چوب وپنجره درمعماری ایرانی

پیشگفتار

کشورما ایران فرهنگ وتمدن کهنی دارد که قدمت آن به چندین هزار سال می رسد ودر تمام ادوار تاریخ مورد توجه سیاحان،کاشفان،شرق شناسان وکارگزاران فرهنگی کشورهای  مختلف بوده است ودر این میان باستان شناسان ومردم شناسان شرق وغرب سهم بسزایی در شناساندن آن داشته اند؛با همه اینها کمتر شرق شناسی از ادوار گذشته تا به حال در مورد هنر ارسی سازی درایران سخن به میان آورده است.

چوب وپنجره در معماری ایرانی

چوب یکی از عناصر دایمی معماری ایران بوده است وهنرمندان آن از آنچه طبیعت در دسترسشان قرار داده است نهایت استفاده را کرده اند ؛ وبا شعور،علاقه،مهارت و چیره دستی  فراوان با استفاده از وسایل بسیار ساده ومنابع موجود درطبیعت،شاهکارهای عظیم و بزرگ هنری پدید آورده اند که ازنظرحسن تناسب وهماهنگی شکل ورنگ وتزیین،قابل ستایش ونشانه ذوق وسلیقه سرشار وخلاقیت هنرمندان این سامان می باشد.

بنای طاق کسری تیسفون

درکتاب داستان باستان تالیف حسین نوری آمده است که در بناهای طاق کسری درهای مقاوم با کنده کاریهای زیبا ودرمواردی با روکشهای مسی وطره های چوبی با روکش فلزی مقاوم وزیبا که گویای عظمت بنا بوده است کاربرد فراوان داشته است.به طوری که مشخص است دربناهای طاقی،از چوب به عنوان داربستهای مقاوم جهت ساختمان سازی،وقالب بندیهای مقاوم جهت قوس سازی ها،وهمچنین برای ساخت درها وپنجره ها ومهارها استفاده شده است،تا اینکه با ظهور اسلام چوب ومصرف آن در ساختمان سازی به شکل دیگری رواج پیدا کرد.

ارسی سازی

ارسی سازی از هنرهایی است که رو به فراموشی گذاشته است وهنرمندان ارسی ساز که تعدادشان بسیار محدوداست بیشتر به کارمرمت دروپنجره هایی مشغول هستند که اززمان قاجار یا صفویه به جای مانده است.دلیل اینکه کمتر ازاین هنرامروزه در منازل استفاده می کنند،سبک معماری بناها وآشنا نبودن افراد با این هنراست،والبته دلیل اصلی آن جایگزین شدن دروپنجره های آهنی است که به راحتی ساخته می شود وامنیت بیشتر وهزینه کمتری دارد وشاید به قولی بهداشتی تر است.

هنر ارسی سازی که هنری است متشکل از هنرهای مهم نجاری ،گره سازی،شیشه بری،طراحی سنتی ،قواره بری وغیره،در زمان صفویه درایران به وجود آمدودر دوره قاجار اوج وعظمت خود را به نمایش گذاشت وبا ورود آهن رو به نابودی و فراموشی گذاشت.

نور وانواع پنجره های مورد استفاده درمعماری ایران

عواملی که باعث به وجود امدن پنجره ها شده اند عبارتند از:نور وتهویه هوای اتاقها ومکانهای مورد استفاده؛واینکه پنجره ها چگونه باید باشند تا کاربرد مناسبی را ایفا کنند واز لحاظ معماری با خود بنا سازگاری داشته باشند،موجب پیدایش انواع پنجره ها شده است.استاندارد مناسب پنجره برای اقلیمهای متعادل بین 8تا10درصد کل سطوح جانبی یک فضا را به خود اختصاص می دهد؛این استاندارد تقریبا میتواند برای سایر اقلیمها نیز مناسب باشد.بدیهی است در اقلیمهای سرد وکوهستانی محدود سازی ابعاد پنجره درفصول سرد تا5درصد سطوح جانبی بسیار متناوب است.ضمنا دراقلیمهای بسیارسرد به کاربردن پنجره دوجداره الزامی است.

انواع نورگیردرمعماری ایران

روزن. درواقع روزن را می توان پنجره کوچکی دانست که معمولا دربالای در،وگاهی در دوسوی آن برای گرفتن روشنایی وتامین هوای آزاد برای فضاهای بسته به کار میرفته است.به عبارت دیگر روزن به سوراخهایی اطلاق میگردید که در کلاله ویا شانه طاقها تعبیه می شده است.

شباک.هوای متغیر ایران،آفتاب تند وروشن،باد وباران،توفان وگردباد وعقاید خاص ملی ومذهبی ایجاب میکرد که بنا علاوه بر در وپنجره پرده یا شباکی برای حفاظت درون بنا داشته باشد درون ساختمان با روزنها وپنجره های چوبی یا گچی وپرده محفوظ میشد وبیرون آن را با شبکه های سفالی یا کاشی می پوشاندند.

دروپنجره های مشبک.پنجره معمولا برای جلب نور،جریان هوا ورویت مناظر بیرون بدون به هم زدن خلوت اهل خانه است.درمناطقی که نور خورشید شدید است پنجره باید متناسب با شدت نورساخته شود.پنجره های مشبک بین نور خارج وداخل تعادل ایجاد می کند؛این تعادل موجب می شود شخصی که از داخل به بیرون نگاه می کند نور شدید افتاب چشمهای اورا خسته نکند .

ارسی.ارسی پنجره مشبکی است که به جای گشتن روی پاشنه گرد،بالا می رود ودر محفظه ای که درنظرگرفته شده است جای میگیرد.

جامخانه.درکلاله گنبدها وکلمبه های گرمابه ها وغلامخانه یا غلام گرد رباطها ورسته ها وبازارها هنوز هم روزنهایی وجود دارد که با چند حلقه سفالین به صورت قبه یا کپه برجسته ای در امده اند.

هورنو.به نورگیربالای سقف گفته می شود .چون درنزدیکیهای تیزه گنبد امکان اجرا به صورت بقیه قسمتها میسر نیست لذا درنزدیکیهای تیزه سوراخ را پرنمی کنندتا در بالای طاق کار نوررسانی را انجام دهد.

روشندان . روشندانها معمولا به شکل یک کلاه فرنگی بوده وعمود برقسمت خورشیدی کاربندی ساخته می شده اندو برخی از آنها دارای شیشه بوده اند.بعضی از روشندانها زمینه چندضلعی دارند؛مانند روشندان حوضخانه هشت بهشت اصفهان وایوان عمارت مسعودیه تهران.

فریز وخوون در ساختمان.خوون یک نقش تزیینی است که با تکه های آجر تراشیده وموزاییک آن را پدید می آورند،آنگاه روی آن را با خاک و سریشم در رنگهایی که در آب حل می کردند به رنگهای گوناگون رنگرزی مینمودند ودر پیشانی ساختمان ،میانه ستونها و«فریزدر» می چیدند.برای ورود روشنایی وهوای اتاقها ،لوحه های گلچین را سوراخ کرده،در آنها نقشهایی پدید می آوردند وسپس آنها را دربالای درها وپنجره ها می نشاندند.

گلجام.به شیشه های کوچک ورنگینی که درداخل گچ کار می گذاشتند و آن را دربالاترین قسمت طاق تعبیه می کردند تا نوررسانی به داخل بنا را تامین کند گلجام گویند.همچنین به شبکه گچی ولقاط شیشه ای که دربالای دراستفاده می شد نیز گلجام می گویند.

بالکانه.به پنجره های پیش امده درایوان ،یا بالکنی که اطرافش پنجره باشد بالکانه می گفتند.

پاچنگ.به پنجره یا روزنی که پای آن بسته است وبه زمین نمیرسد وبیشتر دردوسوی دربا ارتفاع متناسب قرار دارد،پاچنگ می گویند.

پاچلاقی.به ترکیبی از دروپنجره که قسمت در آن تا پایین باز می شود وبقیه آن به صورت پنجره باقی میماند،پاچلاقی می گویند.

باجه.باجه نوعی پنجره کوچک است که بیشتر درقسمت میانی دیوار تعبیه می شود وبرای ارتباط افراد داخل با افراد بیرون به وجود آمده است.

تهرانی .به تالاررو  به آفتاب که ارسی داشته باشد تهرانی می گویند،مثل تالار جهان نما و کاخ صاحبقرانیه .

چشم گاوی.پنجره کوچک مدوری است که روی یک محور می چرخد .

کاربرد وجایگاه ارسی

ارسی ازهنرهایی است که ارزش وجایگاه خاصی درجوامع مختلف داشته است وبه علت داشتن زمینه فراوان برای پیشرفت و کار به ترتیبی که با ظرافت فراوان همراه شود.همیشه برای طبقات مختلف متفاوت بوده است وجز ملاکان وسران وحاکمان آن زمان کمتر کسی می توانسته است از این نوع پنجره در منزل یا عمارت خود استفاده کند.گاهی نیز به دستورحاکمی در عمارت،مسجد یا حسینیه ای به کار می رفته است .خود کسانی که از این نمونه پنجره ها استفاده می کردند نیز بنا به موقعیت اجتماعیشان درمیان جامعه از پنجره های ارسی متفاوت بهره می بردند.

ارسیها اجزا وقطعات مختلفی دارند که در تمام آنهامشترک است.یکی از این اجزا چهارچوب کلی کار است که خود به وسیله اجزای چوبی دیگر هم از عرض به وسیله وادار وهم از ارتفاع به واسطه تیر افقی تقسیم میشد

طرز کار ارسیها

ارسیها از نظر طرز کار به دو دسته تقسیم می شوند:

1-ارسیهای ساده :دراین حالت لنگه های ارسی به علت سبک بودن به راحتی با دست ویکنفره جا بجا می شود و تا حدودی باز وبسته کردن آنها آسان است

2-ارسیهای وزنه ای :درارسیهای وزنه ای علاوه بر حالت کشویی که درارسیهای ساده وجود دارد درون چهارچوب خالی است ودر آن وزنه های سربی به وسیله ریسمانی که از روده گاو و گوسفند درست شده  به لنگه های ارسی متصل گردیده اند وبالا وپایین کشیدن لنگه ها را آسان نموده اند.

 

فن و هنر ایران زمین