نقش فرش در هنر ایرانی
فرش ایرانی از جمله تمدن ماندگار ایران زمین است. تمدنی مملو از طرح‌ها و نقش‌های پر معنا و رمز آلود. فرش‌ها دارای معانی خاصی هستند که به طور اصولی تقسیم‌بندی می‌شوند و دنیای جدیدی از حوزه علمی و هنری را نشان می‌دهند.
در سال‌های اخیر از طرح و نقش فرش‌های ایرانی رمز برداری شده و نمادگرایی آن مشخص گردیده است.
بر این اساس، طرح‌های فرش ایرانی به ۱۹ گروه اصلی و چند شاخه کوچک تر تقسیم می‌شود:
گروه اول: طرح‌های آثار باستانی و ابنیه اسلامی
در این طرح، کلیه طراحان از نقش‌ها و نگاره‌های تزیینی بناها، عمارت‌ها و کاشی‌کاری‌ها الهام گرفته‌اند، هرچند طراحان فرش در برخی طرح‌های اصلی این نقش و نگارها با توجه به نگاه خود، اعمال سلیقه کرده‌اند، اصول و اساس را حفظ کرده‌اند. معروف‌ترین طرح‌های این گروه عبارتند از:
گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، سر در امامزاده محروق، گنبد مسجد امام، تخت جمشید، طاق بستان مسجد جامع اصفهان و…
گروه دوم: طرح‌های شاه‌عباسی
مبنا و پایه اساسی این طرح فرش‌ها، گل شاه‌عباسی است. گل شاه‌عباسی علاوه بر بندهای ختایی، گاه با اسلیمی‌ها ادغام می‌شوند و نقوش مختلفی را خلق می‌کنند. انواع گوناگون این طرح و نقش‌ها عبارت است از لچک و ترنج شاهی عباسی، شاه عباس شیخ صفی، افشان شاه عباسی، شاه عباس درختی.
گروه سوم: طرح‌های اسلیمی
اساس اصلی این نقش بر پایه گردش‌های منظم و بی‌نهایت عاقلانه ی بندهای اسلیمی است. طرح‌های اسلیمی نیز دارای انواع متفاوتی است. مشهورترین و بنام ترین طرح اسلیمی، اسلیمی جهان اژدر است. اسلیمی در طرح‌های اسلیمی افشان، اسلیمی بندی و اسلیمی لچک و ترنج است.
گروه چهارم: طرح‌های اقتباسی
این طرح، طرحی ادغامی است. این طرح، شباهت زیادی به طرح مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد. دلیل نام اقتباسی به همین علت است. طرح‌های معروف این گروه، قفقازی و گوبلنی است.
گروه پنجم: طرح‌های افشان
کلیه بندهای و نگاره‌های فرش در این طرح و نقش دارای پیوستگی و ارتباط است. این طرح به گونه‌ای است که گویی خطوط از هم قطع نمی‌شوند. نقش این طرح زیبا و خیره‌کننده است و تمامی گلبرگ‌های و برگ‌ها در بطن فرش، پریشان و پراکنده‌اند، به گفته ساده‌تر، افشانند. در این طرح، قرینه‌نگاری وجود ندارد. طرح‌های معروف عبارتند از افشان دسته گلی، افشان ختایی و…
گروه ششم: طرح‌های واگیره‌ای
طرح این گروه آن چنان است که در کل فرش، قطعات به طور منظم تقسیم می‌شوند و به وسیله خط‌ها به هم می‌پیوندند. طرح‌های اصلی به بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنجدار، بندی شیری و شکری، بندی شاخه گوزنی، بندی دسته گلی، بندی میناخانی و… تقسیم می‌شوند.
گروه هفتم: طرح‌های بته جقه
کلیه نقش‌های زده شده بر این طرح، بر مبنای بته جقه است. در این طرح با شکل‌های متفاوتی متن و حاشیه فرش را طرح می‌زنند. انواع گونه این طرح‌ها بته میری، بته خرقه‌ای، بته قلمکار، بته کردستانی و… است.
گروه هشتم: طرح‌های درختی
نقش این طرح‌ها درخت و درختچه‌های کوچک و بزرگ است.
گروه نهم: طرح‌های ترکمن
طرح این نقش در گروه نقش‌های هندسی است و به صورت ذهنی خلق می‌شود. مشهورترین طرح‌های این گروه عبارت‌اند از غزال گز، قاشقی و آخال.
گروه دهم: طرح‌های شکارگاهی
اساس این طرح و نقش‌ها بر پایه صحنه‌های شکار و شکارگاه است؛ برای مثال بر روی این فرش، طرح از یک سوار که مشغول شکار آهویی است به چشم می‌خورد.
گروه یازدهم: طرح‌های گل فرنگ
طرح‌هایی که در این گروه چشم‌نوازی می‌کند، طرح‌هایی از گل‌هایی در رنگ‌های مختلف است که مهم ترین طرح‌های این گروه گل فرنگ بیجار، گل فرنگ گل و بلبل، افشان گل فرنگ، لچک و ترنج گل فرنگ است.
گروه دوازدهم: طرح‌های خشتی
در این فرش، طرح‌ها به قاب‌های متفاوتی تقسیم می‌شود که هر تصویر با گل‌های متنوع در این قاب‌ها آذین می‌شود. طرح‌های قابی بختیار و قابی قرانی از طرح‌های معروف این گروه هستند.
گروه سیزدهم: طرح‌های گلدانی
در این طرح، یک یا چند گلدان در مقیاس و ابعاد متفاوت بر متن فرش نقش می‌بندد و شاخه‌های آن در کل فرش پراکنده‌اند. مشهورترین طرح‌های این گروه، گلدانی هزار گل، گلدانی محرابی و گلدانی ظل السلطانی است.
گروه چهاردهم: طرح‌های ماهی درهم
این طرح از متداول‌ترین و کهن‌ترین طرح‌های نقوش ایرانی است. در این طرح، اغلب یک واگیره وجود دارد که همان واگیره در طول و عرض فرش تکرار می‌شود. در این طرح حوضی به شکل لوزی و ماهی‌هایی در اطراف آن به چشم می‌خورد. مهم ترین این طرح‌ها، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و ریزه ماهی می‌باشد.
گروه پانزدهم: طرح‌های محرابی
نقش محراب، اساس اصلی این گروه است. در این طرح‌ها آذین‌هایی از قبیل قندیل، گلدان، درختچه‌های کوچک و ستون‌های بزرگ نقش می‌نهند. مشهورترین این طرح‌ها عبارتند از محراب قندیلی، محراب گلدانی و محراب درختی.
گروه شانزدهم: طرح‌های محرمات
نقش این طرح به صورت راه راه و طولی می‌باشد که در هر ردیف نقوشی چون بته جقه، انواع اسلیمی‌ها یا ختایی‌ها و گل و برگ‌های دیگر است. بته جقه‌ای مهم ترین طرح این دسته است.
گروه هفدهم: طرح‌های هندسی
در این طرح، نقش‌ها به صورت زاویه‌دار و هندسی است. مهم‌ترین نقش‌ها عبارت است از هندسی کف ساده جوشقان، لچک و ترنج، قابی و هندسی خاتم شیراز.
گروه هجدهم: طرح‌های ایلی و عشایری
عشایران، خالقان این طرحند و طرح‌ها و نقش‌ها از ذهن بافندگان عشایر الهام گرفته شده‌اند. در این طرح، نقش‌های قرینه فضای چندانی ندارد و مهم‌ترین طرح‌ها، فرش عشایر قشقایی، شاهسون، بلوچ و… است.
گروه نوزدهم: طرح‌های تلفیقی
این طرح با مرور زمان ایجاد می‌شود. این طرح به گونه‌های مختلف بافت می خورد و از جذابیت بالایی برخوردار است. گونه‌های مختلف این طرح عبارتند از لچک و ترنج تلفیقی، تلفیقی گل فرنگ و تلفیقی هندسی.
در این مبحث به شرح کوتاهی از فرش‌ها در معماری ایرانی و دکوراسیون داخلی پرداختیم.
انواع بافت فرش
تراکم بافت، کلید مطمئنی برای تعیین مرغوبیت فرش است. برای تعیین تراکم، آزمایش «دانه‌شماری » روی آن انجام می شود. برای انجام این عمل می توانید گوشه فرش خود را برگردانید و ببینید چه مقدار از آستر با زیرکار فرش از زیر پشم قابل رویت است. هرچه آستر با زیرکار بیشتر مشخص باشد، تراکم فرش کمتر می‌شود، یعنی شما روی الیاف کمتری راه می‌روید و نتیجه این که دوام فرش شما کمتر است. دو عامل تاثیرگذار بر تراکم فرش عبارتند از: دنیه و رشته. دنیه به اندازه و وزن الیاف اشاره دارد و رشته ، یعنی عده تارهایی که باید با هم ریسیده شوند تا از آن کرک حاصل شود. برای نمونه در فرش سه لایه، در ایجاد هر گلوله، سه رشته کرک به کار رفته است. به طور معمول هرچه عدد دنیه و رشته بزرگ‌تر باشد، فرش مرغوب‌تر است.
بافت ملموس فرش یا پرداخت رویه فرش نیز یک عامل مهم به شمار می آید. به طور کلی هرچه کرک فرش تنگ‌تر ریسیده شده باشد، فرش بهتر خواهد ماند. به لبه فرش نگاه کنید. لبه ها، تنگ ریس بودن ، مرتب و یکسان بودن گره‌ها با گلوله‌ها یا پیچ‌ها را به شما نشان می‌دهد. به دنبال فرشی باشید که لبه یکدست و تنگ ریس داشته باشد . دانستن این که کرک‌ها هنگام گره زدن ، گلوله کردن یا پیچاندن تحت حرارت تثبیت شده اند یا نه ، بسیار مهم است. حرارت باعث می‌شود حالت پیچ حفظ شود. شرح بافت‌های متداول فرش در زیر آمده است:
-فرش پشمالو یا پرز بلند (plush): این فرش ، ظاهری ، تجملی دارد، پرز آن یکدست و مخملی است و جای پا را روی خود به آسانی نشان می‌دهد.
-فرش قیچی نخورده همگون (one-level looped): فرشی است که گره‌ها با پیچ‌های آن هم‌تراز و پرزهایش قیچی نخورده باشد. این نوع فرش ، ظاهری سنگ‌ریزه‌ای (pebbled) دارد و از دوام خوبی برخوردار است . این فرش یک ایراد عمده دارد و آن، حلقه‌ای بودن الیاف بافته شده است که به کفش و جارو و غیره گیر کرده و شکافته می‌شود.
-فرش قیچی نخورده ناهمگون (two-level looped): فرشی است که پرزهای آن قیچی نخورده و یکی در میان، بالا و پایین باشد.
-فرش نقش برجسته (embossed): از نوع فرش‌هایی است که سطح گره با پیچ‌های آن غیر هم تراز است. این نوع فرش ظاهری پرمایه و تراشیده در دکوراسیون داخلیمنزل ایجاد می کند.
-فرش بی‌نظم قیچی خورده ترکیبی (random-shear): ترکیبی است از فرش «تک سطح» و فرش قیچی خورده.
-فرش مجعد (frieze یا twisted-pile): اگرچه ظاهری پشمالو و پرزدار دارد ولی در واقع کرک آن قیچی نخورده است. حلقه‌های تنگ باف این نوع فرش با حرارت دادن تثبیت می‌شوند.
