عید نوروز ایرانیان

عید نوروز ایرانیان

هفت‌سین سفره‌ای است که ایرانیان هنگام نوروز می‌آرایند. این سفره ممکن است روی زمین یا روی میز گذاشته شود. اعضای خانواده معمولاً لحظهٔ تحویل سال را در کنار سفرهٔ هفت‌سین می‌گذرانند. بعضی‌ها نیز سفره را تا مدت سیزده روز پس از نوروز نگاه می‌دارند و در پایان این دوره، در روز سیزده نوروز، سبزه را به آب می‌دهند.

سفرهٔ هفت‌سین منحصر به نوروز نیست و بعضی این سفره یا مشابه اش را برای مراسم ازدواج یا شب چله تهیه می‌کنند.

به گفتهٔ دانشنامهٔ ایرانیکا، ملت‌های دیگری که با ایرانیان فرهنگ و سنت‌های مشترک دارند (مانند افغانان، تاجیکان، و ارمنیان) این سفره را حاضر نمی‌کنند و این سفره حتی بین کردها و زرتشتیان (که هر دو معمولاً از حافظان سنت‌های باستانی ایرانی بوده‌اند) نیز معمول نبوده است، هر چند اخیراً سفرهٔ هفت‌سین در میان زرتشتیان شهرنشین معمول شده است.

 

پیشینه

در درستی این مقاله اختلاف نظر وجود دارد. خواهشمندیم در روشن‌شدن اعتبار منابع مورد اختلاف کمک کنید. بحث‌های مرتبط را می‌توانید درصفحهٔ بحث ببینید.

سفرهٔ هفت‌سین در زیر آبهای خلیج فارس. نوروز ۱۳۸۴

هفت‌سین در کاخ سفید به مناسبت فرارسیدن نوروز و سال نو ۱۳۹۴، که به دستورمیشل اوباما تهیه شده بود.

سفرهٔ هفت‌سین در ایستگاه راه‌آهن تهران. نوروز۱۳۹۰

سفره هفت سین در میدان توپخانه، نوروز ۱۳۹۲

بنا بر اطلاعات دانشنامهٔ ایرانیکا تاریخچهٔ این رسم مبهم است و «هفت سین» احتمالاً رسم کهنی نیست. در یک دوبیتی که به طور واضحی معاصر است ریشه این سنت را از زمان کیانیان و در اصل به صورت هفت شین بیان می‌کند[نیازمند منبع] («روز نوروز در زمان کیان/می‌نهادند مردم ایران/شهد و شیر و شراب و شکر ناب/شمع و شمشاد و شایه اندر خوان»). ایدهٔ «هفت شین» توسط بعضی ایرانیان پشتیبانی می‌شود که از جمله می‌گویند شراب به دلیل باورهای اسلامی‌تر، جایش را به سرکه داده است و هفت شین به هفت سین تبدیل شده است.  این نظریه به دلیل این که نام اجزاء را به عربی می‌آورد و از اجزای ویژه‌ای چون سمنو نام نمی‌برد رد شده است. در بعضی ریشه‌یابی‌های دیگر، هفت سین را به هفت «سینی» ربط داده‌اند، یا اصلش را «هفت میم» دانسته‌اند، یا آن را از ریشهٔ «هفت‌چین» به معنی هفت چیدنی نامیده‌اند که این ریشه یابی نیز از سوی محققین جدی گرفته نمی‌شود.

ولی جدا از یک مورد اشارهٔ مبهم و مشکوک به این سفره در منبعی منتسب به دورهٔ صفوی، از هفت‌سین حتی در نوشته‌های مورخین و سیاحان قرن نوزدهم میلادی هم اثر چندانی نیست. تنها هاینریش بروگش که در ۱۸۶۰ میلادی از تهران بازدید کرده است، می‌نویسد که ایرانیان برای نوروز گلهایی می‌کاشتند که نامشان با سین آغاز می‌شده است.

اما از طرف دیگر، اگر عناصر دیگر سفره را هم در نظر بگیریم، می‌توان آسان‌تر سفرهٔ نوروزی را (منهای «هفت» ش و «سین» ش) به سنت‌ها و باورهای ایرانی متصل کرد. امشاسپندان و نمادهایشان در این سفره حضور دارند (شیر به نشانهٔ وهومن، سپند و بیدمشک به نشانهٔ سپندارمذ، ظرف آب و سمنو به نشانهٔ آناهیتا، و …). مثلاً سمنو را که تقویت کنندهٔ قوای جنسی شمرده می‌شده تنها به این دلیل نباید نشانهٔ آناهیتا دانست، بلکه می‌توان به این نکات نیز توجه کرد که در مراسم آیینی تهیهٔ سمنوی نوروزی، فقط زنان باید حضور داشته باشند و مردان راهی به آن ندارند. یا این که در تغییرات جدیدتر آیین سمنوپزان، سمنو به فاطمهٔ زهرا تقدیم می‌شود که نه تنها جایگزین ایزدبانوهای زن در آیین‌های شیعی است، بلکه حتی در نام («زهرا») به سیارهٔ ناهید که نماد دیگری از آناهیتاست اشاره دارد.

دیگر این که در آیین نوروزی ساسانیان، عدد «هفت» اهمیت داشته است. مثلاً در کتاب المحاسن و الاضداد (به عربی، منسوب به جاحظ)، آمده است که ساسانیان در نوروز هفت دانه را بر هفت ستون می‌کاشتند یا نانی می‌پختند از هفت غلهٔ مختلف؛ ولی «هفت سین» را پدیدهٔ پیوسته‌ای بازمانده از دوران پیش از اسلام دانستن، در حالی که اشاره‌ای به آن در دوران اسلامی (چه در میان فارس‌ها و مسلمانان و چه در میان کردها و زرتشتیان) تا قرن بیستم میلادی باقی نیست، ادعایی بی‌مدرک است.

در مجموع، هر چند عناصر سفرهٔ نوروزی باستانی و معنادار هستند و ریشه در سنت‌های ایرانی دارند، مشخصاً ایدهٔ «هفت» جزء آغازشونده با «سین» جدید است و احتمالاً در قرن بیستم میلادی به کمک رسانه‌های جمعی پا گرفته و فراگیر شده است.

سفره هفت سین از جلوه‌های اصیل نوروز خصوصاً در میان خانواده‌های ایرانی است. در گذشته بر حاشیه سفره قلمکار ایرانی با قلم خوانا شعری با مضمون زیر نوشته می‌شد:

ادیم زمین سفره عام اوست

بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست
به این معنی که نعمت‌ها برای دوست و دشمن گسترده است.
سین‌های سفره هفت‌سین
نکته ی درخور نگرش در مورد هفت سین های باستانی و کهن که از زمان باستان تا امروز از سوی نیاکان ما بر خوان نوروزی می نهادند این است که هفت سین ها باید دارای این پنج ویژگی باشند:

نام آنها پارسی باشد
با بند واژه سین آغاز شود
دارای ریشه گیاهی باشد
خوردنی باشند
نام آنها ترکیبی نباشد
سیر
سیر، نشانه اهورامزدا است و نماد مبارزه با زشتی و پلشتی. همچنین نماد زدودن چشم زخم است که باید حتماً بر سر سفره نهاده شود. به اعتقاد زرتشتیان بوی سیر دیوان را می‌گریزاند. زرتشتیان سیر را با تکه‌های نان که در آن ترید کرده‌اند، در مراسم پرسه با سداب به کار می‌برند و بر سر سفره نیایش می‌گذارند.

پوست سیر را هرگز در جایی نمی‌گذارند زیرا معتقدند از سحر هم بدتر است، به همین جهت برای کندن پوست آن ابتدا سیر را در آب می‌خیسانند و بعد پوستش را می‌کنند، هم چنین معتقدند اگر پوست سیر را با پیاز گلپر و اسفند در خانه بسوزانند، به خصوص در صبح روز پنجشنبه، بویش، خانه را پاک می‌کند.

سبزه
سبزه نشانه فرشته اردیبهشت است و نماد آب های پاک.

سبزه از اجزای اصلی سفره شمرده می‌شود و معمولا از گندم، یونجه، یا عدس سبزشده است که ممکن است بر کوزه سبز کنند. شاید زیباترین ویژگی سفره هفت‌سین را می‌توان به وجود سبزه آن دانست، به این دلیل که سبزه با رنگ و طراوت خود دلها را شادمان می‌سازد و با نگریستن به آن طلوع سال جدید را زیباتر می‌کند. در ایران باستان رسم بر این بود که ۲۵ روز قبل از نوروز در کاخ پادشاهان ۱۲ ستون از خشت خام برپا می‌ساختند و بر هرکدام یک نوع غله می‌کاشتند و معتقد بودند اگر سبزه‌ها خوب بروید سال پر برکتی است. دانه‌هایی که امروزه کشت می‌شود بیشتر گندم و عدس است.

سیب
سیب، نشانه فرشته سپندارمزد (فرشته زن) است و نماد بارداری و پرستاری.

سیب را مادر یا پدربزرگ خانواده بر سفره هفت‌سین می‌چیند شاید به آن خاطر که همه ما بارها شاهد دلواپسی و نگرانی مادر خانواده برای حفظ سلامتی اعضای خانه بوده‌ایم.

سمنو
سمنو، نشانه فرشته شهریور است. نماد خواربار، زایش گیاهی و بارور شدن گیاهان، فراوانی خوراک و غذاهای خوب و پر نیرو است.

سمنو از جوانه‌های تازه رسیده گندم تهیه می‌شود.
سنجد
سنجد، نشانه فرشته خرداد است، و نماد دلبستگی.

سنجد که عطر برگ و شکوفه‌های آن محرک عشق و مهر است و از مقدمات اصلی زایندگی به شمار می‌آید، باید بر سر خوان نوروزی نمایان باشد. وجود سنجد در سفره نوروزی انگیزه زایش کیهانی است.

سرکه
سرکه، نشانه فرشته امرداد است، و نماد جاودانگی و صبر.

سماغ
سماغ، نشانه فرشته بهمن است، و نماد باران.

سماغ نماد عشق مهر و پیوند دلها است که بر سر سفره هفت‌سین نهاده می‌شود.
ناگفته نماند که برخی از اجزا، که بسیاری از مردم به عنوان “سین” در سفره هفت سین قرار می‌دهند، نادرست است. هرچند که قرارگیری این اجزا بر سفره به به جهت تکمیل و یا زینت مورد تایید است؛ ولی در نظر گرفتن آن ها به عنوان “سین” صحیح نیست. برخی از مواردی که به غلط در مجموعه “سین” های سفره قرار گرفته اند عبارتند از:

‘سکه’: کلمه تازی است. ریشه پارسی آن “چکه” است که به اعراب به دلیل ناتوانی در تلفظ حرف چ، آن را به صورت سکه ادا کرده اند. همچنین سکه ریشه گیاهی ندارد.
‘سپند (اسفند)’: خوراکی نیست.
‘سبزی پلو، سیرترشی، سیب زمینی’: ترکیبی هستند
‘ساعت، سیخ،…’: ریشه گیاهی ندارند.
‘سماور’: نه خوراکی است و نه پارسی. ریشه کلمه روسی است.
‘سنبل’: نه خوراکی است و نه پارسی. سنبل کلمه عربی است و معادل پارسی آن “خوشه” می باشد.
سایر اجزاء

ماهی قرمز از نمادهای از نوروز و هفت سین

سایر اجزای سفره
در کنار هفت سین، اجزای دیگری نیز قرار می گیرند که معمولا به نماد مفاهیمی چون نوزایی، باروری، فراوانی، ثروت (مانند سکه) و مانند آنها یاد می‌شود. این اجزاء ممکن است برای زینت یا کامل کردن مجموعه باشند. از جملهٔ این اجزاء می‌توان از آینه، کتاب (قرآن، کتاب مقدس یا مجموعهٔ اشعار از قبیل دیوان حافظ وشاهنامهٔ فردوسی)، شمعدان (در بعضی سنت‌ها تعداد شمع‌ها به تعداد فرزندان خانواده است)، تخم مرغ رنگی، میوه، گل، شیرینی، آجیل، نان، شیر، ماست،پنیر، گلاب، عسل، شکر، تنگ یا کاسهٔ آب (معمولاً حاوی برگ یا ماهی یا انار یا ترنج یا سایر مرکبات)، بیدمشک، بادبزن و سبزی خوردن نام برد.

آینه و کتاب در کنار آن هم از اجزائی است که در بسیاری از سفره‌های هفت سینی چیده می‌شود. برخی بر این باورند که سکه که نماد «دارایی» وآب که نماد «پاکی و روشنایی» است بهتر است در کنار هم قرار گیرند و سکه را درون ظرفی از آب سر سفره می‌گذارند. یا به امید ازدیاد ثروت، سکه را بر آینه می‌گذارند.

برخی از این اجزا به شرح زیر است:

قرآن
گذاشتن قرآن در سفره هفت‌سین در میان مسلمانان رواج دارد.

آینه
نماد جهان بی‌پایان و بارگاه خداوندی است.

ماهی قرمز
ماهی قرمز نماد سال نوی چینی است و در کمتر از 1 قرن پیش در کنار سفره هفت سین پارسی جای گرفته است . در آیین پارسی، انار و یا سیب سرخ را بر آب قرار میدهند.

گندم
نماد روزی، فراوانی و برکت

نان
بنیاد تغذیه است و در سفره نشانه برکت و روزی است

تخم مرغ رنگ شده
نشانه رنگارنگی نژادهای مختلف بشری و تأکید بر این که بنی‌آدم اعضای یکدیگرند

شمع
به تعداد اعضای خانواده برای آرزوی شادی و روشنایی زندگی آنهاست. شعله افروخته نماد روشنایی جاودانه است.

جامی پر از آب با چند قطره گلاب
نشانه تازگی و نماد باروری و وجود زندگی. چند برگ نارنج به نشانه آرزوی سرسبزی روی آب شناور است. وجود نارنج شناور در آب، نماد شناوری زمین در کیان است.

کوزه‌ای پر از آب
نشانه درخواست باران و فراوانی آب است.