیر این صورت می توان با اضافه کردن ۱۷ تا۲۰ سانتی متر تسمه به ضخامت ۳ میلی متر کمانه اره را طولانی تر کرد تا اولا به آسانی بتوان اره را محکم کرد ثانیا از اره شکسته هم استفاده مجدد نمود. هر چه کمانه بزرگتر باشد می توان کار را با ابعاد بزرگتر انجام داد و از آن برای ساخت معرق و مشبک استفاده کرد و برای جلوگیری از هرز شدن پیچ ومهره ها بهتر است از واشر ساده و فنری استفاده کرد .
اره: اره مویی دو نوع و در اندازه های مختلف است: اره چوب بری و اره فلز بری . اره چوب بری باید پاملخی باشد به این معنی که یکی از دو دندانه اش خالی باشد، اما در اره فلز بری تمام دندانه ها موجود است. بنابراین بهترین اندازه برای چوب اره مویی شماره۱ و برای کارهای خیلی ریز اره زیر شماره ۱ است. هم اکنون اره آلمانی تایفون در دسترس و قابل خرید است.
تخته: در گذشته تخته سه لایی از روسیه وارد می شد که ازهر نظر خوب وقابل استفاده بود، اما امروزه تولید داخلی است و از بهترین تخته تولیدی ایران تخته سه لایی با مارک حبشی A2است که در سلماس تولید می شود که اگر چه گره و ناصافی دارد، اما از نظر چسب مناسب است.
مته: برای سوراخ کردن است و انواع مختلف دارد: دستی و برقی. برای این کار می توان از نوک درفش یا میخ نیز استفاده کرد. بهتر است از دریل دستی با مته شماره ۱ استفاده شود.
سمباده: در کارهای چوبی پس از پایان کار برای تمیز کردن آن از کاغذ سمباده شماره ۲ استفاده می شود. فلز به سمباده احتیاج ندارد و با آب تمیز می شود .
چسب چوب: چسب چوب را کمی رقیق کرده و از آن برای چسباندن طرح روی فلز استفاده می کنند. آرد
سریش: از آرد سریش برای چسباندن طرح روی چوب استفاده می کنند،زیرا پس از پایان کار به آسانی پاک می شود . اگر از چسب چوب استفاده کنیم به سختی می توانیم روی کار را تمیز کنیم و اگر زیاد سمباده بزنیم لایه روی تخته از بین می رود .
چسب کاغذی: پس از بریدن هر قسمت بهتر است آن را درمحل خود بگذاریم و با چسب کاغذی آن را نگاه داریم؛ زیرا از شکسته شدن هنگام بریدن و سمباده زدن کار جلوگیری می کند.
میز: میزی انتخاب کنیم که دست براحتی زیرآن قرار بگیرد و وسط تخته شکافی به اندازه ی یک سانتی متر در دو سانتی متر باشد که بعضی مواقع لازم و ضروری است .
مشبک کاری چوب, معرق کاری, منبت کار
مشبک بر دو نوع است :
۱ـ یکپارچه وبدون استفاده ازچسب که با کمی اتصال موقع برش ازهم جدا نمی شوند.
۲ـ جدا جدا یعنی قطعات جداگانه بریده می شود و سپس روی پارچه یا تخته ای چسبانده می شود که آن را نازک کاری می گویند.
مراحل انجام مشبک الف) طراحی: طراحی پروژه انتخابی و ابتدایی (طرح اولیه) است که موضوع و ایده هنرمند را بر روی صفحه کار منتقل می کند.
ب) معرق کاری و موزائیک: از قرار دادن چوبهایی به رنگ طبیعی و استخوان و صدف و… در کنار هم و به هم آمیختن آنها و ایجاد یک سری طرح و هارمونی زیبا و بدیع،مانند نقوش مختلف هندسی و برگ اسلیمی (گل و مرغ) و مینیاتورو… به دست می آید.
ج) درودگری: این فن جزء اصول مقدماتی آموزش فرآیند هنرهای چوبی است. هنرجو باید بخوبی با این فن آشنا باشد، یعنی باید اره کاری و … بداند و بخوبی از عهده کار برآید، سبک کار و روش یک هنرمند مشبک کار با منبت کار را خوب بداند و بشناسد،تا بتواند به نحو احسن از عهده کار برآید.
د) رنگ کاری و رویه کوبی، آماده سازی نهایی کار: رنگ کاری و رویه کوبی و زیر سازی مشبک و منبت علاوه بر افزودن بر زیبایی کار، چوب را از گزند آفات(رطوبت وگرما و…) مصون و محفوظ می دارد.
هـ) طراحی و خطاطی: در مشبک کاری و مشبک سازی، طراحی،خطاطی، علاقه و پشتکار جزء لاینفک کار محسوب می شود. اگرهنرمند مشبک کار با طراحی و خطاطی و اصول آن آشنایی داشته باشد، آنگاه حاصل کارش معنای ظریفتری پیدا می کند.
و) کاربرد هنر مشبک کاری: اغلب برای تزئین و زیبا سازی و… درها و پنجره های مساجد، کاخها، اماکن معتبر،مقبره های بقاء متبرکه، وسایل زینتی تجملی،قابها و تابلوهای نفیس خوشنویسی، انواع پاروانها، لوسترها و غیره به کارگرفته می شود. طرح ونقشه مشبک طرح ونقشه مشبک،اغلب از طرحهای اسلیمی، ختایی، خطوط ونقوش هندسی، انواع خطوط مشبک کاری، که یکی از شاخه های منبت است در تزئین قاب ها و سایر وسایل تجملی کاربرد دارد و معمولا بر روی چوب های گوناگون، عاج و استخوان انجام می شود. خوشنویسی انتخاب می شود. در مشبک درها و پنجره ها از انواع گره چینی های متداول در معماری، درودگری و غیره استفاده می شود. در گذشته اغلب فضای بین گروه ها را با انواع شیشه های رنگی پر می کردند که زیبایی کار را دلنوازتر می کرد، این نوع گره ها را در مشبک کاری “قامه” می نامند.
نحوه اجرای کار مشبک ابتدا طرح مورد نظر را بر روی زمینه اصلی(چوب،فلز،چرم و غیره) کار می چسبانند یا طرح را با کاربن روی زمینه منعکس می کنند، پس از دقت نظر و بررسی جوانب امر و علامت گذاری روی طرح نقاطی را برای بریدن مشخص و نقطه شروع کار را با مته سوراخ می کنند؛ سپس با اره مویی با کمانه مناسب نقاط و خطوط اضافی بریده شده و طرح اصلی یک تکه به صورت مشبک کامل در آید…؛ پس از اتمام اره کاری و محکم کردن مشبک بریده شده روی زمینه(برای جلوگیری از شکسته شدن و …)زواید کار را زدوده و در پرداخت نهایی با استفاده از کاغذ سمباده نرم آن را سمباده کاری و صاف می کنند،سپس برای جلوه و جلای بیشتر با موادی مانند سیلر و کیلرو … صیقل می دهند. کارهای تزئینی بعد ازآماده شدن قاب می شود. مدت زمان اجرای کار مشبک چوب با پیچیدگی وظرافتهای اولیه طرح ارتباط مستقیم دارد؛ گاه یک مشبک چوب تا یک سال وبیشتر نیز طول می کشد.
انتقال طرح بر روی چوب انتقال طرح روی چوب یا فلز به دو روش انجام می شود: ۱ـ طرح را روی کار می چسبانند. از این روش برای خطوط و نوشته ها و کارهای خیلی ظریف استفاده می شود. ۲ ـ طرح را با کاربن روی تخته منتقل می کنند. در انتقال طرح به روی چوب کار را از وسط شروع می کنند و محلهای زاید را سوراخ کرده، بتدریج به اطراف می رسند. چون تخته صاف و صیقلی نیست بهتراست پس از انتقال طرح ابتدا با مداد خطوط اصلاح شود تا کار به صورت یکپارچه در آید.
طریقه انجام کار مشبک ابزار اصلی کار، کمانه است. کمانه دو سر دارد. سری که متصل به دسته است که یک سراره را در آن قرار می دهند. اره در قسمتهای بالا و پایین بدون دنده است که این قسمتها باید داخل کمانه قرار گیرند. طریقه قرار گرفتن اره باید طوری باشد که دنده ها به طرف جلو و از بالا به پایین باشد به این معنی که اگر دست از پایین به بالا روی اره کشیده شود دنده های اره احساس شود. سر دیگر اره در قسمت بالای کمانه قرار می گیرد و محکم می شود؛ اما کسانی که برای بار اول مشغول به کار می شوند باید دقت کنند کمانه به بدن بچسبد. بنابراین اره در محل ثابت است و تخته با کمک دست چپ در حرکت می باشد، مانند حالت پارچه و سوزن چرخ خیاطی؛ برای اینکه هنر جویان به کار عادت کنند می باید روی تخته ای خطوط موازی را کشیده و به ترتیب خطوط را برش دهند. دقت شود که برش کاملا روی خط انجام گیرد و دست هنرجو عمود باشد. با این روش هم عیب کار برطرف و هم تجربه هنرجو زیاد می شود. برای جلوگیری از شکسته شدن اره در گوشه زوایای کار لازم است تخته را کم کم حرکت داد تا محلی برای اره باز شود، سپس به برش ادامه داد. قبل از استفاده از تخته بهتر است آن را در برابر نور خورشید یا نور چراغ امتحان کرد که لایه وسط آن خالی نباشد. در غیر اینصورت زحمات هنرجو به هدر خواهد رفت. مرحله پایان کار سمباده زدن و دوختن مقوا و پارچه ای است که روی آن کشیده شده است
منبع:http://porsyar.com/
