هنر قلم زنی
قلمزنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج و یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. قلمزنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که در دسته بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد.
امروزه برای قلمزنی نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر می‌کنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار می‌دهند و با چکش بر انتهای قلم می‌کوبند تا شیارها و نقش‌ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند.
قلم‌های این هنر متنوع هستند و نام‌های خاص خود را دارند مانند قلم سایه و قلم نیم‌بر. پس از ایجاد نقش‌ها، قیر را جدا می‌کنند و روی شیارها گرده زغال می‌ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می‌پوشانند. به این ترتیب نقش‌های قلم‌زده شده به شکل خط‌هایی تیره و مشخص دیده می‌شود.
نمونه‌ای از هنر قلم زنی استان مرکزی که یک بادیاب (بادیه، جام بزرگ پایه‌دار) مسی بود در ورودی سازمان مالکیت‌های معنوی سازمان جهانی مالکیت فکری در سوئیس قرار دارد .
نر قلم زنی در شیراز
هنر قلم زنی در شیراز
هنر قلمزنی سابقه ای بس طولانی و تاریخی دارد و یكی از رشته های هنرهای سنتی ایران است كه در دسته بندی،در رده هنرهای صناعی و در گروه فلز كاری قرار دارد. این هنر گرانمایه و زیبا كه بیانگر فرهنگ و تمدن قوم ایرانی است ابتدا به صورت حجاری در بدنه كوهها و روی سنگهای ساختمانی كاخهای پادشاهان و بناهای تاریخی و حتی در دوران غارنشینی دیده شده است. بعدها هنر حجاری، تبدیل به حكاكی و سپس قلمزنی گردیده و نقوش و تصاویر از روی سنگهای ساختمانها و بدنه كوها به روی سنگ های قیمتی مخصوصاً عقیق منتقل گردید و «حكاكی» نامیده شد.
عاقبت فلزات از جمله طلا و نقره و مس و برنج و فولاد زمینه اصلی این نقوش و خطوط زیبا و دلپسند قرار گرفته و هنر«قلمزنی» نام گرفت. و یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم یا ضربه چكش و بر روی اجسام فلزی. لفظ «قلمزنی» معنای متعددی دارد. این لغت در فرهنگ معین چنین معنی شده است: «نویسندگی، نقاشی و یكی از هنرهای زیباست و آن ایجاد نقوش جانوران و گیاهان و طرحهای مختلف است بر روی نقره یا فلزات دیگر. در هنگام عمل، استاد به وسیله قلمی فلزی و یا منقاش نوك تیز فولادی كه دارای دسته ای چوبی است كار می كند. دكتر معین پس از این تعریف، این بیت رااز «زلالی» آورده است: به طرح خویش حیرت زند دست كه از هیچش قلمزن نقش چون بس
هنر قلم زنی در شیراز
هنر قلم زنی در شیراز
هنر قلم زنی در شیراز
شیوه های قلم زنی
ساخت اشیای فلزی توسط دواتگران انجام می شود. در حال حاضر با استفاده از ابزار و وسایل، سه شیوه برای ساخت ظروف فلزی به كاربرده می شود: یك تكه یا بدون درز – چند یا درز دار و یا استفاده از دستگاه یا خم كاری.
قبل ازقلم زدن، باید درون یا زیر شئی مورد نظر را از قیر مذاب انباشته كرد. قیر باید درون كار كاملا” بدون خلاء باشد و پس از سرد شدن كاملا سفت شده باشد. تا قلم، كا را فرو نبرد.
برای شروع كار ابتدا طرح مورد نظر را تهیه كرده سپس آنرا روی برنج سنبه گذاشته و با قلم سنبه نقاط طرح را نزدیك بهم سوراخ می كنند. برای انتقال نقشه روی كار لازم است تا سطح فلز مورد نظر چرب شود. نقشه را روی آن می گذارند و با پودر ذغال كه در دستمال نرمی پیچیده شده روی نقشه می كشند. پودر ذغال از سورخهای روی نقشه عبور می كند و روی سطح فلز می نشیند و بدین ترتیب شكل طرح روی اثر منتقل می شود. سپس هنرمند با استفاده از قلم های آج دار و یا بدون عاج شروع به قلم زدن می كند.
از شیوه هائی كه در قلم زنی به كار می رود می توان موارد ذیل را نام برد.:
شیوه عكسی :
با ایجاد سایه و خط در زمینه موضوع را نشان می دهند. هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی شود.
شیوه زمینه پر:
همان گونه كه از نام بر می آید با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می دهنددر این نوع نیز اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد.
شیوه منبت:
هنرمند با ایجاد حداكثر دو سانتی متر اختلاف سطح بین موضوع و زمینه روی فلز ایجاد نقش می كند.
شیوه برجسته :
اختلاف سطح بین موضوع و زمینه بسیار زیادتر از منبت است و هنرمند برای آن كه بتواند بدون اشكال آنرا انجام دهد از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می زند.
شیوه مشبك:
هنرمند با بریدن زمینه و جدا كردن آن از سطح كار، موضوع را نمایان می سازد.
شیوه قلم گیری: هنرمند با ایجاد خراش و شیار به روی فلز آن را تزئین میكند. این كار به وسیله قلم انجام می شود. پس از اتمام كار قلم زنی، قیر به وسیله حرارت، مجددا مذاب می شود و از درون كار بیرون آورده می شود. سپس سطح كار را با مواد پاك كننده مانند نفت، شستشو می دهند تا باقیمانده قیر كاملا” از بین برود. در بعضی از آثار قلم زنی برای اینكه بعضی از نقوش نظیر گلها بهتر نمایان شود، روی كار را با روغن جلا می پوشانند و قبل از خشك شدن روغن، سطح كار را به سرعت با پودر ذغال ، سیاه می كنند در نتیجه قسمتهای فرورفته، با شیارهای سیاه باقی می ماند.
وسایل و ابزار قلم زنی :
الف : انواع قلم ها
قلم پرداز- قلم نیم رو- قلم گرسواد- قلم گر سوم- قلم بادومی – و قلم های بدون آج مانند : قلم سنبه- قلم گیری- قلم نیم بر كلفت – قلم نیم رو- قلم یك تو – قلم دو تو – قلم بادومی – قلم قلم ناخنی – قلم خوشه – قلم كف تخت مربع- قلم تخت مستطیل – قلم تیز بر مشبك كاری و قلم تیزبر
ب: چكش قلم زنی
ج: پرگار
د: تسمه خط كشی
منبع:mehrdadb54.mihanblog.com
قلمزنی شیراز ادامه قدیمی‌ترین سبک بجا مانده این رشته
قلمزنی شیراز ادامه قدیمی‌ترین سبک بجا مانده این رشته
یک پژوهشگر صنایع دستی اعتقاد دارد که سبک هنری قلمزنی در شیراز پیرو سبک هنری مورد استفاده سکاها، هخامنشیان و ساسانیان است.
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه فارس، ارژنگ ربیعی، گفت: هنر قلمزنی از سابقه‌ای چند هزار ساله برخوردار است و در ادوار مختلف تاریخی دارای فراز و نشیب‌های بسیار بوده، بطوری که گاه سبب گسترش و پویایی سبک و کیفیت و گاه سبب تنزل و رکود این هنر زیبا شده است.
مؤلف کتاب‌های هنر فارس در گذر زمان و مشبک چوب، یادآور شد: قلمزنی بر روی فلز دارای سبک‌های مختلفی است و صنعتگران و هنرمندان قلمزن شیرازی، ادامه دهنده قدیمی‌ترین سبک به جا مانده قلمداد می‌شوند، سبکی بازمانده از اقوام سکاها، هخامنشیان و ساسانیان، که منحصر بفرد بوده و از زیبایی خاصی برخوردار است.
ربیعی با اشاره به طرح‌ها و نقوشی که در قلمزنی شیراز بکار می‌رود و به طرحهای شیرازی شهرت دارد، گفت: این طرح‌ها تحت عنوان طرح تخت‌جمشیدی، گل و مرغ و تصاویری از شاهنامه است.
این کارشناس صنایع دستی اضافه کرد: در هنر قلمزنی، هنرمند صنعتگر به کمک قلم‌هایی از جنس فولاد خشکه مانند قلم سنبه، قلم نیم بُر، قلم پرداز ، قلم تیز بُر، قلم ناخنی، قلم کاس مثلث، قلم کاس چهارگوش، قلم کاس نیم هلال، قلم تو پُوک، قلم تیک ، قلم قاشقی، قلم گرسوم و ده‌ها قلم دیگر که هر کدام دارای سطح مقطع خاصی بوده و دارای نوک‌های گوناگونی برای ایجاد نقش‌های مختلف و بیشتر دست ساخته قلمزنان است، نقش‌هایی را حکاکی می‌کنند.
وی خاطرنشان کرد: قلمزنان با استفاده از چکش‌های مخصوص و با بکارگیری قلم‌ها متناسب با نقش و نگار مورد نظر، فررفتگی و برآمدگی‌هایی را روی فلز ایجاد و با این روش نقوش زیبایی خلق می‌کنند.
ربیعی خاطرنشان کرد: یکی از ویژگی‌های هنر قلمزنی شیراز، قلمزنی بر فلزات مختلف از جمله طلا، نقره، مس، برنج و دیگر فلزات است، اما تبحر هنرمندان صنعتگر قلمزن شیرازی در کار بر روی فلز نقره، شهرتی جهانی برایشان به‌همراه داشته است.
این پژوهشگر صنایع دستی فارس در ادامه گفت: در قلمزنی ابتدا طرح را بر روی ورق برنج سنبه قرار داده و بوسیله قلم سنبه روی طرح را به فواصل کوتاه با ضربات چکش سوراخ می‌کنند و در ادامه ورق سنبه را بر روی فلز مورد نظر که قبلا با روغن چرب شده است، قرار داده و با کیسه نازکی که حاوی پودر ذغال است بر روی آن می‌کشند تا گرد ذغال از سوراخ‌های ایجاد شده در ورق سنبه عبور کرده و بر روی فلز بنشیند.
او ادامه داد: چون نقوش توسط ضربات چکش به همراه قلم‌های فولادی بر سطح اجسام فلزی ایجاد می‌شود و قطر این فلز زیاد نیست و امکان صدمه دیدن فلز بسیار وجود دارد، داخل اجسامی چون گلدان و گالش یا پشت اجسامی چون سینی و قاب را با مخلوط قیر و گچ می‌پوشانند.
ربیعی خاطرنشان کرد: در مرحله بعد قلم‌گیری طرح انجام و نهایتا با قلم‌های مختلف و ضربات چکش فرو‌رفتگی و برآمدگی‌های مورد نظر جهت ایجاد نقش ایجاد می‌شود.
او گفت: در انتها و پس از ایجاد نقوش، با حرارت قیر را ذوب و از فلز جدا می‌کنند و سپس با اسید سولفوریک و برس برنجی و آب تمام سطوح فلز را تمیز کرده و پالیش می‌دهند.
این کارشناس صنایع‌دستی اضافه کرد: برخی مواقع برای زیبایی هر چه بیشتر یا مشخص‌تر شدن قسمت‌هایی از نقش، بخش‌هایی که مایل به تغییر رنگ آن نیستند را با روغن جلا می‌پوشانند و قسمتهای دیگر را با پودر ذغال یا دوده سیاه می‌کنند. http://isna.ir/
قلمزنی شیراز پیرو سبک هنری سکاها، هخامنشیان و ساسانیان است
هنرقلمزنی
هنر قلمزنی از سابقه ای چند هزار ساله برخوردار می باشد و در ادوار مختلف تاریخی دارای فراز و نشیب های بسیار بوده است که گاه سبب گسترش و پویایی سبک و کیفیت و گاه سبب تنزل و رکود این هنر زیبا گردیده است.
به گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری فارس، ارژنگ ربیعی پژوهشگر صنایع دستی فارس و مولف کتاب های هنر فارس در گذر زمان ومشبک چوب و کارشناس معاونت صنایع دستی این اداره کل گفت : قلمزنی بر روی فلز دارای سبک های مختلفی است و صنعتگران و هنرمندان قلمزن شیرازی ، ادامه دهندگان قدیمی ترین سبک به جا مانده از اقوام سکاها ، هخامنشیان و ساسانیان هستند که منحصر بفرد و از زیبایی خاصی برخوردار می باشد وطرح ها و نقوشی که در شیراز بکار گرفته می شوند و به طرح های شیرازی مشهور می باشند عبارتند از : طرح تخت جمشیدی ، گل و مرغ و تصاویر شاهنامه .
ربیعی افزود : دراین هنر ، هنرمند صنعتگر به کمک قلم هایی از جنس فولاد خشکه مانندقلم سنبه ، قلم نیم بُر ، قلم پرداز ، قلم تیز بُر ، قلم ناخنی ، قلم کاس مثلث ، قلم کاس چهار گوش ، قلم کاس نیم هلال ، قلم تو پُوک ، قلم تیک ، قلم قاشقی ، قلم گرسوم و ده ها قلم دیگر که هر کدام دارای سطح مقطع خاصی هستند و دارای نوک های گوناگونی برای ایجاد نقش های مختلف بوده و بیشتر دست ساخت خود آنها می باشد وبا ضربات چکش فرو رفتگی ها و برآمدگی هایی بر روی فلزایجاد و نقوش زیبایی را خلق می کند .
وی با اشاره به دیگر ویژگی های هنر قلمزنی در شیراز که آن را متمایز از دیگر خطه های این سرزمین نموده وشهرت جهانی بخشیده است گفت :هنر قلمزنی بر بسیاری از فلزات همچون طلا ،نقره،مس ، برنج و … بکار برده می شود و تبحر هنرمندان و صنعتگران شیرازی که شهرت جهانی را برای آنها به همراه داشته است قلمزنی بر روی نقره است .
این پژوهشگر صنایع دستی فارس در تشریح هنر قلمزنی گفت : درقلمزنی ابتدا طرح را بر روی ورق برنج سنبه قرار داده و بوسیله قلم سنبه روی طرح را به فواصل کوتاه با ضربات چکش سوراخ می کنند و در ادامه ورق سنبه را بر روی فلز مورد نظر که قبلا ً با روغن چرب شده است قرار داده و با کیسه نازکی که حاوی پودر ذغال است بر روی آن می کشند تا گرد ذغال از سوراخ های ایجاد شده در ورق سنبه عبور کرده و بر روی فلز بنشیند چون نقوش توسط ضربات چکش به همراه قلم های فولادی بر سطح اجسام فلزی ایجاد می گردد و قطر این فلز زیاد نیست و امکان صدمه دیدن فلز بسیار وجود دارد داخل اجسامی چون گلدان و گالش و یا پشت اجسامی چون سینی و قاب را با مخلوط قیر و گچ می پوشانند.در مرحله بعد قلم گیری طرح انجام می شود و نهایتا ً با قلم های مختلف و ضربات چکش فرو رفتگی و برآمدگی های مورد نظر جهت ایجاد نقش ایجاد می شود.
در انتها و پس از ایجاد نقوش با حرارت قیر را ذوب و از فلز جدا می کنند و سپس با اسید سولفوریک و برس برنجی و آب کلیه سطوح فلز را تمیز و پالیش می دهند .برخی مواقع برای زیبایی هر چه بیشتر یا مشخص تر شدن قسمت هایی از نقش ، بخش هایی که مایل به تغییر رنگ آن نیستند با روغن جلا می پوشانند و قسمت های دیگر را با پودر ذغال یا دوده سیاه می کنند .
به گفته اوقیر ، گچ ، اسید سولفوریک ، دوده روغن جلا ، ظرف قیر ، منبع حرارتی ، ملاقه ، برنج سنبه ،کنده ، تسمه ،سنگ جلا ، پرگار فلزی ، برس برنجی ، انبر ، قیچی آهن بر ، چکش ، انواع قلم های فولادی ، ورقه یا اجسام فلزی و … ابزار و موادی هستند که در این هنر بکار برده می شوند .
گرداوری گروه فن و هنر ایران زمین
