مفاهیم و اصطلاحات : معماری ایرانی چیست؟

ژانویه 15, 2019 | معماری اصيل ايرانی, معماری ایرانی, معماری سنتی, مهرازی ايران, نقد معماری | 0 comments

مفاهیم: معماری ایرانی چیست؟

معماری ایران دارای ویژگی‌هایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است.

معماری در ایران بیش از ۶۰۰۰ سال تاریخ پیوسته دارد، دست کم از ۵۰۰۰ ق. م معماری هر چه باشد سازنده و سامان دهندهٔ فضای زیست انسان است. مقصود ادراک گذشته و آموختن آن گوهر اساسی معماری گذشته، یعنی فضاست، چیزی که دیگر زمان نمی‌شناسد و فضای شهری واجد همین گوهر اساسی است.

خانه و درب و پنجره های قدیمی , قوس در معماری ایرانی

گرایش اجتماعی و معماری

عامل اصلی وحدت و هماهنگی معماری گذشته ایران در گرایش و اعتقادهای مذهبی نهفته‌است. گرایش‌های مذهبی که محور اصلی آن احدیت و وحدانیت است.

فرهنگ اصول حاکم و پویا
فرهنگ در برهان قاطع به معنی علم و دانش و عقل، ادب و بزرگی و سنجیدگی آمده‌است. هیچ هنرمند مسلمانی از میراث پیشینیان بی‌بهره نمانده‌است. سخن از سنت، سخن از اصول تبدیل ناپذیری است با منشأ آسمانی و سخن از کاربردشان در مقاطع مختلفی از زمان و مکان.

اصل نظم و وحدت

گره سازی هنر اصیل ایرانی

نظم جهان هستی الهام بخش معماران ایران زمین بوده و معماری اصیل سعی داشته به فضای زیست انسان نظم دهد. معماری ایران تجلی وحدت در کثرت و تلاش برای رسیدن به یک وحدت در عالم کثرت است و با اتخاذ اجزاء بر اساس نظم صورت می‌گیرد.

اصول ورودیها
فضای ورودی به عنوان یک عنصر کل نسبت به سایر فضاهای معماری گذشته ایران از اصول و ویژگی‌های خاصی برخوردار است. کارکرد و نقش اصلی در ورودی هر فضای محصور، تأمین یک ارتباط قابل کنترل میان درون و بیرون آن فضاست و لذا متناسب با خصوصیات کارکردی و کالبدی آن طراحی ساخته شود. گاهی سردر و فضای ورودی برخی از بناهای بزرگ عمومی نقش نشانه و نماد شهری را پیدا می‌کرد. (سردر ورودیِ مسجد جامع یزد)

عکس و نمایی از مسجد جامع یزد

حیاط / فضای باز
حیاط، فضایی مرکزی با انتظام هندسی، درون‌نگر مرتبط با فضاهای اطراف، محور سازمان‌دهی، سرگشوده، برگرفته از باغ که تعاملی تنگاتنگ با اقلیم دارد. جایگاه حیاط مرکزی همواره تجسم‌بخش اصول نظم فضایی و وحدت‌آفرین است.

نیارش و هندسه
در این معماری پیمون با عنایت به جانگداز و فضاهای مقصود، وسیله تنظیم ابعاد و اندازه‌هاست و هندسه راهنمای معماری در تأمین تناسب و هماهنگی اصولی.  در تمام مراحل مربوط به تکوین یک اثر معماری، رابطه. همیاری تنگاتنگ نیارش، هندسه، پیمون و گز نقش اساسی دارد. هندسه و نیارش با استفاده از پیمون و عنایت به نیاز، عامل تعیین و کنترل ابعاد و اندازه‌ها و راهنمای دستیابی به نتیجه‌ای مطلوب است. نیارش درلغت به معنی علم ساخت سازه بناست. و در اصطلاح به فن اجرای ساختمان می گویند. این لغت که یکی از اصول اصلی معماری ایرانی است، در گذشته کاربرد فراوانی داشته اما امروزه بدست فراموشی سپرده شده.

اصل گنبدسازی
گنبد نه تنها رسالت پوشاندن ابعاد بزرگی از فض را از نظر ایستایی دارد بلکه یکی از مهم‌ترین نمادهای معماری ایرانی به‌شمار می‌رود. از مهم‌ترین خصوصیات گنبد در ایران اینکه «گنبدهای ایرانی بی هیچ چوب بست و قالب ساخته می‌شد.»

اصل طبیعت
هماهنگی با طبیعت و استفاده از انرژی پایدار آن همانند نور و باد… و عناصر اصلی آن مثل آب و خاک و گیاه… به نحو شایسته در معماری گذشته به خدمت فضای زیست گرفته شده‌است. معماری ایران پاسخ معمارانه به طبیعت و اقلیم داده‌است. در همه دوره‌ها آسایش فضا مطرح بوده‌است.

فناوری‌های جدید و معماری ایرانی
با بوجود آمدن تکنولوژی‌های جدید و مصالح ساختمانی نوین تناقضاتی در طراحی معماری و سازه ساختمان به وجود آمد که پیاده‌سازی این‌گونه معماری را در ساختمان‌های جدید با مشکل روبه رو ساخت. درحال حاضر مدل‌سازی اطلاعات ساختمان به عنوان یک رویکرد جدید به عنوان مدل سه بعدی پارامتریک از خصوصیات ساختمان امیدها را برای بکارگیری این نوع معماری در ساختمان‌های نوین و کاهش چالش‌های طراحی و پیاده‌سازی آن زنده کرده‌است.

مسجد و کاروانسرای دیوارچین قم معماری ساسانی

مسجد و کاروانسرای دیوارچین قم معماری ساسانی

واژگان
آسمانه: سقف

آشکوب: طبقه. به سقف هم گفته می‌شود. آشکُب و آشکو هم خوانده می‌شود

آمود: آنچه به تن سازه و نه جان سازه افزوده می‌شود. کارکرد آن در نمای سازه است

آوان: ایوان

آوگون: خمیدگی درون‌سوی پای تاق یا گنبد. این سبک را در چَفد سروک می‌توان دید

تاق آهنگ: گونه‌ای تاق که به شکل گهواره بر روی دو دیوار موازی ساخته می‌شود. نام دیگر آن تاق گهواره است

اَزج یا اَزغ: عربی شده واژه سَغ. آشکوب (سقف) خمیده در برابر آشکوب تخت.

اُستوان: ستون با مقطع گرد

اِسپر: تکیه‌گاهی ست که در تاق‌های به روش آجرچینی ضربی برای لنگر رج اول به کار می‌رود. نیز به هر دیوار غیرباربر گفته می‌شود. نگ تیغه

اَفزیر: استخوان بندی بنا یا اسکلت ساختمان

اوزیر: همان افزیر است

ایوارگاه: بخشی از تاق در زاویه °۶۷٫۵ درجه که نقطه اوج فشارهای درون‌سو است و در اثر آن فشارها چَفدهای ناپیمون به درون می‌چاکند.

بام: بالاترین بخش بیرونی سازه. سطح زیرین بام آشکوب یا سقف است

بَروار: راهروهای دو سوی یک دهانه بزرگ مانند راهروهای دوسوی یک شبستان یا ایوان یا شاه‌نشین

بَستو: تاق یا گنبدی مازه‌دار که خیز چَفد آن بسیار زیاد باشد. به آن چفد مازه‌دار تیز هم می‌گویند (بیضی ایستاده تیز)

بیز: تاق یا گنبدی مازه‌ای که خیز چَفد آن کمتر از بَستو ولی همچنان زیاد است. به آن «هلوچین تند» هم می‌گویند

بَهر: یکای اندازه‌گیری طول برابر با ۳٫۳ سانتیمتر است. هر دو بَهر یک گِرِه می‌شود

بِشکَم: پیش‌آمدگی در نمای ساختمان مانند بالکن و ایوان. بَشکَم نیز گفته می‌شود

بُلُندین: نعل درگاه که در زیر آن قرار می‌گیرد. سَفت نیز گفته می‌شود. بُلُند= واداشته

بَندروغ: تخته‌های آب‌بند که جلوی آب را سد می‌کنند

پیل‌پا: ستونی که بار آسمانه یا سقف روی آن است.

پاراسته: پست‌ترین بخش تاق یا گنبد که از روی دیوار -پاکار- تا نقطه‌ای از تاق را که هنوز چفد (قوس) آغاز نشده دربرمی‌گیرد

پَرگِره: سبکی در اجرای پوشش بیرونی گنبد به شکل طوقه چینی که در بالاترین بخش بیرونی گنبد انجام می‌شود

پَرگَر: همان پَرگره

پالگانه: در مشبک کوچکی که از آن برای پاییدن بیرون مانند پنجره بهره می‌برند. تفاوتش با پنجره در این است که آهنین است و پنجره چوبی. بالکانه نیز خوانده می‌شود

پَنام: عایق در سازه مانند جِرز یا کُناله و هر ساخت دیگری که سازه را هرچه بهتر در برابر تغییر دما نگه دارد.

پالانه: تاقی که به روش چند لایه اجرا شده‌است. لایه‌هایی سبک و تیغه‌ای که روی هم می‌نشینند. تاق جهازه هم خوانده می‌شود

پاتوپا: روشی در آجرچینی تاق یا دیوار، نیز نام یک جور چَفد است

پادیاب: نگ پادیاو

پادیاو: گودالی که برای باغچه کنده می‌شده و از خاک آن برای ساختمایه (مصالح) سازه بهره برده می‌شده‌است. گاه از این گودال برای ساخت وضوخانه و حوضخانه بهره برده می‌شده‌است.

پانیذ: نوعی تاق با چفد بسیار کم خیز و خفته که در دهانه‌هایی که جرز دیوارهای پاکار ستبری بیشتری داشته مانند اشکوب‌های کم پهنا و همچنین تاق‌هایی که بار به نسبت کمتری را متحمل می‌شدند ساخته می‌شده‌است

پَروَر کردن: اصطلاحی برای جای گرفتن آجر در تاق ضربی

پَردی: چوبهای باریک و کوتاهی که روی دو تیر اصلی سقف‌های نهاده می‌شوند تا رویشان را بوریا انداخته و سپس از خاک و گل پر کنند

پرواز: همان پَردی

پادیر: نگ پالار

پالار: ستون بزرگ و اصلی سازه که بیشترین بار بر روی آن است

تاژ: نوعی تاق که چهار بخشی است

تیغه: دیواری بسیار نازک که ناباربر است و برای جدا کردن فضاها ساخته می‌شود. معمولاً با باریک‌ترین بخش آجر یا خشت (قسمت نَر) برای ساخت آن بهره گرفته می‌شود

توفال: تخته بسیار نازک و سبک که به زیر سقف کوبند و سپس روی آن را گل یا گچ می‌اندایند. کاری که اکنون با راویس انجام می‌شود

تاوه: نوعی تاق با چفد بسیار کم خیز

تیرگُم: نوعی سقف تخت تیردار که تیرهای آن را با روشی از نگاه پنهان می‌کنند. این تاق استواری کمتری دارد

جهازه: در «جهازه چاغ کردن» پوشش چند لایه آجری بر روی تاق را گویند که به روش چپیله‌ای آجرچینی می‌شود و چون بسیار نازک و کم خیز است برای همین روی چهارچوب‌های چوبی بنا می‌شود. از آنجا که در روش چپیله‌ای آسمانه نازک می‌شود ازینرو این تاق‌ها را به روش لاپوش که چند لایه آجر روی هم هم است می‌سازند. این تاق پالانه هم خوانده می‌شود

جِناغی: تاقی که چفد آن تیزه دار باشد. نام دیگری برای تاق‌های تیزه دار در برابر تاق‌های مازه دار

چارسوق: بخشی از بازار که دو راسته همدیگر را بریده و چهار راهی را پدیدآورند

چَپری: نعل درگاهی که به شکل سه گوش باشد

چَمانه: گونه‌ای چَفد جناغی یا تیزه‌دار است که دارای خیز بلندی ست و توان باربری بالایی دارد.

چَفد: در معماری ایرانی به هر نوع خمیدگی و قوس در سازه گفته می‌شود.

چَپیله: نوعی روش آجرچینی در اجرای تاق است. بافتی که از این روش به دست می‌آید معمولاً نازکترین است. ازینرو تاق‌های با این روش آجرچینی همانند تاق پالانه یا جهازه ناباربر بوده و کارکردهای آمودی یا بر روی چارچوب‌های چوبی داشته‌اند.

چَمله: نوعی چفد در تاق که کارایی باربری نداشته و بیشتر در نعل درگاه‌ها از آن‌ها بهره گرفته می‌شود. این چفد بسیار نزدیک به نیم دایره است.

خاگی: پوشش بیضوی شکل تاق یا گنبد. تاق‌ها معمولاً بیضی هستند خواه به صورت شلجمی یا بیضی ایستاده یا به صورت معروف به بیضوی که بیضی خوابیده‌است یا حالتی نزدیک به دایره. از آنجا که ساختار دایره کمترین نیارش و پایداری را در سازه داشته در گذشته هیچ تاقی به صورت دایره کامل ساخته نمی‌شده‌است.

خاگار: ابزاری برای کشیدن بیضی. این ابزار در معماری ایرانی بیشتر نخ چنبر و دو میخ بوده‌است. در معماری کاربرد خاگار به ویژه در رسم چفدها برای تاق‌ها و گنبدها فراوان بوده‌است. در پیمون به دلایل آزمون و خطایی طولانی یا دلایل شهودی در طول تاریخ معماران به این نتیجه رسیده بودند که بیضی ساختار پایدار تری را در رسم چفد برای تاق و گنبد ایجاد می‌کند. برای همین خاگار کاربرد به مراتب بیشتری از پرگار داشته‌است.

خَرپشته: پوشش‌های شیب دار که امروز شیروانی گفته می‌شوند. به برجستگی بخشی از بام نیز گفته می‌شود

خیمه پوش: نوعی پوشش تاق است که چارسویه است.

خوانچه پوش: نوعی تاق آمودی است که در میان تویزه‌های باربر ایجاد می‌شود که در سبک کردن سازه و ایجاد راه رفت و آمد از میان تویزه‌ها را برای نمونه در کمرپوش‌ها کارایی دارد.

منبع : همشهری انلاین  همشهری آنلاین مهدی تهرانی

معماری سنتی ایران، پیر نشین

سپتامبر 9, 2018 | اصفهان, معماری اصيل ايرانی, معماری ایرانی, مهرازی ايران | 0 comments

شیخ نشین یا پیرنشین در معماری ایران زمین

درود بر شما

اجرای سکوی دو طرف درب ( پیرنشین ) در اصفهان به سبک سنتی

اجرای سکوی دو طرف درب ( پیرنشین )

(بیشتر…)

بی سلیقگی حاکم بر فضای معماری ( نقد معماری ایران )

سپتامبر 8, 2017 | معماری, مهرازی ايران, نقد معماری | 0 comments

بی سلیقگی حاکم بر فضای معماری بخش اول

معماری نیازی به بازسازی ندارد، نیاز دارد منتقدان متفکرتر باشد

معماری نیازی به بازسازی ندارد، نیاز دارد منتقدان متفکرتر باشد

زکا زولا: راه رهبری معماری زیست محیطی

معمار, همکاران معمار, کارفرما, بساز و بفروش, دولت, شهرداری, تولیدکنندگان و واردکنندگان مصالح ساختمانی, خریدار و مصرف کننده نهایی ساختمان و همه در آنچه معماری امروز ما را شکل داده و می دهد, سهم دارند به ظاهر سهم سرمایه گذار یا همان کارفرما, بیش از همه است زیرا اوست که مالک ساختمان به حساب می آید و در آن حق اعمال نطر مالکانه دارد اما این ظاهر قضیه است سرمایه گذار در اکثر موارد مجبور به تبعیت از سلیقه عمومی است سلیقه عمومی که نویسنده این سطور و گروهی که ممکن است با هم در این موضوع هم نظر باشیم, ترجیح می دهیم آن را در عرصه معماری امروز, و در اکثر موارد بی سلیقگی عمومی بنامیم, مگر در مواردی که عکس آن دیده می شود

در حقیقت جامعه و مصرف کننده نهایی است که بیشترین سهم را در این بی سلیقگی حاکم بر فضای معماری ما دارد. از نشانه های روشن این موضوع نیز اینکه در جامعه، از بین زن و مرد، و در گروه های سنی مختلف تا به حال چند بار با کسانی برخورد داشته اید که بخواهند ساختمانی را بخرند یا بسازند و بگویند که «من از معماری چیزی نمی دانم»؟ این گروه بسیار اندکند و کسانی هستند که مطلع ترین و آشناترین گروه از افراد عادی جامعه ما را تشکیل می دهند که بالاترین سواد عمومی هنری و معماری را دارند.

از سوی دیگر توقع بی جایی است که مردم عادی در معماری، خود به خود، صاحب سلیقه باشند یا اینکه خود به خود صاحب سلیقه بشوند. دوباره به خط اول این نوشته بازگردیم و آن را مرور کنیم. در بین عوامل مؤثر بر معماری امروز یک غایب بزرگ به چشم می خورد: منتقد…

منتقد معماری

این منتقد است که با فنی دیدن و توضیح چرایی معایب و محاسن یک کار معماری، در قالب جلسات نقد و بررسی، سخنرانی، مقاله و حتی کتاب، ذهن مخاطب عادی و حتی متخصص را به روی مفاهیم معماری به طور کلی و امتیازات و ضد امتیازات یک اثر معماری، به صورت خاص، باز می کند. با تکرار این گفتگوها و نقد و بررسی واقعی آثار معماری می توانیم در بلندمدت و میان مدت شاهد رشد و ارتقای سلیقه عمومی در این عرصه باشیم.

فرض بگیریم که امروز معمارانی داریم که همگی توان آن را دارند که آثار معماری درخور تأیید و تحسین عرضه کنند و باز هم فرض بگیریم که سرمایه گذاران و سازندگانی داریم که این معماری را درک می کنند و آماده هستند نظرات معماران را بدون افزود و کاست و دخالت مخرب در پروژه ها پیاده کنند؛ اما کماکان این بی سلیقگی عمومی سنگین، در جامعه مصرف کننده اکثریت داشته باشد. به نظر شما اکثریت معماران و سازندگان سلیقه خودشان را دنبال می کنند یا از بی سلیقگی عمومی تبعیت می کنند؟

سرمایه گذار برایش پرورش میگو و کشت قارچ و واردات سیگار برگ و ساختمان سازی، تفاوت خاصی ندارد! او به سود خود و امنیت سرمایه اش می اندیشد و این عیب نیست، مشخصه سرمایه گذار خوب است. معمار هم فرض بر این است که از طریق معماری کسب درآمد می کند و اینجا برای او محیط کار است و تابع قانون بازار. شکی نیست که ما از معمار نمی توانیم توقع داشته باشیم که در قامت مصلح اجتماعی ظاهر شود و کمر به اصلاح امور ببندد.

و خوب است همین جا بگوییم و اصرار کنیم که بی شک از معمار توقع داریم در چهارچوب اختیارش و تا آنجا که می تواند، به اصول پایبند باشد و مصالح را فدای منافع نکند.

اگر بخواهم شخصاً به این سؤال پاسخ بدهم، سرمایه گذاران تا نود درصد از سلیقه عمومی پیروی می کنند و بسیاری از معماران نیز در عین گردن نهادن به این بلبشو، تلاش هایی خواهند کرد تا حرکت های درستی انجام دهند؛ ولی این سهم کوچکی از خروجی ساختمان هایی خواهد بود که ساخته می شوند، دیده می شوند، استفاده می شوند و بر روان انسان ها تأثیر می گذارند.

آنچه می تواند این چرخه معیوب را به تدریج بشکند و جریان جاری را به نفع آنچه بهتر است تغییر دهد، انتقاد در عرصه معماری است. اما «انتقاد» در معنای دقیقش و نه آنچه امروز از آن می فهمیم. اگر امروز جایی بشنویم که فلان فیلم مورد انتقاد قرار گرفت یا عملکرد فلان شخص مورد انتقاد قرار گرفت، یعنی از آن بدگویی شد!

امروزه نه تنها در حوزه معماری منتقد ـ به معنای دقیق کلمه ـ نداریم، بلکه در سایر حوزه ها نیز در فقر مطلق انتقاد به سر می بریم. اجازه بدهید با معناپژوهی در خصوص واژه انتقاد سعی کنم منظورم را بیشتر توضیح بدهم.

عیار نقد

در برابر واژه انتقاد در فرهنگ های لغت، جداکردن خوب از بد، کاه از گندم، سره از ناسره، به ْگزینی، خرده گیری، آمده است. در خصوص معنایی هم که در اینجا به شکل اخص مورد نظر ماست، آمده که «در اصطلاح ادب و هنر در مقابل لفظ کریتیک به کار برند و آن عبارت است از شرح معایب و محاسن شعر یا مقاله یا کتابی، یا سنجش اثر ادبی یا هنری بر معیار یا عملی تثبیت شده».

اما امروز در ذهن و زبان ما واژه انتقاد معادل «بدگویی» و «عیب جویی» است و من شخصا واژه ای ندارم که بتوانم آن را در فارسی امروز معادل واژه انگلیسی critique بدانم. یادم می آید چند سال پیش در جلسه ای که به بحث در حوزه معماری مربوط بود، دوست هنرمند و ارزنده ما، آرش مظفری، به دلیل همان دقتی که از او در همه کارهایش سراغ داریم، چند بار که در گفته هایش از واژه انتقاد یا انتقادی استفاده کرد و برای روشن شدن منظورش مجبور بود به معادل انگلیسی آن نیز اشاره کند.

امروز به منتقد هنری نیاز داریم تا به ما بگوید اصلا هنر در زندگی به چه کار ما می آید؟ چرا خوب است که در معرض آثار هنری باشیم؟ هنر چه خوراکی به ما می رساند؟ چگونه به ما کمک می کند که به تعادل برسیم؟ چگونه آنچه را در زندگی اهمیت حیاتی دارد و ما می دانیم اما فراموش می کنیم، یادآور می شود؟

«هنر چگونه می تواند زندگی شما را دگرگون کند؟» عنوان کتابی است از آلن دوباتن و جان آرمسترانگ با ترجمه هنرمندانه گلی امامی که خواندن چندباره اش را پیشنهاد می کنم. کتابی که می توان آن را بخشی از آرمان نامه [مانیفست] هنر، به ویژه هنر مدرن دانست. با اطمینان می گویم برای اهالی هنر هر چند سال یک بار و برای همه اهل فهم و فرهنگ حداقل یک بار خواندن آن مفید و دیده گشاست.

منتقد معماری

منتقد خوب معماری لازم نیست که معمار خوبی باشد. حتی لازم نیست که معمار باشد. منتقد لازم نیست که خوب خط بکشد، اما لازم است خطها و خطاها را خوب و دقیق ببیند. منتقد لازم نیست حکم صادر کند. معمار مجاز است اعمال سلیقه کند، اما منتقد معماری بهتر است اعلام سلیقه هم نکند. منتقد خوب آنچه را چشم غیرمسلح نمی بیند به ترتیبی بازگو می کند که مرئی می شود. افکار و نگاه معمار را می بیند و آن را تا حد ممکن خالی از ارزش داوری به زبان جامعه بازگو می کند.

ضوابط شهرداری، استانداردهای اجباری، موارد تحمیل شده از طرف کارفرما، اجبارهای اقتصادی، مشکلات زمین، محدودیت مصالح، بی خبری های معمار از مصالح و فنون جدید، موفقیت ها و عدم موفقیت های معمار در حل مسائل ساختمان مورد نقد، ایمنی، امنیت، ضریب استهلاک، تعمیرات، نگهداری، نظافت، قیمت تمام شده، سبک کار، چرایی مناسب بودن یا مناسب نبودن سبک انتخابی، رعایت منظر شهری، رعایت مدیریت انرژی… و البته ایده کلی…

منتقد معماری نه تنها به نقد ساختمان های ساخته شده خواهد پرداخت، بلکه پروژه هایی که در مرحله طراحی قرار دارند در اولویت هستند. حتی پروژه هایی که در قالب مسابقات معماری بوده و قرار نیست که ساخته شوند، خوب است که مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته، فرصتی برای رشددادن فهم معماری و سلیقه مرتبط با آن در جامعه باشند.

سبکها و شیوه های معماری نیز حتماً خوب است که مورد نقد قرار بگیرند و از زوایای مختلف به آنها و مناسب بودن یا نبودنشان برای کی و کجا پرداخته شود. البته همه اینها به دور از سلیقه شخصی و خالی از واژه هایی مثل خوب، بد، زشت، زیبا.

(بیشتر…)

بادگیر های ایرانی ( معماری و شکوه ایرانی )

ژوئن 3, 2017 | بادگیر, ساختمان, ساختمان سبز, سایت جامع پیمانکاران, طراحی و معماری, معماری, معماری ایرانی, مهرازی ايران | 0 comments

بادگیر های ایرانی 

نویسنده: { فربد حیدری } Farbod Heidari – سه‌شنبه ۳ خرداد ۱۳٩٠
از بادگیرهای ایرانی تا معماری اکوتک

بادگیر خانه گلبتان بندرلنگه

عکس بادگیری در قشم

بادگیر

بادگیر ابرکوه یزد

ما قرنها پیش درکشورمون از بادگیر استفاده می کردیم و الان که حرف از معماری eco-tech میشه اصلایادمون نمی یاد که ما خودمون در گذشته پیشرو در این نوع معماری بودیم و تو شهر خودمون هم از این تکنولوژی جدید خیلی قدیم تر ها داشتیم. ولی وقتی یکیاز این عناصر در معماری معاصر توسط معماران کشور های دیگه استفاده میشه اسمشوخلاقیت و نوآوری می گذاریم . اصلا هیچ توجهی به این آموزگاران بزرگ که گذشته برایمعماران امروز بجا گذاشته نمی کنیم و خیلی ساده از کنار آنها می گذریم ،این‌منبع الهام غنی می توانند ما را بسوی خلاقیت های جدید راهنمایی کنند . تاریخمعماری ما باید استادان ما به سوی معماری نوین باشد.

Wind catcher,1. for summer ventilation
2. Solar array at back of house for hot water and electricity
3. High-level of wall insulation
4. Biomass boiler

بادگیرها

بادگیر ابرکوه یزد

حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما، رطوبت وانتقال ذرات معلق است. این امر در ایجاد شرایط آسایشانسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد.جا به جایی هوا در بالا بردن سطح کارآیی ذهنی و فیزیکی افراد و کاهشمیزان ابتلا به بیماری‌هابسیار موثر است. همچنین می‌تواند عاملی در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلیباشد. اهمیتباد در طرح وساخت محیط مسکونی از دیرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از میلاد وویترویرس معمار روسی یک قرنقبل از میلاد از روش استفاده باد در معماری وشهرسازی صحبت می‌کنند.

میراث گذشته در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان‌ها با توجهبه اقلیم و شرایط محیطی ساختهمی‌شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور کلی شرایط آب وهوایی و جغرافیایی،تاثیرمستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشتهاست.

بارزترین روش تهویهطبیعی ساختمان بادگیر است. بادیگرهایی با اشکال مختلف در بسیاریاز شهرهای مرکزی و جنوبیایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند. ازنام‌های باستانی و گوناگونآن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود، خیش‌خان، خیشور، ماسوره وهواکپ‌ برمی‌آید که پدیده‌ایبس کهن است.باد پس ازبرخورد با سطوح فوقانی به دالان‌هایی هدایت می‌شود که با سطح آب داخلحوض‌خانهبرخورد کرده (مثلبادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی اتاق را خنک می‌کند و در مناطقمرطوب باد فقط از کانال‌های خشکعبور می‌کند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویهمی‌کند.

انواع بادگیر

بادگیر ابرکوه یزد

بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستند. ساده‌ترین نوع بادگیر یک جناحی است و بسیارکوچک و محقر بر فرازمحفظه‌ای، مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می‌شود در این روشبرای پرهیز از گزندگردبادها و طوفان‌های سنگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنک ونسیم‌های مطبوع می‌سازند وجبهه‌های دیگر آن را می‌بندند. در برخی موارد بادگیرهای یک طرفه را پشتبه بادهای شدید و آزاردهندهمی‌سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجاممی‌دهد.ابعاد آن نسبت بهسایر انواع کوچک‌تر و شکل آن اولیه‌تر است. این مسیر مورب (که در بالایبامدیده می‌شود) پس ازاتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانندبخاری در یک ضلع اتاق قرارمی‌گیرد و تهویه را انجام می‌دهد. این نمونه بیشتر در منطقه سیستانو قسمتی از شهرستان بم دیدهمی‌شود.

نوع دوم، نوع دوطرفه که دارای دو وجه روبه‌روی یکدیگر و با پنجره‌های بلند و باریک بدون حفاظساخته می‌شود و در قسمت داخلیساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می‌شود. ایننمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیدهمی‌شود.

بادگیر نوع سوم سهجناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکمدریده) .در این نمونهمی‌توان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد. البته استفاده از این نوعبادگیر نادر است.

نوعچهارم، بادگیرهای چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل‌تر از انواع دیگر ساختهشده‌اند ومعمولا داخلکانال‌های آن با تیغه‌هایی از آجر یا چوب یا گچ به چندقسمت تقسیم می‌شوند. دربعضی از نمونه‌ها در زیر کانالبادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می‌ساخته‌اند که هوای خشکودارای گرد و غبار پس ازبرخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد و غبار آن جدا و هوای اتاق (حوضخانه) در گرمای تابستانبسیار مطبوع می‌شده است. در مناطقی که امکان ایجاد حوضخانه درطبقه همکف وجود نداشته است آبقنات را در زیر زمین جاری و نمایان می‌کرده‌اند و امتداد کانالبادگیر نیز تا روی این جریانآب ادامه می‌یافته است. این فضاها (سرداب‌ها) محل تجمع اهالیخانه در بعد از ظهرهای تابستانبوده است. این نمونه در یزد، کرمان و بوشهر و… دیدهمی‌شود.در شهرستان یزد وبرخی قسمت‌های مرکزی ایران بادگیرهای چند وجهی (معمولا هشت وجهی وحتی گاهی مدور) معمول استکه نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می‌دهد.

علت ساخت این گونه بادگیرها وجود بادهای مطلوبی است کهاز هر طرف وزش داشته و تیغه‌هایکانال می‌تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسیر هدایتکند.

بادگیر چپقی نوع ششمبادگیرهاست که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجادچندلوله خم‌دار (زانومانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانال‌ها وقسمت‌هایداخلی مانندنمونه‌های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شدهاست.

نماسازی بادگیرها خوداز ویژگی‌های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله‌ آجرکاری ویا گچ‌بری ساخته می‌شود. دراین جا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره‌اینیز نام برد.

در شیراز نیزبادگیرهایی کم و بیش دیده می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان از بادگیرارگ و آب انبار کریم‌خان زندیاد کرد.چشم‌اندازآیندهبا ورود معماری مدرنو به ویژه استفاده از تاسیسات مکانیکی به تدریج نقش اقلیم در ساختمان‌هاکم‌رنگ شد اما از نیمه دومقرن گذشته که اقلیم و حفظ محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفتاستفاده از فناوری همگون بامحیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژی‌های پاکمانند انرژی خورشید، باد و آباهمیت بسیاری یافتند. در زمینه معماری نیز از این زمان توجه بهمحیط زیست و تلاش برای طراحیساختمان‌های اقلیمی و معماری همساز با اقلیم آغاز شد.

امروزه می‌توان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه وبرودت ساختمان استفاده کرد. به وسیله بادگیر می‌توان در مواقعی از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تامینکرد و تنها زمانی که باددیگرنتواند پاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تاسیسات مکانیکی بهرهگرفت.

حسن فتحی معمار مصریکه تلاش فوق‌العاده‌ای برای تلفیق معماری سنتی و تکنولوژی روز خودانجام داده است، از یک پمپآب در داخل کانال بادگیر ساختمان‌هایش استفاده می‌کرد که با ایجادفواره‌ای در روزهایی کههوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از میزان گرما و هم از میزان گرد وغبارمی‌کاست.

علاوهبر موارد گفته شده، طرح‌های دیگری در سایر کشورها که با تکیه به تهویه طبیعیطراحی شده به عنوان مثال درمرکز فروش بلو واتر انگلیس هوای تازه از طریق دنباله‌ای از بادگیرهای مخروطی با ارتفاعدو متر تامین می‌شود این بادگیرها روی بام سوار شده‌اند تا هوای خنک‌تری رابه پایین فرستاده و آن را درفضای داخی پخش کنند. آنها در فاصله 15 متری نسبت به هم و رویمحور مرکزی مجتمع قرارگرفته‌اند و پس از دریافت جریان هوای خارجی، هوای تازه را به داخلساختمانمی‌فرستند.

همچنین برجآرموری چین شامل مجموعه‌ای از بلوک‌های هم‌شکل سوار شده بر یکدیگر با کاربریاداری، خرده‌فروشی، هتل ومسکونی است. در فصل تابستان یک بادگیر هوای تازه را به سمتپایین دهلیز میانی سوقمی‌دهد. سپس این هوا از جداره‌ها به سمت بیرون کشیده می‌شود. درفصل زمستان این بادگیر هوارا از بدنه ساختمان و مجرای جذب کننده‌های خورشیدی به سمت خودمی‌کشد و از ساختمان خارجمی‌کند.

نمونه قابل ذکردیگر لیستر انگلستان است میزان مصرف انرژی در ساختمان کوئینز دانشگاهمونتفورت، نصف انرژی مصرفی دریک ساختمان معمولی مشابه این بنا است که در آن سیستم تهویه مطبوع استفاده شده است. بادگیرهای مرتفع جلو اغتشاشهوایی را گرفته و برای انتقال هوایداخل به خارج از بنا طراحی شده است.

(بیشتر…)