کهن دیار هنرهای دستی و سنتی

پیکره های آهنین تا دست بافته های ابریشمین و ظریف، از دستمال های سنتی و رنگین تا شیوه خوشنویسی و تذهیب های زرین، گلیم و گلیچ و جاجیم، ظروف سفالی، نمد، پارچه قلمکار از دیگر هنرهای دستی این خطه به شمار می رود.

به واسطه تنوع آب و هوایی در استان سمنان، هنر در هر منطقه ویژگی خاص خودش را از نظر نقش، رنگ و کاربرد دارد و این تنوع بر روی ظروف، دست بافته ها و اقلام صنایع دستی این استان طی هزاران سال نمود پیدا کرده است.

اگرچه در چند سطر نمی توان تمام رشته های صنایع دستی استان سمنان را معرفی کرد، اما در این گزارش تلاش شده، مهم ترین صنایع دستی استان معرفی شود.

سفال، سرامیک، گلیم، قلمکار، منبت، معرق، نمدمالی، دست بافته های سنتی از جمله صنایع دستی فعال استان سمنان است، پیشینه هنرهای دستی در این استان به بیش از 6 هزار سال می رسد.

هنر سفال و سرامیک در استان سمنان حدود 6 هزار سال قدمت دارد و پیشینه هنر نساجی سنتی، گلیم بافی، رودوزیهای سنتی و منبت چوب در این استان نیز به حدود 200 تا 500 سال قبل بازمی گردد.

• سفالگری:

سفالگری یکی از قدیمی ترین صنایعی است که به دست بشر به وجود آمده و زادگاه آن ایران است.

سفالگری در استان سمنان در هر مقطعی از زمان وجود داشته، اما قدیمی ترین آثار سفالگری در این استان مربوط به حدود 6 هزار سال پیش و مربوط به منطقه تپه حصار دامغان می شود.

هنرمندان بسیاری در استان سمنان توانسته اند در زمینه سفالگری، آثاری قابل توجه به وجود بیاورند، تا جایی که استان سمنان به عنوان پایتخت سفال هنری در کشور مطرح شده و کارگاههای متعدد با سبک و سیاق متنوع، هنرمندان این استان را در زمره هنرمندان مطرح کشور معرفی کرده است.

اکنون سفالگری در استان سمنان به علت مرغوبیت خاک و اقلیم کویری از اهمیت زیادی برخوردار و این استان را به قطب این هنر تبدیل کرده است.

• سرامیک:

سابقه ساخت ظروف و اشیاء سرامیکی در استان سمنان به بیش از 40 سال گذشته بازمی گردد.

استادان این رشته پس از کسب تجربه و آموزش در این زمینه، اقدام به راه اندازی کارگاههای سرامیک سازی کردند، به طوری که در حال حاضر بسیاری از شاگردان این رشته به استادان توانایی تبدیل شده اند.

در استان سمنان این رشته هنری از جمله رشته های پررونق محسوب می شود.

• کاشی هفت رنگ :

کاشی هفت رنگ یا کاشی الوان و لعاب دار نیز از جمله هنرهایی است که توسط هنرمندان استان سمنان تولید و به سایر استانها ارائه می شود.

هنرمندان استان سمنان به واسطه ذوق خود توانسته اند نوعی از کاشی کاری منحصر به فرد و الهام گرفته از هنرهای اسلامی با نقوش هندسی، اسلیمی و ترکیبی و نقش برجسته به وجود آورند.

• کبود دانه :

تولید خَرمهره یا همان کبود دانه به زبان سمنانی «کئوکه» از هنرهایی است که از گذشته وجود داشته تا کنون نیز ادامه یافته است.

خرمهره را بیشتر برای نظر قربانی و دفع چشم بد همان چشم زخم به کودکان و چارپایان گران قیمت می آویختند.

• گلیم بافی:

گلیم بافی از هنرهای ملی ایرانیان است که پیش از بافت قالی در کشورمان سابقه و قدمت دارد.

بافت قالی در اثر تکامل گلیم بافی طی قرون و اعصار متمادی پدید آمده است.

اگر چه در بافت گلیم به طور معمول از نخ پنبه ای به عنوان تار و از نخ پشمی الوان به عنوان پود استفاده می شود، ولی در برخی مناطق استان سمنان مانند روستای نردین از توابع کالپوش و برخی روستاهای گرمسار از نخ پشمی هم به عنوان تار و هم برای پود بهره می گیرند و بیشتر این تولیدات نیز با رنگهای گیاهی است.

گلیم هر منطقه دارای خصوصیات ویژه ای از نظر طرح و رنگ است.

درحال حاضر گلیم بافی در اکثر روستاها و مناطق استان سمنان رواج دارد.

• جاجیم بافی:

یکی از صنایع دستی استان سمنان که با دستگاههای بافندگی ساده بافته می شود جاجیم است.

جاجیم یا جاجم، فرشی است ضخیم شبیه پلاس یا گلیم که به صورت راه راه و رنگین بافته می شود و اغلب بافتی خشن دارد و عرض آن معمولا حدود 20 تا 100 سانتی متر است.

هنر جاجیم بافی در گذشته کاربردهای فراوانی در زندگی مردم استان سمنان داشته، به طوری که از جاجیم نازک به عنوان چادر زنانه و از نوع کمی ضخیم تر آن به عنوان روانداز و پتو و باز از نوع با ضخامت تر بیشتر به عنوان چادر صحرایی استفاده می شده است.

این رشته اکنون در روستاهای شمالی و کویری استان سمنان رواج دارد.

• نمد مالی:

نمد مالی یکی از کهن ترین و پرسابقه ترین صنایع دستی ایران است و جایگاه خاصی در بین صنایع دستی و روستاییان داشته است.

بر اساس تحقیقات انجام شده، سوابق تاریخی نمد، کهن تر از تمام دست بافته های بشری است و پیشینه آن از قالی نیز کهن تر است.

نقوش نمد از عناصر طبیعی از جمله ماه، خورشید، کوه و درخت گرفته شده و ماده اصلی و اساسی نمد پشم است.

شیوه سنتی نمد مالی سمنان تقریبا با همه شهرها یکسان و ابزار آن نیز کمان، مشته، قالب، طناب، پنجه و پاتیل است.

نمد در سمنان با نقوش و نگاره های نمد چهار گوش خورشیدی، نمد تخم مرغی یا ترنجی، چهار گوش بند رومی، گرد ستاره ای و سایر اشکال هندسی تولید می شود.

نمدهای تولیدی در استان سمنان به عنوان کف پوش و زیرانداز، پوشش و پوشاک، برای روی اسب و زین در حمل و نقل کاربرد دارد.

در گذشته نه چندان دور در استان سمنان کلاه های نمدی نیز تولید می شده است.

اکنون نمد مالی در شهرهای سمنان و شاهرود توسط تعداد انگشت شماری از نمدمالان انجام می شود.

• قلمکار:

یکی دیگر از اقلام صنایع دستی که در این استان تولید می شود، چاپ قلمکار است.

هنر قلمکار یا چیتگری در واقع نوعی کار چاپ و طرح اندازی بر روی پارچه های پنبه ای مثل کرباس است.

نقوش قلمکار در ابتدا شامل گُل و بوته و اسلیمی بود، ولی در دوران قاجار تصاویر عشاق، مناظر تاریخی و تصویر حیوانات نیز وارد قلمکار شد.

انواع محصولات قلمکار در استان سمنان شامل رومیزی، جانماز، سفره و بقچه است.

سمنان و دامغان از مراکز عمده قلمکار در استان سمنان بودند، اما پس از راه اندازی اولین کارخانه ریسندگی در سمنان، این رشته که در این شهر به چیتگری معروف بوده منسوخ شد، ولی هم اکنون هنرمندان دامغانی همچنان به آموزش این رشته مشغول هستند.

• معرق چوب:

واژه معرق در حقیقت مرقع و از ریشه رقع یعنی تکه تکه است. معرق چوب به معنی گردآوردن تکه های کوچک رنگین با داشتن طرح از پیش تعیین شده به منظور ایجاد یک نقش واحد زیبا و با استفاده از رنگهای طبیعی چوب است.

معرق چوب از محصولات صنایع دستی است که سابقه زیادی در استان سمنان ندارد و در دوره معاصر رونق فراوانی پیدا کرده و مورد توجه و علاقه جوانان استان قرار گرفته است.

تنوع در طراحی و رنگ در این هنر از دلایل توجه جوانان به این رشته صنایع دستی است.

برای تولید یک اثر معرق به مواد اولیه از جمله انواع چوب شامل آبنوس، گردو، عرعر، استخوان حیواناتی مثل شتر، اسب، گاو، شاخ گاو، گوزن، قوچ و ورقه های فلزی نیاز است.

طرح های مورد استفاده در معرق چوب شامل نقوش طبیعی گل و پرنده، ابنیه و آثار تاریخی، چهره، نوشتاری و هندسی است.

• منبت و حجم چوبی:

واژه منبت به معنای کنده کاری روی چوب است که نقش ها به صورت برجسته روی زمینه کار قرار می گیرد.

این هنر در استان سمنان سابقه ای دیرینه دارد، اما با توجه به بافت کم دوام چوب نسبت به عوامل جوی و حشرات، آثاری از چوبهای منبت کاری شده دوره های پیش از اسلام در دست نیست.

استناد به آثار منبت کاری به جای مانده در دوره اسلامی همانند منبت روی صندوقچه مقابر امامزاده تاج الدین پرور و امامزاده محمد بسطام و همچنین درهای مسجد جامع سمنان، مجموعه بایزید بسطامی و امامزاده شیخ (سوسن عطا) شهمیرزاد و منابر مساجد، ستونها و درهای کاخ ها و خانه های قدیم که از گذشته به جای مانده، دلیل خوبی بر وجود این هنر در زمانهای مختلف است.

منبت با توجه به ابزارهای منبت کاری به هفت دسته شامل منبت چاقویی، قالبسازی، قلمزنی، فرنگی، منبت معرق، منبت مشبک و تیشه ای تقسیم می شود.

• قالیبافی :

قالیبافی و تولید قالی و قالیچه از دیرباز یکی از تولیدات مهم استان سمنان به شمار می رفته است. این منطقه در ادوار گذشته، دارای استادان زبردست قالیباف و طراح نقش قالی بود و قالی ها و قالیچه های نفیسی از دارهای آنها به عمل می آمد، اما امروزه به دلیل ورود فرشهای ماشینی به بازار و نداشتن صرفه اقتصادی و همچنین نبود پشتوانه نیروی کاری و طراح قالی و نیز به دلیل کهولت تدریجی استادان و کارگران قالیباف، این رشته دچار رکود شده است.

قالیبافان استان سمنان از نقش و طرح سایر مناطق مانند تبریز، مشهد، اصفهان، نائین، کاشان، یزد و کرمان استفاده می کنند.

در زمینه بعضی از قالی ها گل های اسلیمی، شکوفه ها، غنچه ها و برگ های گوناگون با شاخه های ظریف و در بعضی دیگر از طرح های شاه عباسی، افشان، ترنجی، خوشه، برگ فرنگی، درختی و شکارگاه استفاده می شود و یا ترکیبی از این طرح ها هستند.

مهدی شهر و شاهرود از مراکز مهم تولید قالی و قالیچه در استان سمنان به شمار می روند.

• ساز سازی:

سابقه ساخت ساز در استان سمنان، به علت عشایری بودن مناطقی از استان، محدود به ساخت نی چوپانی و همچنین تنبک های حلبی برای مراسم آیینی و خانوادگی است و این در حالی است که هنرمندان استان سمنان طی سه دهه گذشته رشته ساز سازی را فعال کرده اند.

از سال 1356 که تعدادی از هنرمندان استان سمنان برای ادامه تحصیل در این زمینه به مرکز کشور نقل مکان کردند، ساخت ساز به طور حرفه ای در این استان آغاز شد و هم اکنون کارگاه ها و آموزشگاه هایی در زمینه ساز سازی در استان سمنان فعال است.

سازهای ساخته شده در استان سمنان همواره مورد توجه اساتید کشوری قرار می گیرد.

ساخت ساز برای کودکان نیز توسط هنرمندان سمنانی مورد توجه قرار گرفته و در سطح حرفه ای انجام می شود.

سازهایی که در استان سمنان ساخته می شود شامل تار، سه تار، سنتور و کمانچه است و عمده چوبهای مورد استفاده در سازسازی نیز از درخت گردو، توت و چنار است.

بیستم خرداد به عنوان روز صنایع دستی در ایران گرامی داشته می شود.ک/4

7342/6103/ 1650

هنر های دستی

انتهای پیام /*