مظفرالدین‌شاه قاجار

Mozaffar ad-Din Shah Qajar

مظفرالدین‌شاه قاجار (زاده ۳ فروردین ۱۲۳۲ – درگذشته ۱۲ دی ۱۲۸۵) پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار بود. وی پس از کشته‌شدن پدرش ناصرالدین‌شاه و پس از نزدیک به ۴۰ سال ولیعهدی، شاه شد و از تبریز به تهران آمد. در جریان جنبش مشروطه، برخلاف کوشش‌های صدراعظم‌هایش علی‌اصغرخان اتابک (اتابک اعظم) و عین‌الدوله، با مشروطیت موافقت کرد و فرمان مشروطیت را امضا کرد. او چهار روز پس از امضای قانون اساسی درگذشت. او آخرین پادشاهی است که در ایران درگذشته است. مظفرالدین شاه در کربلا به خاک سپرده شده است.

زندگی
مظفرالدین‌شاه در ۳ فروردین ۱۲۳۲ در تهران زاده شد. وی پسر چهارم ناصرالدین‌شاه و فرزند شکوه‌السلطنه بود. در ۵ سالگی به جانشینی برگزیده شد.

دورهٔ جانشینی مظفرالدین شاه سه برابر دورهٔ پادشاهیش به درازا کشید. او چهارمین فرزند ناصرالدین‌شاه بود؛ اما چون دو برادر بزرگ‌ترش در خردسالی درگذشتند و مادر برادر سوم یعنی مسعودمیرزا ظل‌السلطان از خانوادهٔ شاهی نبود، جانشینی را ازآن خود کرد. ۴ ساله بود که به سوی رضاقلی‌خان هدایت به آذربایجان فرستاده شد و یک سال بعد به جانشینی رسید. مظفرالدین میرزا پس از گزیده شدن به جانشینی برپایه رسوم قاجار، که از زمان فتحعلی‌شاه رایج بود، به پایتخت دوم ایران، تبریز، فرستاده شد.

از دوران جایگیری مظفرالدین‌شاه در تبریز، که بنا بود آیین شهریاری را به ممارست بیاموزد، چیز زیادی گزارش نشده‌است؛ مگر آن‌که بنابر بیشتر تاریخ‌نویسان مشروطه، مردان ناشایست دوره‌اش کرده، سبب شدند که ساده‌دل و کم‌سواد بار آید. او شاهی مهربان و ساده‌دل بود و در دوران سلطنت او ایران با هیچ کشوری جنگ نکرد؛ اما در عین حال امتیازات فراوانی به بیگانگان داده شد. وی قریب ۴۰ سال در شهر تبریز زندگی کرد تا اینکه پس از کشته شدن پدرش در سال ۱۲۷۵ خورشیدی، در سن ۴۴ سالگی به سلطنت رسید. از زمان کشته‌شدن ناصرالدین شاه تا جلوس مظفرالدین شاه به تخت سلطنت ۴۰ روز به طول انجامید و طی این مدت علی‌اصغر اتابک، آخرین صدراعظم ناصرالدین شاه، اداره امور کشور را به دست داشت.

وی در عمارت بادگیر تاج‌گذاری نمود و دو ماه پس از جلوس وی میرزا رضای کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه، در میدان مشق به دار آویخته شد. از رویدادهای مهم در دوران او، پیدایش نخستین «سینماتوگراف» است. صدای مظفرالدین‌شاه، که قدیمی‌ترین سند صوتی ایران به‌شمار می‌رود، هنوز هم موجود است.

ظفرالدین‌شاه قاجار Shir & Khorshid
Mozafaredin shah qajar
تاجگذاری ۱۲۷۵ خورشیدی، عمارت بادگیر تهران
زادروز ۳ فروردین ۱۲۳۲
زادگاه تهران، ایران Flag of Iran
مرگ ۱۲ دی ۱۲۸۵ (۵۳ سال)
محل مرگ تهران، ایران Flag of Iran
پیش از محمدعلی شاه قاجار
پس از ناصرالدین‌شاه
دودمان قاجار
پدر ناصرالدین‌شاه
مادر شکوه السلطنه
فرزندان محمدعلی میرزا
دین اسلام
امضا

حکومت

ظفرالدین شاه در سال اول سلطنت خود امین‌السلطان، اتابک اعظم، را از مقام صدارت عزل کرد و برای مدتی کوتاه کابینه‌ای بدون صدراعظم تشکیل داد که در آن علیقلی مخبرالدوله وزیر داخله، عبدالحسین میرزا فرمانفرما وزیر جنگ و محسن مشیرالدوله وزیر امور خارجه بود. پس از چهار ماه مخبرالدوله به دلیل دخالت‌های فرمانفرما در حوزهٔ اختیاراتش استعفا داد. مظفرالدین شاه نیز علی امین‌الدوله را از آذربایجان به تهران فراخواند و نخست او را رئیس مجلس وزرا (هیئت دولت) و پس از چند ماه صدراعظم نمود،[۱] ولی امین‌الدوله که افکار تجددخواهی و غرب‌گرایی داشت از ابتدای زمامداری خود با مخالفت علما مواجه شد و بعد از شش ماه از صدارت کناره‌گیری کرد. مظفرالدین شاه پس از امین‌الدوله، محسن خان مشیرالدوله را به ریاست مجلس شورای دولتی (هیئت دولت) انتخاب کرد، ولی منصب او هم بیش از سه ماه به طول نینجامید و مظفرالدین شاه مجدداً امین‌السلطان را به صدارت برگزید.

سفر به اروپا

مظفرالدین شاه مانند پدرش مشتاق سفر به اروپا بود و در روز ۲۳ فروردین ۱۲۷۹ اولین سفر خود را به کشورهای اروپایی آغاز کرد. امین‌السلطان (اتابک اعظم)، که در ۹ بهمن ۱۲۷۸ برای دومین بار با وعدهٔ تأمین مخارج سفر شاه، به مقام صدارت منصوب شده بود، قراردادی برای دریافت ۲۳ میلیون و پانصد هزار روبل قرضه از روسیه امضا کرد و در ازاء آن عایدات گمرکات ایران را، که ممر اصلی درآمد خزانه بود، به وثیقه گذاشت. با دریافت این قرضه، مقدمات سفر مظفرالدین شاه به فرانسه فراهم شد.

اولین سفر مظفرالدین شاه به اروپا هفت ماه به طول انجامید و در این مدت پنجمین پادشاه قاجار از کشورهای روسیه، اتریش، سوئیس، آلمان،بلژیک، فرانسه و در راه بازگشت از ترکیه (عثمانی) دیدن کرد. از وقایع مهم این سفر سوءقصد به جان مظفرالدین شاه در پاریس بود، که ضارب در کار خود توفیق نیافت و آسیبی به مظفرالدین شاه نرسید.

دو سال بعد، وی پس از دریافت وام جدیدی به مبلغ ده میلیون روبل از روسیه و اعطای امتیازات تازه‌ای در شمال ایران به روس‌ها، عازم اروپا شد. دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا که در ۲۲ فروردین ۱۲۸۲ آغاز شد شش ماه به طول انجامید و در این مدت مظفرالدین شاه از اتریش، آلمان،بلژیک، فرانسه، انگلستان و ایتالیا بازدید کرد. مقصد نهایی مظفرالدین شاه در این سفر انگلستان بود.

مسافرت سوم شاه به اروپا روز ۱۶ خرداد ۱۲۸۴ آغاز شد و ۴ ماه به طول انجامید. این سفر نیز متعاقب دریافت یک وام ۲۹۰ هزار لیره‌ای از بانک شاهی انگلیس عملی شد.

مشروطیت
مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم خود، امین‌السلطان را برکنار کرد و پس از یک سال، که هیئتی ۵ نفره مدیریت امور کشور را در دست داشت، دامادش عین‌الدوله را به عنوان صدراعظم منصوب کرد. عین‌الدوله برای تأمین هزینهٔ سفر سوم شاه، مسیو نوز بلژیکی، مدیر امور گمرکات ایران را مأمور افزایش درآمد گمرک کرد. افزایش تعرفهٔ گمرکی به تحصن تجار تهران در حرم عبدالعظیم انجامید. پس از بازگشت شاه، حوادث دیگری چون به چوب بستن تجار قند توسط عین‌الدوله، به تحصن بزرگ‌تری در حرم عبدالعظیم در ۲۳ آذر ۱۲۸۴ با درخواست تأسیس عدالتخانه منجر شد. با قول شاه تحصن پایان یافت اما تعلل در برپایی عدالتخانه موجب تحصن علمای تهران در قم و افزایش خواسته‌ها به عزل عین‌الدوله و برپایی دارالشورا شد. شاه نهایتاً عین‌الدوله را عزل و مشیرالدوله را صدراعظم کرد. او یک سال پس از پایان سفر سوم خود، در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترتیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و روز ۱۴ مهر ماه همین سال اولین دورهٔ مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه نخستین قانون اساسی ایران را که در دورهٔ اول مجلس تنظیم شده بود، روز ۸ دی ۱۲۸۵ امضا کرد و ۴ روز بعد در ۱۲ دی ۱۲۸۵ درگذشت.

قدیمی‌ترین صدای ایران
متن سخنان مظفرالدین شاه خطاب به علی‌اصغر اتابک صدراعظم و وزرا به شرح زیر است:[۲] انیمیشن این سخنان که با استفاده از تصویری از موزهٔ گلستان و عکس مظفرالدین شاه و فایل صوتی او تهیه شده است.

«جناب اشرف اتابک اعظم از خدمات سابق و لاحق شما، که تا به حال چهل سال است خدمت می‌کنید، از همه خدمات شما راضی هستیم. به خصوص از خدمات این سه چهار ساله‌ای که در صدارت خود حساب می‌کنیم و ان‌شاءالله از عوض اینها را همه را به شما مرحمت خواهیم فرمود و شما هم ابداً ذره‌ای در خدمات خودتان، ان‌شاءالله، قصور نخواهید کرد و مرحمت ما را به اعلا درجه نسبت به خودتان بدانید.
ان‌شاءالله رحمان بعد از چهار صد سال که خدمت بکنید امیدوار هستیم که همیشه خوب باشد و این خدماتی که به من می‌کنید و به مملکت ایران می‌کنید البته خداوند او را بی [مکث] بی عوض نخواهد گذاشت، ان‌شاءالله عوض او را هم خدا و هم سایهٔ خدا که خودمان باشیم به شما خواهم داد و از خدمات همه وزرا هم راضی هستیم و شما هم خدمات همه را حقیقتاً خوب عرض می‌کنید و همه را به موقع عرض می‌کنید.»

فرزندان
اولین همسر او ام‌الخاقان معروف به تاج‌الملوک، دختر میرزا تقی‌خان امیرکبیر، بود که محمدعلی شاه قاجار حاصل این ازدواج بود.

به هنگام فوت مظفرالدین شاه از وی ۱۸ دختر و ۶ پسر به نام‌های محمدعلی میرزا، ملک‌منصور میرزا شعاع‌السطنه، ابوالفتح میرزا سالارالدوله، ابوالفضل میرزا عضدالسلطان، حسن علی میرزا نصرت‌السلطنه و ناصرالدین میرزا ناصری باقی ماندند.


دورة سوم سلطنت قاجاریه
در این دوره عکس العمل سلطنت مستبدانه ناصرالدین شاه و سیاست شوم انگلستان و سیاست خشن و ناهنجار روسیه تزاری و اعطاء امتیازات ناروا به بیگانگان و استقراض از خارجی توأم با انتشار آراء و عقاید سیدجمال الدین اسدآبادی و پیروان آزادمنش مکتب او در میان طبقات روشنفکر آزادیخواه ایران مقدمات نهضت سیاسی و فکری را فراهم ساخت. و طی یک انقلاب چهارساله سلطنت استبدادی قاجاریه به سلطنت مشروطه پارلمانی مبدل گردید.
در این دوره چون پادشاه شخص ضعیف النفس و بی اراده بود امتیازات زیادی به دول استعماری واگذار شد همچنین، سیاستهای خائنانه امین السلطان باعث استقراض وامهای زیان آور از دولتهای روس و انگلیس گردید.

سلطنت مظفرالدین شاه :
1- مظفرالدین شاه که به سال 1269 تولید یافت چهارمین پسر ناصرالدین شاه بود. او تا سال قتل پدرش قریب چهل سال در ولیعهدی به سر می برد و در این مدت با وجود سه سفر که ناصرالدین شاه به فرنگستان کرد و در غالب نقاط کشور به سیاحت پرداخت، مظفرالدین میرزا کمتر از آذربایجان خارج شد. چون مردی ضعیف النفس ، ترسو و از اواسط عمر به بعد علیل المزاج نیز بود.
2- زمانیکه ناصرالدین شاه در حرم عبدالعظیم بدست میرزا رضای کرمانی کشته شد، امین السلطان صدراعظم ناصرالدین شاه به وسیله کلنل کاساکوفسکی رئیس سواران قزاق امنیت پایتخت را حفظ کرد.
3- او مراتب را به سفرای روس و انگلیس ودول دیگر اطلاع داد و با حضور آنان در تلگرافخانه با مظفرالدین میرزا ولیعهد، که مقیم تبریز بود به وسیله تلگراف حضوری تماس گرفت و وفات شاه را به ولیعهد خبر داد.
4- امین السلطان تهی بودن خزانه و عقب افتادگی جیره قراولان و نوکران دربار را به اطلاع سفرای روس و انگلیس فرستاد.
5- امین السلطان به سفرای روس و انگلیس گفت ولیعهدی دیناری پول ندارد یا وسایل سفر خود به پایتختن و جلوس بر تخت سلطنت را فراهم کند.
6- سفیر انگلیس تعهد کرد که به لندن تلگراف کند تا برای مبلغ مورد احتیاج دولت اعتبار لازم به بانک شاهنشاهی حواله شود.
7- آنگاه تلگراف تسلیت مرگ شاه و نهنیت سلطنت شاه جدید از طرف درباریان تهیه و به تبریز مخابره شد.
8- شاه جدید زمانیکه به تخت پادشاهی رسید هر کی از رجال و درباریان را در مقام خود باقی گذارد.
9- مظفرالدین شاه امین السلطان را که قدرتی فوق العاده داشت همچنان در مقام صدارت باقی گذارد.

منبع:CDایرانیا

مرحله اول قاجاریه در تکاپوی قدرت
مرحله دوم : شکل گیری رسمی حکومت قاجاریه حکومت آقا محمد خان ( 1203-1212 ه . ق )
مرحله سوم : تثبیت و استواری حکومت قاجاریان سلطنت فتحعلی شاه ( 1212-1250 ه . ق)
مرحله چهارم : حکومت محمد شاه
مرحله پنجم : حکومت ناصر الدین شاه
مرحله ششم : مظفر الدین شاه
مرحله هفتم : مشروطه و محمد علی شاه
مرحله هشتم : استقرار مشروطه و احمد شاه
وامهای خارجی دولت مظفرالدین شاه و سفرهای او به خارج از کشور:
خزانه ایران پس از قتل امیرکبیر به امر ناصرالدین شاه به طور کلی در اختیار سلطان وقت قرار گرفت و پرداختهای خزانه از نظارت وزیر مالیه و خزانه دار و سایر مسئولین امور مالی مملکت خارج گردید.
ناصرالدین شاه نهایت کوشش را به کار برد تا از گرفتن وام خارجی خودداری کند. اما در این امر موفق نشد در زمان مظفرالدین شاه مسئله خالی بودن خزانه و گرفتن وام از خارج به منتهی خود رسید. امین السلطان که هیچ دلبستگی به امور اداری کشور و مملکتداری نداشت در این مورد نفش فعالی را ایفاء کرد.
1. اولین وامی که از روسیه دریافت شد
2. وام دریافت شده از انگلستان
3. دریافت یک وام مجدد از روسیه
4. سفرهای مظفرالدین شاه به اروپا

o امتیازات اعطا شده به کشورهای قدرتمند اروپایی در این دوره
o انقلاب مشروطیت ایران
o مباحث پیرامونی :
1. اصلاحات امین الدوله
2. صدراعظم های مظفرالدین شاه


مظفرالدين شاه

مظفرالدين شاه، چهارمين وليعهد ناصرالدين شاه، پنجمين فرزند ذكور او و پنجمين پادشاه سلسله‌قاجار محسوب مي‌شود.1 او در 1231 ش. در اوايل سلطنت پدرش ناصرالدين شاه به دنيا آمد و مانند سه فرزند ذكور ديگر او كه بلافاصله پس از تولد، به عنوان وليعهد شاه معرفي شدند و در طفوليت در گذشتند، در 5 سالگي به ولايت عهدي برگزيده شد. 2
مظفرالدين ميرزا پس از انتخاب شدن به وليعهدي طبق رسوم قاجار كه از زمان فتحعلي شاه معمول بود، به پايتخت دوم ايران، تبريز فرستاده شد و قريب 40 سال در اين شهر ماند تا اينكه پس از كشته شدن ناصرالدين شاه در 1275 ش. در سن 44 سالگي به سلطنت رسيد. از زمان كشته‌شدن ناصرالدين شاه تا جلوس مظفرالدين شاه به تخت سلطنت 40 روز به طول انجاميد و طي اين مدت ميرزا علي اصغرخان اتابك ـ امين‌السلطان ـ آخرين صدراعظم ناصرالدين شاه اداره امور كشور را به دست داشت.
مظفرالدين شاه در سال اول سلطنت خود امين‌السلطان را از مقام صدارت عزل كرد و پيشكار سابق خود ميرزا علي خان امين‌الدوله را به جاي وي به صدارت برگزيد، ولي امين‌الدوله كه افكار تجددخواهي و غرب‌گرائي داشت از ابتداي زمامداري خود با مخالفت علما مواجه شد و بعد از شش ماه از صدارت كناره‌گيري كرد. مظفرالدين شاه پس از امين‌الدوله، محسن‌خان مشيرالدوله را به صدارت انتخاب كرد، ولي صدارت او هم بيش از سه ماه به طول نينجاميد و مظفرالدين شاه مجدداً امين‌السلطان را به صدارت برگزيد.

سفرهاي پرهزينه مظفرالدين شاه
مظفرالدين شاه مانند پدرش مشتاق سفر به فرنگستان ـ اروپا ـ بود و مانند او به دشواريهاي تامين هزينه سفرها اعتنا نمي‌كرد. روز 23 فروردين 1279 وي اولين سفر پرهزينه خود را به كشورهاي اروپايي آغاز كرد. شاه كه چهارمين سال سلطنت خود را پشت سر مي‌گذاشت، شديداً علاقه‌مند بود كه به تقليد از پدرش سفري به «فرنگستان» برود ولي با خزانه خالي، امكان تامين هزينه چنين سفري فراهم نبود، تا اين كه روز 9 بهمن 1278 امين‌السلطان (اتابك اعظم) صدراعظم وقت، كه براي دومين بار با وعده تامين مخارج سفر شاه به اين مقام منصوب شده بود، قراردادي براي دريافت 23 ميليون و پانصد هزار روبل قرضه از روسيه امضا كرد و عايدات گمركات ايران را كه ممر اصلي درآمد خزانه بود در ازاء آن به وثيقه گذاشت. با دريافت اين قرضه مقدمات سفر مظفرالدين شاه به فرانسه فراهم شد و موكب ملوكانه با جمع كثيري همراه كه خود امين‌السلطان در راس آنان قرار داشت در روز 23 فروردين سال 1279 راهي اروپا شد.
اولين سفر مظفرالدين شاه به اروپا هفت ماه به طول انجاميد و در اين مدت پنجمين پادشاه قاجار از كشورهاي روسيه و اتريش و سوئيس و آلمان و بلژيك و فرانسه و در راه بازگشت از تركيه عثماني ديدن كرد. مظفرالدين شاه مي‌خواست از انگلستان هم ديدن كند كه به علت مرگ ملكه ويكتوريا و سوگواري دربار انگليس برنامه اين مسافرت لغو شد. از وقايع مهم اين سفر سوءقصد به جان مظفرالدين شاه در پاريس بود، كه ضارب در كار خود توفيق نيافت و آسيبي به مظفرالدين شاه نرسيد. سفر مظفرالدين شاه به اروپا كه بخش اعظم قرضه دريافتي از روسيه صرف آن شد كمترين ثمره سياسي يا اقتصادي براي ايران نداشت. وي در بازگشت از اين سفر امتياز نفت جنوب ايران را با شرائطي سهل به يك سرمايه‌دار انگليسي به نام «ويليام نكس دارسي» واگذار كرد تا ممر عايدي تازه‌اي براي تامين مخارج دربار و مسافرتهاي بعدي خود به اروپا فراهم آورد. 3
دو سال بعد، مظفرالدين شاه هوس سفر پرهزينه ديگري به فرنگستان كرد. وي بعد از دريافت قرضه جديدي به مبلغ ده ميليون روبل از روسيه و اعطاي امتيازات تازه‌اي در شمال ايران به روس‌ها عازم فرنگستان شد. دومين سفر مظفرالدين شاه به اروپا كه در 22 فروردين 1282 آغاز شد شش ماه به طول انجاميد و در اين مدت مظفرالدين شاه از اتريش و آلمان و بلژيك و فرانسه و انگلستان و ايتاليا بازديد كرد. مقصد نهائي مظفرالدين شاه در اين سفر انگلستان بود.
در جريان دومين سفر مظفرالدين شاه به اروپا نارضايي عمومي در ايران بالا گرفت و مظفرالدين شاه بعد از بازگشت از اين سفر مجبور شد امين‌السلطان را از كار بركنار و هيئتي مركب از پنج وزير براي اداره امور مملكت تعيين نمايد. عنصر شاخص اين هيئت عين‌الدوله داماد مظفرالدين شاه بود كه وزارت داخله را به عهده داشت و يك سال بعد با اين مأموريت كه هزينه سفر سوم شاه را به اروپا تامين نمايد، به مقام صدراعظمي منصوب شد. روس‌ها و انگليسي‌ها ديگر حاضر نبودند وام تازه‌اي به ايران بدهند و عين‌الدوله براي تامين هزينه سفرشاه، مسيونوزبلژيكي را كه به تازگي براي اداره امور گمركات ايران استخدام شده بود با اختيارات فوق‌العاده‌اي مأمور افزايش درآمد گمركات نمود. فشار به تجار براي افزايش حقوق گمركي بر نارضايي عمومي افزود و هنگامي كه مظفرالدين شاه در خرداد ماه سال 1284 شمسي سومين سفر خود را به اروپا آغاز كرد زمينه براي قيام عمومي در ايران فراهم شده بود.
مسافرت سوم شاه به اروپا روز 16 خرداد 1284 آغاز شد و 4 ماه به طول انجاميد. اين سفر نيز متعاقب دريافت يك وام 290 هزار ليره‌اي از بانك شاهي انگليس عملي شد. شاه يك سال پس از پايان سفر سوم خود در روز 13 مرداد 1285 در بستر بيماري فرمان مشروطيت را كه متضمن ترتيبات تشكيل مجلس بود امضا كرد و روز 14 مهر ماه همين سال اولين دوره مجلس شوراي ملي در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدين شاه نخستين قانون اساسي ايران را كه در دوره اول مجلس تنظيم شده بود روز هشتم دي ماه 1285 امضا كرد4و ده روز بعد در 18 دي 1285 درگذشت.
مظفرالدين شاه از جمله پادشاهان نالايق ايران بود. در دوران حكومت وي اقتصاد ايران به ورشكستگي كامل رسيد و بسياري از منابع طبيعي، راهها و معادن كشور به بيگانگان واگذار شد. ولخرجي‌ها و بذل و بخشش‌هاي بيجاي شاه، خزانه كشور را خالي كرد. دريافت وامهاي سنگين با شرائط سخت از روسيه يا دولتهاي اروپائي و سپس واگذاري امتيازات متعدد اقتصادي به آنان در تمام طول دوران سلطنت 10 ساله مظفرالدين شاه قاجار ادامه داشت. گراني، تورم، كمبود نان و ارزاق، تصرف املاك مردم توسط نزديكان شاه و ظلم دولتهاي منتخب وي عليه مردم، جامعه را به ستوه آورده بود.
شاه در اكثر سالهاي حكومتش بيمار بود و اداره امور كشور در اين مدت عمدتاً بر عهده امين‌السلطان،امين‌الدوله و عين‌الدوله، صدراعظم‌هاي وي بوده است.
مظفرالدين شاه مانند پدرش ناصرالدين شاه سفر سفرنامه نوشت. اولين همسر او ام‌الخاقان دختر ميرزا تقي‌خان اميركبير بود كه محمدعلي شاه قاجار حاصل اين ازدواج بود. به هنگام فوت مظفرالدين شاه از وي 18 دختر و 6 پسر به نامهاي محمدعلي ميرزا، ملك‌منصور ميرزا شعاع‌السطنه، ابوالفتح ميرزا سالارالدوله، ابوالفضل‌ميرزا عضدالسلطان، حسنعلي‌ميرزا نصرت‌السلطنه و ناصرالدين ميرزا ناصري باقي ماند.

پانوشت:
1ـ شاهان قاجار هفت نفر بودند كه به ترتيب عبارتند از : آقا محمدخان، فتحعلي شاه، محمدشاه، ناصرالدين شاه، مظفرالدين شاه، محمدعلي شاه و احمد شاه.
2ـ چهارمين فرزند ناصرالدين شاه مسعود ميرزا ـ ظل‌السلطان ـ نام داشت. ولي به دليل آنكه مادرش از قاجار نبود، نتوانست عنوان وليعهدي را كسب كند.
3ـ اين امتياز در هفتم خرداد 1280 براي مدت 60 سال به دارسي واگذار شد. 16 درصد عوايد حاصل از اجراي اين قرارداد به دولت ايران تعلق گرفت ـ به مقاله «سرگذشت نفت ايران از فوران اولين چاه تا پيروزي انقلاب» در سايت مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي مراجعه كنيد.
4ـ به مقاله نظامنامه، عدالتخانه و حكومت مشروطه در سايت مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي مراجعه كنيد.موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي

WhatsApp us