مسجد نصیرالملك ، شیراز (قاجاریان)
زیباترین مسجد شیراز
مسجد نصیر الملک شیراز
مسجد ميدان (قرمز)، ساوه (سلجوقيان)
در ضلع شمالى ميدان قديمى ساوه (ميدان انقلاب) مسجدى قرار دارد که آن را مسجد قرمز مى‌نامند و ظاهراً وجه تسميهٔ آن به خاطر تزئينات و کتيبه‌هاى قرمز رنگ اين مسجد است. بناى اين مسجد شامل گنبد ساده آجرى، يک گلدسته، سه رواق و چند ايوان است و از بناهاى دورهٔ سلجوقى به شمار مى‌آيد. اين مسجد محرابى زيبا و باارزش دارد که با چند کتيبهٔ گچبرى و با نقاشى مقرنس گچى مزين شده است. اين محراب سه کتيبه به خط ثلث و کوفى سفيد و زرشکى دارد. از ديگر نشانه‌هاى باارزش اين مناره آجر آن است که از قرن پنجم و عهد سلجوقيان به يادگار مانده و تاريخ ۴۵۳ هـ.ق بر روى آن ثبت گرديده است. بناى مذکور در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده و اخيراً نيز مرمت شده است.
زیباترین مسجد شیراز
مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز است که در محله گود عربان و در جنوب خیابان لطفعلی خان زند و در نزدیکی امامزاده شاه چراغ قرار گرفته است. مسجدی که شاید زیباترین مسجد شیراز باشد و تماشای آن با شیشه های رنگی، طاق های بلند و کاشیکاری های زیبایش، یکی از آرزوهای هر جهانگردی به حساب بیاید.
این بنا به دستور میرزا حسن علی ملقب به نصیرالملک که یکی از بزرگان سلسله قاجار بوده ساخته شده است. معماری آن کار محمد حسن معمار بوده و مدت ساخت آن حدود 12 سال و از سال 1255 تا 1267 خورشیدی به طول انجامیده است.
مسجد نصیر الملک از نظر کاشیکاری و مقرنس کاری از زیباترین مساجد ایران است. مسجد دارای صحن وسیعی می باشد که در سمت شمال آن قرار دارد. در ورودی دارای طاق نمایی بزرگ استظ¬ که سقف آن با کاشی‌های رنگارنگ مزین گشته است.مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است.
شبستان غربی که پوشش آجری دارد و بیشتر روی آن کار شده و زیباتر استظ¬ طاق این شبستان روی ستونها سنگی و با طرح مارپیچ روی آن در دو ردیف ششتایی و به تعداد 12 عدد به نیت 12 امام قرار گرفته است. این شبستان دارای 7 درگاه است که آن را با 7 در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ به صحن مسجد مرتبط می‌کند.
سنگتراشی و تزیین این شبستان الهام گرفته شده از مسجد وکیل شیراز است. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشی کاری‌های زیبا تزیین شده است.کف آن با کاشی‌های فیروزه‌ای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب می‌شود.
در سمت شمالی مسجد طاق نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد که تمام سقف داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده است و روی آن آیات قرآنی نوشته شده است. در دو طرف این طاق‌نما 2 طاق کوچکتر نیز وجود دارد
مسجد دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که شبیه هم نیستند و ایوان شمالی زیباتر از ایوان جنوبی است. ایوان شمالی دارای 3 نیم طاق در 3 طرف است و از سمت چهارم به صحن راه دارد. این ایوان داری 4 غرفه است و سقف میانی آن با مقرنس کاری و کاسه سازی پنج کاسه مزین شده است.ایوان جنوبی نیز دارای 2 گلدسته است و در حیاط آن نیز حوضی مستطیل شکل و سنگی با فواره وجود دارد.
در سمت شمالی مسجد طاق نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد که تمام سقف داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده است و روی آن آیات قرآنی نوشته شده است. در دو طرف این طاق‌نما 2 طاق کوچکتر نیز وجود دارد.
در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشیکاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنس‌کاری شده است.
روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد که در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای کوچکتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد.
شبستان شرقی که به زیبایی شبستان غربی نیست، شبستان زمستانه به حساب می‌آید دارای هفت ستون بدون طرح و ساده است و در یک ردیف در وسط قرار گرفته‌اند.در جلوی شبستان شرقی، ایوانی قرار گرفته که با هشت طاق نما از حیاط مجزا گشته است.در ان شبستان دری وجود دارد که به یک چاه آب گشوده می‌شود.همچنین در این مکان یک حوضچه و یک دالان نیز موجود است.هر دو شبستان بر خلاف معمول به خاطر جهت گیری ساختمان قبله در امتداد محور قبله واقع شده اند.
در سمت شمالی مسجد طاق نمایی به نام طاق مروارید وجود دارد که تمام سقف داخل و بیرون آن کاشی کاری رنگارنگ شده است و بر روی آن آیات قرآنی نوشته شده است و در دو طرف این طاق نما دو طاق کوچکتر نیز وجود دارد.در سمت جنوب نیز طاقی وجود دارد که ارتفاعش کمتر از طاق مروارید است و تمام سطح بیرونی و داخلی آن کاشیکاری شده و سقف آن نیز مانند طاق شمالی مقرنس‌کاری گشته است.بر روی آن نیز دو گلدسته وجود دارد که در ورودی این دو گلدسته دو طاق نمای کوچکتر در دو طرف طاق اصلی وجود دارد.
منبع:mehrnews.com
ساير مساجد قديمى استان عبارتند از:
ـ مسجد بازار در ساوه که به دورهٔ زنديه تعلق دارد.
ـ مسجد جامع تفرش در تفرش که به دورهٔ سلجوقى مربوط است.
مسجد ميدان بناب، بناب
در کنار ميدان تره‌بار شهر بناب که به ميدان گزاوشت معروف است مسجدى قرار دارد که اهالى، آن را به نام مسجد ميدان مى‌خوانند. مسجد بر فراز پشته‌اى ساخته شده و جزو چشمگيرترين بناهاى مرکز شهر بناب است.
از ويژگى‌هاى جالب توجه اين مسجد، ستونها و سرستون‌هاى چوبى و تزئينى، صندوقه‌هاى روى تيرهاى حمال و پوشش زيباى سقف کاذب چوبى آن است. نقش‌هاى زيباى گياهان و ترنج‌هاى سطح صندوق‌ها، تخته‌کوبى‌هاى سرستون و طوفالکوبى زير سقف از ديگر جاذبه‌هاى آن است.
مسجد مير چخماق (امير چخماق)، يزد
مسجد مير چخماق که در تاريخ‌هاى يزد به نام مسجد جامع نو نيز خوانده شده است در دورهٔ صفوى به همت امير جلال‌الدين چخماق شامى حاکم يزد از امراء و سرداران تيمورى و مقرب درگاه شاهرخ و زن او ستى (بى‌بى) فاطمه خاتون احداث شده است. اين مسجد که در سال ۸۴۱ به پايان رسيد از حيث زيبايى، وسعت، اهميت و اعتبار بعد از مسجد جامع شهر قرار دارد.
در توصيف اين مسجد بايد گفت که در کرياس مسجد که درِ آن به ميدان ميرچخماق باز مى‌شود، سنگى نصب گرديده که بر آن متن وقفنامهاى به خط نسخ نقر شده است. دو طرف راهروى شمالى که از کرياس به صحن مسجد وارد مى‌شود، شبکه‌هايى ظريف از کاشىهاى معرق در پنجره‌ها نصب شده‌اند. قسمتى از سر در صفه (ايوان) کاشى معرق جرزهاى آن آجرکارى است. دور خارجى گنبد و بر کمربند آن عبارت «السلطان ضل‌اللّه» به کوفى بنايى تکرار شده است. محراب صفهٔ اصلى از کاشى معرق است با تاق نماى مقرنس‌کارى که در وسط آن سنگ مرمر بسيار خوش تراشى به اندازهٔ ۳/۳۸×۱/۲۵ متر نصب شده است. در وسط مقرنس‌کارى، يک گل مربع به اندازهٔ ۹۵×۵۴ سانتى‌متر نصب است و در غرفهٔ دست چپ ايوان، يک سنگ مرمر به اندازهٔ ۳۰×۲۸ سانتى‌متر نيز نصب شده است. سر در شرقى مسجد داراى کتيبه‌اى از کاشى معرق به خط ثلث محمدالحکيم است. گنبد مسجد که خميده و ترکدار است با کاشى سبز رنگ کاشى‌کارى شده و پيرامون آن نيز کتيبه‌اى به خط کوفى قرار دارد.
مسجد کتيبه و يا نوشته‌اى که بيان‌کنندهٔ تاريخ بناى آن باشد، ندارد، ولى براساس ويژگى‌هاى معمارى آن، مى‌توان بناى مسجد را به اواسط قرن دهم هجرى قمرى نسبت داد.
مسجد ميرزا على‌اكبر مجتهد، اردبيل
مسجد مجهز و مجلل ميرزا على‌اکبر در مرکز اردبيل نزديک بازار واقع شده و داراى دو در است. مسجد بنايى است به ابعاد ۲۴×۳۰ متر و سقف آن روى ۳۰ ستون (شش ستون در پنج رديف) با قطر متوسط ۸۸ سانتى‌متر بنا شده است. سقف آن داراى گنبدهايى است که روى تاق ميان ستونها ساخته شده و مصالح ساختمانى آن آجر است.
در پشت در دوم مسجد که به کوچه شهيدگاه مشرف است، زنجيرى وجود دارد که يک طرف آن پاره شده و روى لوله اتصالى آن «بسم‌اللّه الرحمن الرحيم – و ادخلو الباب مسجداْ – و قولواحطه نغفرلکم – خطاياکم و سنزيد المحسنين – عمل مرتضي» نقر شده است. زنجير به سقف و طرفين در، آويخته است.
حياط خلوت مسجد به شکل مستطيل ۵/۷۰×۱۲ متر است. ديوارها و تاقنماهاى آن آجرى و ازاره آن به ارتفاع ۸۲ سانتى‌متر از سنگ تراشيده شده است. در ضلع جنوبى حياط خلوت، پنجره مشبک گره‌چينى بالنسبه پرکارى باقى مانده که عرض آن ۳/۳۵ سانتى‌متر است.
گوشه جنوب شرقى حياط خلوت با کفشکن دراز به شبستان مسجد مرتبط است که در آن اتاقى مستطيل شکل با تزئينات چوبى به نام «اطاق يا حجله حضرت ابوالفضل العباس» ساخته شده است.
طول صحن مسجد ۳۶ متر و عرض ۳۲/۹ متر است. در ضلع شرقى صحن، حجره‌هاى طلاب علوم دينى در دو طبقه واقع شده است.
دروازه در از سنگ و آجر است و پايه‌هاى دروازه به عرض ۱/۱۰ متر و ارتفاع ۱/۶۰ متر از سنگ ساخته شده است.
وسط صحن کنار حوض بزرگ سنگى، يک سنگاب شياردار با قطر دهانه ۱/۱۶ متر و ارتفاع ۰/۷۶ متر و ۳۲ عدد شيار عمودى، از سنگ خارا قرار دارد.
از ديگر جاذبه‌هاى اين بنا، دو منبر است که يکى مشبک چوبى و ديگرى به صورت صندلى بازودار و چرخدار است. بر حاشيه مسند منبر اول، کلام «نصر من اللّه و فتح قريب و بشر المؤمنين ۱۲۴۹» مشبک‌کارى شده است.
در انتهاى بالاى پايه‌هاى منبر چرخدار نيز چهار لوحه نقاشى شده وجود دارد که بر آنها «حضرت امير عليه‌السلام ۱۲۹۳» نوشته شده است.
مسجد ميرزايى، زنجان
مسجد ميرزايى در مجموعهٔ بازار پايين قرار گرفته است و قديمى‌ترين بناى مذهبى پابرجاى شهر زنجان است. اين بنا، احتمالاً در حدفاصل اواخر دورهٔ صفويه تا اوايل دورهٔ قاجار ساخته شده است. مسجد ميرزايى از دو بخش تشکيل يافته است : بخش نخست معروف به شبستان قديم و بخش دوم، مسجد جديدى است که تقليد ناقصى از مسجد چهارايوانى را به نمايش مى‌گذارد و از عناصر مسجد چهارايوانى، فقط صحن مرکزى، ايوانهاى چهارگانه، حجره‌هاى طلاب، وضوخانه، شبستان زنانه و مردانهٔ آن را دارد. شبستان مسجد به دو قسمت مردانه و زنانه تقسيم شده است و در حدفاصل آنها، پنجره‌هاى اُروسى کار گذاشته شده است. شبستان مردانه از ۸ واحد تاق و تويزه تشکيل شده است و بر يک رديف ستون سنگى استوار شده است. تاق‌هاى بنا که از نوع خوزى (روى) با سبک آجرچينى هستند، در هر چشمه از شبستان‌ها به طرز خاصى اجرا شده‌اند. تاق‌هاى شبستان زنانه در راستاى يک‌ديگر بوده و مشتمل بر ۴ چشمه‌اند. محراب تقريباً در چشمهٔ وسطى ضلع جنوبى جاى گرفته است و در چشمه‌هاى ديگر نيز تکرار شده است. در نتيجهٔ اين تکرارها، در شبستان مردانه ۴ محراب پديد آمده است. برخى از صاحب‌نظران اين پديده را با مذاهب اربعهٔ اهل سنت و جماعت در ارتباط مى‌دانند که البته با عنايت به تاريخ ساخته‌شدن مسجد، نمى‌تواند درست باشد. به نظر مى‌رسد که هدف از ايجاد محراب‌ها رعايت کامل اصل قرينه‌سازى بوده است.
گرداگرد صحن مرکزى مسجد را حجره‌ها و ايوانهاى چهارگانه به‌طور قرينه پوشانيده‌اند و جمعاً ۱۴ واحد حجره در سه طرف صحن قرار دارد.
درگاهى‌هايِ صحن با استفاده از کاشىهاى پيش‌بر به رنگ‌هاى سفيد. مشکى، فيروزه‌اى، زرد و سبز، در طرح‌هاى هندسى متنوع ساخته شده‌اند و طرفين ايوانهاى چهارگانه با کاشىهاى خشتى و با طرح‌هاى اسليمى و هندسى زينت داده شده است.
در بالاى ايوان جنوبى، تاريخ ۱۳۰۱ هجرى قمرى نوشته شده است. کاشىهاى اين مسجد به دوران قاجار تعلق دارند و از نظر شباهت با کاشىهاى مسجد جامع و مسجد خاتم زنجان قابل مقايسه‌‌اند.
در سردرِ اين مسجد تاريخ ديگرى با عدد ۱۳۸۲ هجرى قمرى به چشم مى‌خورد. در اين قسمت، همچنين کتيبه‌اى به خط نستعليق وجود دارد که حاوى وقفنامهاى است.
اين مسجد هم‌چنان جايگاه انجام مراسم مذهبى است؛ اما زلزله اخير، با ايجاد دو شکاف در شبستان مردانهٔ مسجد، آسيب‌هايى به آن رساند و ايوان شمالى آن را از شکل خود خارج کرد.
از ديگر مسجدهاى شهر زنجان مى‌تواند به مسجد خانم (۱۲۸۰ هجرى) و مسجد سيدعلى‌اکبر (دورهٔ قاجاريه) اشاره نمود.
مسجد ميرعماد، اصفهان
اين مسجد قديمى از بناهاى مهم تاريخى کاشان است که در جنوب بازار مس‌فروشان و در مقابل ميدان بازار واقع شده است و به همين جهت، به مسجد ميدان نيز معروف است. بناى اين اثر تاريخى در زمان سلطنت سلطان جهان شاه قراقويونلو (۸۷۴-۸۴۱ هـ.ق) احداث شده است. برطبق نوشتهٔ کتيبهٔ سردرِ مسجد، بانى آن خواجه امير عمادالدين شيروانى در سال ۸۶۸ هجرى قمرى بوده است. اين مسجد که بدون ترديد بناى اوليهٔ آن به قرن ششم و هفتم هجرى قمرى مربوط است، شامل جلوخان، دو سردر با کتيبهٔ تاريخى، هشتى، سنگاب، صحن دو طبقه، دو صفه، چند شبستان، گنبد آجرى، منبر کاشى معرق نفيس و آب‌انبار تاريخى است. در جلوخان اين مسجد، يازده حکم و فرمان تاريخى در روى سنگ نقر شده و بر ديوار نصب گرديده است. مطالب و مفاد اين احکام شاهانه معرف اوضاع و احوال سياسى و اجتماعى آن زمان است. سردرِ مسجد داراى گچبرى قطاربندى و نقاشى‌هايى با آب و رنگ است. اين سردر و تزئينات آن به دفعات تعمير شده و آخرين تاريخ تعميرات آن، سال ۱۲۴۳ هجرى قمرى است که به دستور حاکم وقت کاشان (اسماعيل‌خان) انجام يافته است. کتيبهٔ گچبرى تاريخى سردر که در زمينهٔ لاجوردى با خط رقاع برجسته باقى مانده است، در شمار زيباترين کتيبه‌هاى گچى بناهاى تاريخى ايران است.
مسجد نادرى (كبود گنبد)، درگز
مسجد کبودگنبد که در کلات نادر از توابع شهرستان مشهد قرار دارد، از بناهاى دوران نادرشاه افشار است. اين مسجد گنبدى عظيم با ساقه‌اى بلند با روکش کاشى دارد و تحت شمارهٔ ۶۶۱، در شمار آثار تاريخى به ثبت رسيده است.
مسجد ناصرى، بندر‌عباس
اين مسجد در سال ۱۳۰۴ شمسى، توسط محمدعلى ناصرى حيدرآبادى بنا شده است. سبک بناى مسجد از معمارى سنتى جنوب ايران بهره جسته و سقف آن از چوب مخصوصى به نام صندل (چندل) که از هندوستان آورده مى‌شد، ساخته شده است.
مسجد نصريه، تبريز
اين بنا منصوب به اوزون حسن آق‌قويونلو است که در زمان خود از شاهکارهاى هنر معمارى بوده است. در حال حاضر از اجزاى آن فقط يک قطعه مرمر در محراب مسجد و يک سنگ‌نبشتهٔ مرمر در ديوار شمالى و سنگ‌نبشته‌اى در پاى ديوار کفشکن، سنگ قبرى مرمرين پاى ديوار شرقى خواجه‌نشين زمستانى و شش ستون سنگى باقى مانده است. در سال‌هاى قبل از انقلاب اين محل به شکل نيمه معمور، اقامتگاه طلاب علوم دينى بود.
مسجد نصيرالملك، شيراز (قاجاريان)
اين مسجد در خيابان لطفعلى خان زند در شيراز قرار گرفته و بانى آن ميرزا حسنعلى خان ملقب به نصيرالملک از بزرگان و اعيان شيراز بوده است. اين مسجد يکى از زيباترين مساجد شيراز است و با اينکه وسعت زيادى ندارد، ولى از لحاظ معمارى و مخصوصاً گچبرى، کاشيکارى و مقرنس‌کارى بى‌‌نظير است. مسجد نصيرالملک داراى دو ايوان، دو شبستان، صحن وسيع، سردر ورودى و رواق است. بناى مسجد در سال ۱۲۹۳ آغاز شده و در سال ۱۳۰۵ هجرى قمرى توسط محمد حسن معمار و محمدرضا کاشى‌پز شيرازى پايان يافته است. خانهٔ نصيرالملک نيز که در کنار مسجد قرار دارد از لحاظ گچبرى و آيينه‌کارى و نقاشى‌هاى ديوارى بسيار نفيس و ارزنده است.
مسجد نو، تربت‌جام
اين مسجد در جانب شرقى مزار واقع است و با يک مقصورهٔ چليپا شکل و شبستان‌هاى ستون‌دار طرفين آن و يک حياط کوچک مستطيل شکل مشخص مى‌شود. رواق شرقى ، با مسجد عتيق پيوند خورده است و براى اين کار ، الزاماً بخشى از آن و احتمالاً بناهاى مغوليِ شمال مجموعه تخريب شده است. درى که جايگزين محراب گنبد شده ، راهى را براى ورود به مسجد جديد فراهم ساخته است. ديوارهاى تکيهٔ حياط ، تاق‌هاى رواق‌ها و شبستان‌هاى طرفين گنبد مقصوره و تزئينات زير گنبد ، نسبتاً جديد هستند. تنها بخش اصلى مسجد به نظر مى‌رسد که گنبد مقصوره باشد. اين با احتمالاً توسط جلال‌الدين فيروزشاه ، در سال ۸۴۶ هـ.ق ساخته شده است.
مسجد نو (شهدا)، شيراز (ايلخانيان)
نام اين مسجد که پس از مسجد جامع عتيق، کهن‌ترين مسجد شيراز است، در قديم «مسجد اتابک» بود.
ساخت بناى اوليهٔ اين مسجد در سال ۵۹۸ هجرى قمرى توسط اتابک سعد بن زنگى آغاز شد و در سال ۶۱۵ هجرى قمرى به اتمام رسيد. در سمتِ شمال و جنوب مسجد، رواقى بسيار بلند به ارتفاع ۴۰ متر و عرض ۲۵ متر ساخته شده که در هر طرف آن ۱۲ تاق کم ارتفاع تعبيه شده است. در پشت رواق جنوبى، شبستانى وسيع قرار دارد که جايگاه نماز و موعظه است. قرينهٔ اين ايوان و تاق‌ها، در جهت شمالى نيز وجود دارد. ساختمان فعلى مسجد اخيراً نيز بازسازى شده است.
