بادگیر های ایرانی
نویسنده: { فربد حیدری } Farbod Heidari – سه‌شنبه ۳ خرداد ۱۳٩٠
از بادگیرهای ایرانی تا معماری اکوتک
بادگیر خانه گلبتان بندرلنگه
عکس بادگیری در قشم
بادگیر
بادگیر ابرکوه یزد
ما قرنها پیش درکشورمون از بادگیر استفاده می کردیم و الان که حرف از معماری eco-tech میشه اصلایادمون نمی یاد که ما خودمون در گذشته پیشرو در این نوع معماری بودیم و تو شهر خودمون هم از این تکنولوژی جدید خیلی قدیم تر ها داشتیم. ولی وقتی یکیاز این عناصر در معماری معاصر توسط معماران کشور های دیگه استفاده میشه اسمشوخلاقیت و نوآوری می گذاریم . اصلا هیچ توجهی به این آموزگاران بزرگ که گذشته برایمعماران امروز بجا گذاشته نمی کنیم و خیلی ساده از کنار آنها می گذریم ،این‌منبع الهام غنی می توانند ما را بسوی خلاقیت های جدید راهنمایی کنند . تاریخمعماری ما باید استادان ما به سوی معماری نوین باشد.
Wind catcher,1. for summer ventilation
2. Solar array at back of house for hot water and electricity
3. High-level of wall insulation
4. Biomass boiler
بادگیرها
بادگیر ابرکوه یزد
حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما، رطوبت وانتقال ذرات معلق است. این امر در ایجاد شرایط آسایشانسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد.جا به جایی هوا در بالا بردن سطح کارآیی ذهنی و فیزیکی افراد و کاهشمیزان ابتلا به بیماری‌هابسیار موثر است. همچنین می‌تواند عاملی در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلیباشد. اهمیتباد در طرح وساخت محیط مسکونی از دیرباز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از میلاد وویترویرس معمار روسی یک قرنقبل از میلاد از روش استفاده باد در معماری وشهرسازی صحبت می‌کنند.
میراث گذشته در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمان‌ها با توجهبه اقلیم و شرایط محیطی ساختهمی‌شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما و گرما و به طور کلی شرایط آب وهوایی و جغرافیایی،تاثیرمستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشتهاست.
بارزترین روش تهویهطبیعی ساختمان بادگیر است. بادیگرهایی با اشکال مختلف در بسیاریاز شهرهای مرکزی و جنوبیایران بر حسب سرعت و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند. ازنام‌های باستانی و گوناگونآن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود، خیش‌خان، خیشور، ماسوره وهواکپ برمی‌آید که پدیده‌ایبس کهن است.باد پس ازبرخورد با سطوح فوقانی به دالان‌هایی هدایت می‌شود که با سطح آب داخلحوض‌خانهبرخورد کرده (مثلبادگیر باغ دولت آباد یزد) و فضای داخلی اتاق را خنک می‌کند و در مناطقمرطوب باد فقط از کانال‌های خشکعبور می‌کند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویهمی‌کند.
انواع بادگیر
بادگیر ابرکوه یزد
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستند. ساده‌ترین نوع بادگیر یک جناحی است و بسیارکوچک و محقر بر فرازمحفظه‌ای، مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می‌شود در این روشبرای پرهیز از گزندگردبادها و طوفان‌های سنگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنک ونسیم‌های مطبوع می‌سازند وجبهه‌های دیگر آن را می‌بندند. در برخی موارد بادگیرهای یک طرفه را پشتبه بادهای شدید و آزاردهندهمی‌سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجاممی‌دهد.ابعاد آن نسبت بهسایر انواع کوچک‌تر و شکل آن اولیه‌تر است. این مسیر مورب (که در بالایبامدیده می‌شود) پس ازاتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانندبخاری در یک ضلع اتاق قرارمی‌گیرد و تهویه را انجام می‌دهد. این نمونه بیشتر در منطقه سیستانو قسمتی از شهرستان بم دیدهمی‌شود.
نوع دوم، نوع دوطرفه که دارای دو وجه روبه‌روی یکدیگر و با پنجره‌های بلند و باریک بدون حفاظساخته می‌شود و در قسمت داخلیساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می‌شود. ایننمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیدهمی‌شود.
بادگیر نوع سوم سهجناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکمدریده) .در این نمونهمی‌توان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد. البته استفاده از این نوعبادگیر نادر است.
نوعچهارم، بادگیرهای چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل‌تر از انواع دیگر ساختهشده‌اند ومعمولا داخلکانال‌های آن با تیغه‌هایی از آجر یا چوب یا گچ به چندقسمت تقسیم می‌شوند. دربعضی از نمونه‌ها در زیر کانالبادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می‌ساخته‌اند که هوای خشکودارای گرد و غبار پس ازبرخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد و غبار آن جدا و هوای اتاق (حوضخانه) در گرمای تابستانبسیار مطبوع می‌شده است. در مناطقی که امکان ایجاد حوضخانه درطبقه همکف وجود نداشته است آبقنات را در زیر زمین جاری و نمایان می‌کرده‌اند و امتداد کانالبادگیر نیز تا روی این جریانآب ادامه می‌یافته است. این فضاها (سرداب‌ها) محل تجمع اهالیخانه در بعد از ظهرهای تابستانبوده است. این نمونه در یزد، کرمان و بوشهر و… دیدهمی‌شود.در شهرستان یزد وبرخی قسمت‌های مرکزی ایران بادگیرهای چند وجهی (معمولا هشت وجهی وحتی گاهی مدور) معمول استکه نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می‌دهد.
علت ساخت این گونه بادگیرها وجود بادهای مطلوبی است کهاز هر طرف وزش داشته و تیغه‌هایکانال می‌تواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسیر هدایتکند.
بادگیر چپقی نوع ششمبادگیرهاست که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجادچندلوله خم‌دار (زانومانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانال‌ها وقسمت‌هایداخلی مانندنمونه‌های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شدهاست.
نماسازی بادگیرها خوداز ویژگی‌های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله آجرکاری ویا گچ‌بری ساخته می‌شود. دراین جا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره‌اینیز نام برد.
در شیراز نیزبادگیرهایی کم و بیش دیده می‌شود که به عنوان نمونه می‌توان از بادگیرارگ و آب انبار کریم‌خان زندیاد کرد.چشم‌اندازآیندهبا ورود معماری مدرنو به ویژه استفاده از تاسیسات مکانیکی به تدریج نقش اقلیم در ساختمان‌هاکم‌رنگ شد اما از نیمه دومقرن گذشته که اقلیم و حفظ محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفتاستفاده از فناوری همگون بامحیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژی‌های پاکمانند انرژی خورشید، باد و آباهمیت بسیاری یافتند. در زمینه معماری نیز از این زمان توجه بهمحیط زیست و تلاش برای طراحیساختمان‌های اقلیمی و معماری همساز با اقلیم آغاز شد.
امروزه می‌توان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه وبرودت ساختمان استفاده کرد. به وسیله بادگیر می‌توان در مواقعی از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تامینکرد و تنها زمانی که باددیگرنتواند پاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تاسیسات مکانیکی بهرهگرفت.
حسن فتحی معمار مصریکه تلاش فوق‌العاده‌ای برای تلفیق معماری سنتی و تکنولوژی روز خودانجام داده است، از یک پمپآب در داخل کانال بادگیر ساختمان‌هایش استفاده می‌کرد که با ایجادفواره‌ای در روزهایی کههوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از میزان گرما و هم از میزان گرد وغبارمی‌کاست.
علاوهبر موارد گفته شده، طرح‌های دیگری در سایر کشورها که با تکیه به تهویه طبیعیطراحی شده به عنوان مثال درمرکز فروش بلو واتر انگلیس هوای تازه از طریق دنباله‌ای از بادگیرهای مخروطی با ارتفاعدو متر تامین می‌شود این بادگیرها روی بام سوار شده‌اند تا هوای خنک‌تری رابه پایین فرستاده و آن را درفضای داخی پخش کنند. آنها در فاصله 15 متری نسبت به هم و رویمحور مرکزی مجتمع قرارگرفته‌اند و پس از دریافت جریان هوای خارجی، هوای تازه را به داخلساختمانمی‌فرستند.
همچنین برجآرموری چین شامل مجموعه‌ای از بلوک‌های هم‌شکل سوار شده بر یکدیگر با کاربریاداری، خرده‌فروشی، هتل ومسکونی است. در فصل تابستان یک بادگیر هوای تازه را به سمتپایین دهلیز میانی سوقمی‌دهد. سپس این هوا از جداره‌ها به سمت بیرون کشیده می‌شود. درفصل زمستان این بادگیر هوارا از بدنه ساختمان و مجرای جذب کننده‌های خورشیدی به سمت خودمی‌کشد و از ساختمان خارجمی‌کند.
نمونه قابل ذکردیگر لیستر انگلستان است میزان مصرف انرژی در ساختمان کوئینز دانشگاهمونتفورت، نصف انرژی مصرفی دریک ساختمان معمولی مشابه این بنا است که در آن سیستم تهویه مطبوع استفاده شده است. بادگیرهای مرتفع جلو اغتشاشهوایی را گرفته و برای انتقال هوایداخل به خارج از بنا طراحی شده است.
بادگیر برج‌هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه‌ها ساخته می‌شود. بادگیر را همچنین بالای آب‌انبارها و دهانهٔ معدن‌ها برای تهویه می‌سازند. در خانه‌ها هوای خنک از بادگیر، که نوع ابتدایی تهویهٔ مطبوع به شمار می‌رود، به اتاق‌های طبقهٔ همکف یا زیرزمین‌ها فرستاده می‌شود. بادگیر از عناصر و سمبل‌های معماری ایرانی هستند ولی امروزه در بسیاری از کشورهای خاورمیانه استفاده می‌شوند.
پیشینه بادگیر ها در ایران
بادگیر از مظاهر و سمبل‌های تمدن ایرانی است دقیقاً معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده است.
استفاده از بادگیر از سال‌های بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند. تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهرهای مختلف، از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده می‌شده است و هنوز هم می‌توان باقی‌مانده این بادگیرها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم خشک نواحی مرکزی مانند کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده نمود.
