تهران قلهک
منطقه در گذر زمان
تهران امروز که یکی از بزرگترین شهرهای دنیای اسلام است در قیاس با شهرهای کهن تاریخی سرزمین ایران شهری نوپاست. این شهر در طول دو قرن حیات خود به عنوان پایتخت ایران دستخوش تحولات گوناگونی شده است . روستائی کهن واقع در شمال شهر تاریخی ری که در آستانه به قدرت رسیدن صفویان ، ده تا پانزده هزار سکنه رادر خود جای داده بود به دستور شاه طهماسب صفوی در حصاری با چهارده دروازه و114 برج به عدد سوره های قرآن محصور شد
در پی تصویب قانون شهرداریها در سال 1334 و گسترش وظایف شهرداری ومحدوده خدمت رسانی آن در همه جهات از یکسو و لزوم سکونت پادشاه در پایتخت کشور از سوی دیگر، شهرداری تهران محدوده شهر تجریش وآبادی های حدفاصل آن تا بافت کالبدی شهر تهران را نیز تحت پوشش خدمت رسانی خود قرار داده و به این ترتیب برای اولین بار محدوده کنونی منطقه3 شهرداری تهران به عنوان محدوده شهری شناخته می شود .
نقشه های در دسترس در زمینه تحول کالبدی شهر نشان می دهد که قسمت عمده ساخت وسازدر محدوده کنونی منطقه3 شهرداری از سال 1340 به بعدآغاز می شود که بافت ارگانیک آبادیها و روستاها تدریجا نوسازی شده و بافت شطرنجی در اراضی کشاورزی توسعه می یابد. مالکیت عمومی دو پهنه بسیار بزرگ ازاین منطقه ( اراضی نظامی و تپه های عباس اباد در جنوب و محدوده نمایشگاه بین المللی و صداوسیما در شمال ) در کنار مالکیت های کوچک و عمدتا خصوصی واقع در میانه این دودر کنار ضوابط و مقررات و دستورالعمل های جاری وصادر شده برای آنها مشکل کنونی فضای کالبدی منطقه را رغم زده و باغ ها و کوچه باغ ها و نیز خانه های ویلائی واقع در این محدوده را تدریجا از بین برده و تنها تصویر وخاطره آنها را بر جای گذاشته است .
بافت این منطقه از سال1335 شکل گرفته است این بافت حول سکونتگاههای روستائی از جمله ده ونک در غرب ، قلهک و زرگنده در شمال مرکزی ، رستم آباد واختیاریه در شمال شرقی که در اراضی پیرامون آن باغداری و کشاورزی رواج داشته است شکل گرفت . این منطقه بخشی از شمیران محسوب می شود تاریخ شمیران وآبادیهای آن از گذشته های دور همواره متاثر از تاریخ شهر ری وبعد از آن تهران بوده است. شمیران آسایشگاه تابستانی مردم ری بوده وبعدها بعلت تقاطع کوهستانی صعب العبور دارای اهمیت زیادی شد و استحکامات متعددی در آنجا ساخته شد در سال 1355 حدود 100 هکتار باغ وزمین زراعی در این محدوده وجود داشت که 4 هکتار آن به باغ میوه و حدود 5 هکتار به گندم کاری دیم و4 هکتاردیگر به باغ وقلمستان اختصاص داشته است.ساختار جمعیتی این روستا با مهاجرت ارامنه به این منطقه تغییر کرده وارامنه در محدوده جاده سئول فعلی که در گذشته به جاده ارامنه معروف بوده است مسکن گزیده بودند وقلعه معروف ارامنه نیز در همین محل است .
با آزاد شدن حدود حدفاصل محدوده پنجساله خدمات شهری ومحدوده 25 ساله و تحول تقسیمات شهری 10و12 ناحیه ای به تقسیمات 20 منطقه ای شهر در سال 1358 منطقه3 کنونی شهرداری تهران به عنوان یکی از تقسیمات خدمات شهری ایجاد شده و تحولات کالبدی آن تابع نقشه طرح تفصیلی تعیین شده برای این محدوده ونیز دستورالعمل های کلی وموردی نهادهای ذیربط مانند کمسیون ماده5 ، شورای طرح وبررسی ،شورای هماهنگی ، شورای نظارت بر گسترش شهرتهران و…قرار گرفت . موقعیتی که با اضافه شدن تعداد مناطق شهر به 22 منطقه نیز کماکان پابرجا ماند.
منطقه شمال تهران قلهک و شمیران
منطقه 3 با وسعتی معادل 3/2945 هکتار در پهنه شمال شرقی شهر واقع می باشد محدوده جغرافیائی این منطقه از شمال بزرگراه شهید چمران از تقاطع سئول تا خیابان ولیعصر ، بزرگراه شهید مدرس تا تقاطع صدر ، بزرگراه صدر تا تقاطع خیابان پاسداران. از شرق خیابان پاسداران از تقاطع شهید مدرس تا سه راه ضرابخانه ، خیابان شریعتی از تقاطع سه راه ضرابخانه تا بزرگراه رسالت . از جنوب بزرگراه رسالت از تقاطع خیابان شریعتی تا تقاطع بزرگراه شهید مدرس ، بزرگراه شهید مدرس تا تقاطع بزرگراه شهید همت ، بزرگراه شهید همت تا تقاطع بزرگراه شهید چمران . از غرب بزرگراه شهید چمران از تقاطع بزرگراه شهید همت تا تقاطع سئول می باشد.
این منطقه دارای 6 ناحیه و12 محله است وجمعیتی تقریبی معادل 290726 نفر را در 91981 خانوار در خود جای داده است که از این تعداد 141186 نفر مردان و 149540 نفر زنان می باشند . نرخ رشد جمعیت منطقه 57/1 درصد نرخ باسوادی معادل 5/95 درصد و میزان اشتغال در آن معادل 5/95 درصد می باشد . این منطقه جزء مناطق شاخص به جهت درصد بالای باسوادان به حساب می آید . بر اساس آمار سال 1385 (ه ش ) مرکز آمار ایران مساحت بوستانهای منطقه 1161106 مترمربع است وسرانه فضای سبز آن به 21 متر مربع برای هر نفر می رسد که با توجه به استانداردهای بین المللی و استاندارد غالب در شهر تهران در موقعیت بسیار مطلوبی قرار دارد . وجود 66 سفارتخانه ومرکز اقامت سفرا این منطقه را به صورت منطقه دیپلمات نشین شهر درآورده است . در حال حاضر در سطح منطقه 100774 واحد مسکونی و 18341 واحد تجاری قرار گرفته است و بیشترین فراوانی زیر بنا در سطح منطقه در متراژ 101 تا 150 متر مربع می باشد وجود مراکز عمده تجاری ، اقتصادی ، موسسات دولتی ، ادارات صداوسیما ، مراکز آموزش عالی ، بوستانهای فرامنطقه ای ( ملت، بهشت مادران ، طالقانی) کتابخانه و مراکز تفریحی وفرهنگی ( سینما فرهنگ ، باغ موزه آب ، موزه پول ، دفینه، امام علی ، تماشاگه راز ، فرهنگسرای هنر ، طبرستان، پایداری ) مراکز ورزشی ( کوثر، انقلاب ، استقلال ، سالن تیر اندازی سئول ) بیمارستانهای فوق تخصصی ( خاتم الانبیاء ، بقیه اله اعظم ، کودکان مفید، علی اصغر ، سوانح وسوختگی ) مساجد وحسینیه ها ( قبا ، الغدیر ، حسینیه ارشاد ، آستان مقدس امامزاده اسماعیل ، امام زاده قاضی الصابر ) همچنین استقرار گذرگاههای وسیع شهری همچون بزرگراه شهید صدر ،شهید مدرس ، شهید چمران ، شهید همت ، رسالت میادین اصلی ونک ، مادر واحتشامیه ضمن اتصال قسمت شمالی به جنوبی شهر روزانه سیل عظیم جمعیت شناور را به درون این منطقه کشانده که این امر موجب ایجاد ترافیک سنگین در این محدوده می گردد . وجود وسائل حمل ونقل عمومی ومترو شهید حقانی به تخفیف بار ترافیک در این محدوده از شهر تهران کمک می کند.
از جمله عناصر طبیعی منطقه را پستی وبلندی زمین ، مسیلهای زرگنده ، غیاثوند، شهرزاد ، نیل، مجتبائی، پاکروان و نیز احجام سبز در بر گیرنده پارکها ، باغها ونیز نوار سبز مجراها تشکیل می دهند ، حجم سبز با دو الگوی پهنه ای و خطی نمای چشمگیری به منطقه بخشیده است .
گشت وگذاری در کوچه باغهای خاطرات
( نگاهی به محله های منطقه)
محله رستم آباد
رستم آباد از شمال به چیذر و فرمانیه، از جنوب به خیابان دولت ، از شرق به میدان اختیاریه وپاسداران و از غرب به میدان پیروز و دیباجی جنوبی منتهی می گردد. اهالی رستم اباد را چهار طایفه تشکیل می دهند ، طایفه عرف ، طایفه محسنیان ، طایفه نوریان ، و طایفه رحیمیان . اهالی رستم آباد از تبار خوزستان هستند. از سال 1322 این منطقه به آبادی پر جمعیتی تبدیل شد و به سه منطقه رستم اباد پائین، رستم آباد وسط و رستم آباد بالا تقسیم شد . از رستم آباد قدیم هنوز کوچه هائی که عرض سه متر وکمتر از آن دارنداز جمله کوچه های واقع درخیابان شهید فریدون خانی باقی مانده است وبطور کلی این محدوده تا حد زیادی توانسته بافت قدیمی خود را حفظ نمایدو جزء یکی از پر جمعیت ترین و قدیمی ترین محلات تهران به شمار می رود که ساکنانی نجیب، متدین ویاری رسان در آن سکونت دارند. مقبره آخوند رستم آبادی که یکی از علمای به نام روزگار خود بوده است در این محله قرار دارد . درختان کهن ، خانه های قدیمی و کوچه پس کوچه های آن نشانگر قدمت این محله است جمعیت این محله 31379 نفر می باشد.
محله چالهرز
این محله از محلات منطقه شمیران در شمال شهر تهران است . در گذشته های دور محله چالهرز گودالهای بزرگ و دره شکلی بوده که هرزه آبها به آنجا سرازیر می شده و به این سبب نام چالهرز را به خود گرفته است . با گذشت زمان وتخلیه خاک ، از عمق گودال کاسته شده و به کشت گندم درآمده و کم کم کاربری مسکونی پیدا کرده است . چالهرز محله ای جذاب و با طراوت است که مسیل شهرزاد و درختان بلند به زیبائی های این محله جلوه بیشتری بخشیده است . حسینیه ارشاد ازجمله ابنیه تاریخی ومهم این محله می باشد . این محله با 12هزارو 91 نفر محله ای مرفه نشین ، با مردمانی دارای تحصیلات بالا می باشد.
محله داوودیه
محله داوودیه محله ای با سابقه دیرین است که یکی از شاخصه های معروف آن بلوار میرداماد می باشد . میرزا آقا خان نوری صدر اعظم، این اراضی را برای پسرش میرزا داوود خان خریداری وآن را توسعه داد این محله در ابتدا ارغوانیه نام داشت و بعدها به دلیل ذکر شده داوودیه نام گرفت . هرچند بسیاری از اراضی داوودیه مسکونی شده است اما هنوز بخشهائی از تپه های آن به صورت جنگل کاری مورد استفاده ورزشی شهروندان می باشد . مراکز خرید و فروشگاههای آن در تهران مشهورند و از نظر ساخت وساز از تراکم بالائی برخوردار است . بیشتر ساکنان 39 هزار نفری آن از قشر مرفه با تحصیلات عالی هستند . مراکز بزرگی از جمله کتابخانه ملی ایران ، ساختمان بانک مرکزی ، 5 هتل ، 10 مجتمع تجاری ومرکز خرید و… در این محله قرار دارد .
محله زرگنده
زرگنده محله ای قدیمی است که در گذشته های دور یکی از ییلاقهای خوش آب وهوای تهران بوده و وجود قنوات و آب های زیرزمینی نشانگر روزهای شادابی و طراوت این محله است . زرگنده در 3 کیلومتری تجریش و در غرب بزرگراه آیت ا… صدر و جنوب غربی الهیه واقع شده وتا حسن آباد ادامه می یابد . از بدو استقرار سفارتخانه ها در تهران عمارت تابستانی کارکنان سفارت روسیه در انتهای شمالی این محله قرار داشته و به دلیل مجاورت این محله با سفارت روسیه ییلاق کارکنان روس محسوب می شده است . وجه تسمیه زرگنده به کشف سکه و کوزه های با ارزش موجود در تپه های آن برمی گردد . وجود قنوات وآبهای زیرزمینی ومسیل زرگنده نشانگر روزهای شادابی و طراوت این محله می باشد . محله دارای بافت فرسوده و ساکنان آن شامل دو گروه می باشند : گروهی که همان ساکنان قدیمی و بومی روستای حسن آباد زرگنده بوده اند و گروهی که از شهرهای دیگر به این محله خوش آب و هوا مهاجرت کرده اند . آستانه مبارک امامزاده اسماعیل (ع) و محوطه کارخانه رنگ سازی جزء ابنیه تاریخی این محله محسوب می شوند.در زمان جنگ تحمیلی جوانان دلیر بسیاری ازاین محله 31 هزار نفری به مقام رفیع شهادت نائل شدند.
محله سیدخندان
این محله که بافت مسکونی آن به تجاری واداری آمیخته شده است از محله های قدیمی تهران است و جمعیت شناور بسیاری را در طول روز به سمت خود می کشاند . این محله را به این دلیل سیدخندان می خوانند که پیرمردی روشن ضمیر و دانا که از آینده مطلع و پیشگوئی های او زبانزد مردم بود در این محل سکونت داشت این سید چند حلب آب سرد داشت که داخل رادیاتورهای ماشین هایی که موتور آنها گرم بود می ریخت . سیدخندان یکی از محلات مرزی منطقه محسوب می شود که با مناطق 4و7 همجوار است و 26هزارو 460 نفر جمعیت دارد.
محله ونک
ونک از آبادیهای پهنه ری باستان است و به مناسبتهای مختلف از آن در منابع تاریخی یاد شده است . این ده در دوره ناصرالدین شاه جزء آبادیهای خالصه بوده که میرزا یوسف مستوفی الممالک آن را از شاه خرید و با حفر چند رشته قنات در آبادانی آنجا کوشید. ساکنان قدیمی این محله معتقدند علت نامگذاری ونک به این نام به دلیل وجود درختان ون(زبان گنجشک) بسیاری بوده که در سطح باغات این محله به چشم می خورد . همچنین به روایتی ونک را محلی در اطراف شیراز می دانند که در قدیم ساکنان آن به تهران مهاجرت کرده و در این محله خوش آب و هوا سکنی گزیدند. محله ونک دارای دو بافت قدیمی وجدید است بافت قدیم که شامل ده ونک می شود یکی از تفرجگاههاو ییلاق های اطراف تهران بوده که در حال حاضر نیز قسمتی از توتستانهای آن حفظ شده است و اغلب ساکنان آن بومی اند. آستانه مبارک امامزاده قاضی الصابر (ع) ، باغ مستوفی الممالک و کارخانه لاستیک سازی از ابنیه تاریخی این محله قدیمی به شمار می رود . در بافت جدید نیز که شامل خیابانهای ملاصدرا، شیراز و… است مراکز اداری وتجاری بسیاری وجود دارد و ساکنان آن از توان مالی و تحصیلات نسبتا بالائی برخوردارند بافت مسکونی در این محله هنوز حالت قدیمی خود را حفظ کرده بطوری که اکثر خانه ها بصورت ویلائی می باشد. وجود 16 باشگاه ورزشی و 8 مجتمع تجاری و مرکز خرید وباشگاه آرارات از ویژگی های این محله 42هزارو520 نفری می باشد.
محله احتشامیه
این محله در ضلع جنوبی اختیاریه در امتداد پاسداران ودر مجاورت محله دروس قرار گرفته است . احتشامیه که از تراکم جمعیتی کمتری نسبت به قسمتهای دیگر منطقه برخوردار است اعیان نشین وجزء یکی از محلات قدیمی تهران می باشد از ابنیه تاریخی آن می توان به بیمارستان هدایت ، از موقوفات مرحوم مخبرالسلطنه هدایت و مقبره وی که در محوطه مسجد هدایت قرار دارد اشاره نمود. به دلیل اینکه در حدود صد سال پیش دکتر احتشام در این منطقه دارای زمین زراعی ، خانه و حسینیه بوده است این محله بنام احتشامیه خوانده می شود . جمعیت این محله 19 هزار نفر است .
محله اختیاریه
این محله در گذشته حسین آباد نامیده می شدوهنوز هم در این محله میدانی به همین نام مشهور است . اختیاریه در گذشته ملک شش دانگی میرزا محمود خان قائم بود که یک نیم دانگ آن را وقف کرد وبقیه را در سال 1335 (ه ق) عبدالحسین خان غفاری ملقب به صاحب اختیار وزیر دربار قاجار از وی خریداری کرد و این محل را به نام صاحب خودیعنی صاحب اختیار تغییر نام داد. در گذشته اهالی آن کشاورزان وباغدارانی بودند که بعدها با تاسیس اداره مهمات سازی به استخدام این اداره درآمدند ومنطقه ازوضعیت کشاورزی خارج شد . امروزه بافت مسکونی آن اغلب ویلائی بوده و با وجود خیابان های عریض و کوچه های منظم یکی از محلات اعیان نشین محسوب می شود.
محله کاووسیه
این محله دارای بافت مسکونی واداری است و منازل ویلائی در کنار برج ها نشانگر شکل گذشته و ظاهر جدید این محله است که با یکدیگر تلفیق شده اند. ساکنان آن اکثرا از میزان تحصیلات بالائی برخوردارند و از نظر اقتصادی و میزان درآمد در وضعیت مناسبی به سر می برند . برج های معروفی از جمله اسکان ، پردیس آناهیتا و… در این محل قرار دارد والبته وجود 12 سفارت در این محله 19هزارو 500 نفره از ویژگی های آن به شمار می رود.
محله امانیه
به جرات می توان گفت محله امانیه یکی از بهترین محلات تهران از نظر حفظ بناهائی با قدمت دیرین است که مراکز و اداراتی شاخص وعظیم از جمله صداوسیما ،نمایشگاه بین اللملی ، مجموعه ورزشی انقلاب ، پارک ملت ، موزه امام علی (ع) و سفارت خانه های بسیاری را در خود جای داده است . این محله همچنین به داشتن رستورانها ومراکز خرید گران قیمت وشیک مشهور است . اکثر شهروندان سطح این محله فرهیخته واز میزان بالای تحصیلات برخوردارند واز نظر اقتصادی مرفه نشین هستند. مراکز تجاری واداری با بافت مسکونی در این محله آمیخته شده و بخشی از خیابان ولیعصر (عج) به عنوان یکی از قدیمی ترین وزیباترین خیابانهای تهران در محدوده این محله قرار گرفته است . محله 27هزارو8 2 نفر جمعیت را در خود جای داده است.
محله درب دوم
این محله جزء یکی از ییلاقهای خوش آب وهوای تهران به شمار می رود و به دلیل قرار گرفتن درب دوم باغ سفارت انگلیس در این خیابان به محله درب دوم شهرت یافته است . بخشی ازاین محله دارای بافت فرسوده است که ساکنان آن از سالیان دور به این محله خوش آب و هوا مهاجرت کرده اند و اکثریت سکنه آن با یکدیگر نسبت خویشاوندی دارند. بخش دیگر این محله با بافت جدید است . این محله 12هزارنفر جمعیت را در خود جای داده است .
محله دروس
دروس از قدیم تا کنون در شرق قلهک واقع می باشد و در قدیم دهکده ای بود ارمنی نشین که مردم به کشاورزی در اراضی آن مشغول بودند . ساکنان ده در قلعه ای که در آن حدود بود زندگی می کردند مالکیت ده در اختیار حاج مخبر السلطنه هدایت نویسنده کتاب خاطرات و خطرات بود که هم اکنون نیز مقبره خانوادگی او در آنجا قرار دارد . مخبر السلطنه بیمارستانی نیز با نام خود درآن اراضی بنا کرد که هنوز هم به فعالیت مشغول است . دو رشته قنات در این ده جاری بود یکی قنات نصرت در محل چهارراه قنات فعلی ودیگری در مشرق دروس بنام قنات شیمیائی که هر دو کماکان جاری اند. از جمله حوادث تاریخی دروس یکی بمباران شدن آن توسط هواپیماهای روسی در ابتدای جنگ جهانی دوم به سبب نزدیکی این محله با کارخانه اسلحه سازی سلطنت آباد ودیگری مرکزیت تبلیغات حزب توده در سال 1321 شمسی است. ساکنان این محله اکثرا از قشر مرفه جامعه به شمار می روند وهنوز مراکز اداری وتجاری نتوانسته اند به داخل این محله رسوخ کنند.
محله قلهک
منطقه قلهک بطور خاص به کوچه سجاد معروف است که پیش از این به کوچه ده نام داشت . قلهک از نظر تاریخی اهمیت بسیاری دارد.در سال 1251(ه ق) که سرجان کمپل وزیر مختار بریتانیا در ایران بود محمد شاه تمامی اختیارات منطقه قلهک را به دولت انگلستان که سفارت ییلاقی خود را در آن بنا کرده بود واگذار کرد اما اتباع انگلیسی از حقوق خود تجاوز کردند و هر گونه دخل وتصرفی را به عنوان منطقه مسکونی در آنجا به عمل آوردند اما چندی بعد بالغوکاپیتولاسیون تمام امتیازات آنها از بین رفت وفقط باغ سفارت در اختیارشان باقی ماند . قلهک محل مجادلات سیاسی وتحصن آزادی خواهان خصوصا در زمان مشروطیت بوده است . عقیده اهالی براین است که به دلیل اهمیت آبادی قلهک که سه راه گذرگاههای لشکرک ، ونک وشمیران بوده به آن (قله – هک ) گفته شده است .
محله یخچال
سر یخچال تا ابتدای دروس خیابان فکوریان یا نشاط سابق
سابقه محله یخچال به دهه 1330 برمی گردد که اتصال دهنده دو محله قلهک و زرگنده بوده است . اهمیت این خیابان به دلیل وجود کارخانه یخ سازی که هم اکنون دانشگاه آزاد اسلامی جای آن را گرفته است بوده است . ( البته این اینجا اشتباه درج شده ، هنوز کارخانه یخ وجود دارد و مثل قدیم کار میکند ) از ویژگی های این محله می توان به باغ های قدیمی آن اشاره کرد که اکنون فقط تعدادی از آنها باقیمانده است از جمله باغ ورجاوند ، باغ بانک و باغ قوام . اهالی دو محله قلهک وزرگنده آب خنک ویخ مورد نیاز خود را از چشمه های ( هفت چشمه قلهک ) خیابان یخچال تامین می کردند به این صورت که در زمستانها جوی های آب این خیابان را کانال کشی کرده و برف ها را روی آن می ریختند وسپس آنها را به سردخانه منتقل می کردند ، سپس در فصل بهار و تابستان یخ ها را می فروختند . باغ موزه آب از جمله بناهای منطقه است که بیش از هشت متر مربع مساحت وقدمتی 60 ساله دارد . این باغ جزئی از باغ قوام بوده و در سال 1376 توسط شهرداری به بوستان تبدیل گردید.
