باغ دولت آباد یزد

باغ دولت آباد یزد

بسیاری از باغهای ایرانی از ارزش تاریخی برخوردارند و اکنون ده‌ها باغ تاریخی در کشور وجود دارد که در سطح بین المللی نیز دارای جایگاه و ارزش هستند. باغ تاریخی دولت آباد یزد در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.
اين بنا از آثار محد تقي خان زند ميباشد و هم اكنون برجاست و نمونه اي از معماري دوران زنديه را نشان ميدهد كه در نهايت استحكام و زيبايي ساخته شده است .

استيل عمارتهاي آن مخصوص دوران زنديه است حوضهاي سنگي مرتبط با جوی آب هایی كه در كليه قسمتهای عمارت پائين ساخته بوده و گنبد كلاه فرنگي و باد گيرهاي آن نمونه اي از دوران سرشار آن عهد را ميرساند سردر اين باغ از روي ابنيه ساساني بنا شده و از نقشه طاق كشري اقتباس شده است.

يك چهار طاقي با طاقنماهاي داخلي كه جهت ورودي ضلع ضلع جنوبي ساخته اند و مورد استفاده است اقتباس از چهار طاقي هاي ساساني است .

سنگهاي مرمر بسيار در عمارت پائين و حوضخانه بكار گرفته شده كه همگي را از معادن مرمر مراغه و تبريز مياورده اند عمارت مياني كه در ضلع شمالغربي واقع است بنام بهشت آئين خوانده ميشود چون سابق براي داخل آن آئينه كاريهاي بسيار جالب داشته است و يك جابخاري گچ بري شده بتازگي از زير خاك بيرون آمده كه بسيار جالب است مجموعه باغ دولت آباد شامل سردر و زير زمين و هشتی و بادگير و آب انبار و باغ مشجر است كه توسط محمد تقي خان يزدي معاصر شاهرخ ميرزاي افشار و كريم خان زند در سال 1160 ه . ق ساخته شده است و در مورد گزارش آن بايستي فرصت بسياري داشت چون آنقدر نفيس و ارزشمند است كه نميتوان به يك صفحه و يا در صفحه گزارش قناعت کرد .

گالری عکس باغ دولت آباد یزد 

---

 

بلندترین بادگیر جهان در یکی از زیبا ترین باغ های ایرانی یزد

باغ دولت آباد يکی از باغهای معروف ايرانی است که در زمان محمد تقی خان يزدي سرسلسله خاندان خوانين يزد و در زمان کريم خان زند(دوره زنديه) طراحی و ساخته شده است. اين باغ از قناتی به همين نام مشروب می شود و جريان آب در باغ استخوان بندی طراحی آنرا تشکيل می دهد.

عناصر متشکله مجموعه دولت آباد یزد را می توان اینگونه برشمرد:

عمارت سر در جنوبی، شترخان و اصطبل ها، عمارت حرمسرا و عمارت هشتی و بادگير، آشپزخانه، عمارت بهشت آيين، عمارت تالار آيينه سر در اصلی وآب انبار دو دهانه، جالب ترين بنای مجموعه را عمارت هشتی و بادگير تشکيل می دهد که تلفيق جريان آب و هوا به زيباترين شکل صورت گرفته است. بادگير باغ دولت آباد با 33 متر بلندی از سطح زمين شاهکار مهندسی و نشانه نبوغ معماران يزدی است

بنای این مجموعه به سال ۱۱۶۰ توسط محمدتقی خان بافقی که به خان بزرگ معروف بوده ساخته شده و در حدود ۲۶۰ سال قدمت داشته و محل اقامت حاکم وقت و معاصر با شاهرخ میرزا و کریم خان زند بوده‌است.

اين باغ مدتي محل اقامت کريم خان زند در يزد بوده و از نظر طراحي در شمار زيباترين باغهاي دوره زنديه و قاجاريه محسوب مي‌شود.

آنچه اين باغ را در ميان باغهاي ايراني شاخص نشان مي‌دهد بادگير مرتفع آن است که با 33.8 متر بلندترين بادگير جهان شناخته شده از ديگر خصوصيات اين بادگير هشت ضلعي بودن آن که باعث مي‌شود باد در هر جهت به راحتي و به سرعت به قسمت زيرين هدايت شود، از سوي ديگر در زير اين بادگير حوضي قراردارد به طوري که با وزيدن باد به سطح آب حوض، هواي خنکي را در داخل بنا ايجاد مي‌کند.

این بنا که میبایست در اختیار نوادگان محمد تقی خان (بزرگ خاندان رحیمی)باشد، توسط میراث فرهنگی تملک شد و در حال حاضر زیر نظر محمد علی معزالدینی (داماد نماینده ولی فقیه) اداره می‌شود.(شجره نامه در کتاب جامع جعفری به چاپ رسیده‌است)

این مجموعه یادگاری است از دوره‌های افشاریه و زندیه که شامل عمارت سردر، ساختمان هشتی و بادگیر، عمارت بهشت آئین و تالار آینه، عمارت تهرانی، آب انبار دو دهانه و باغ ناصر است. فضای سبز باغ درختان میوه مانند انگور و سرو و کاج داشته و همچنین گل‌های محمدی و سرخ نیز در باغ دیده می‌شوند.

در اصلی این مجموعه در خیابان شهید رجایی قرار گرفته‌است و در دیگری که در بلوار دولت آباد قرار دارد ورودی نداشته و تقریباً در دست مرمت و بازسازی است. به همین علت تردد از در اصلی انجام می‌گیرد. هنگام ورود از یک هشتی نسبتاً بزرگ عبور می‌کنیم که محل ارائه و فروش صنایع دستی از قبیل سفال است. فضای داخلی باغ تقریباً سبز است و تا حدودی باغ فین کاشان را در ذهن بیننده تداعی می‌کند. با این تفاوت که باغ فین کاشان معمورتر جلوه می‌کند در حالی که باغ ناصر به رغم اینکه حتماً متولی دارد به نظر می‌رسد که از آبیاری خوبی برخوردار نیست و خشک دیده می‌شود.

روشنایی باغ در شب توسط لامپ‌هایی که در داخل فانوس گذاشته شده و به فواصل معین در اطراف قرار گرفته‌اند تامین می‌شود که منظره زیبایی را نیز ایجاد می‌کند. درهای ساختمان اصلی از چوب و به صورت کنده کاری دیده می‌شود و در داخل بنا اتاق‌های متعددی قرار دارد که در اکثر این اتاق‌ها حوضی قرار گرفته و درهای یکی از اتاق‌ها که رو به حیاط و باغ باز می‌شود، با شیشه‌های رنگارنگ با طرح‌های زیبا مزین شده که در هنگام وجود خورشید و پرآب بودن حوض منظره زیبایی از نقاط رنگی منعکس شده را بر روی حوض مرمرین به نمایش می‌گذارد. در یکی دیگر اتاق‌ها بادگیر معروف دولت آباد قرار دارد که با ارتفاع زمین ۳۳ متر از زمین بلندترین بادگیر از نوع خود بوده و به خوبی کولر می‌تواند خنکی ساختمان را تامین کند.

در یادگارهای یزد ، نوشته ایرج افشار آمده است که مطالعه تواریخ قدیم یزد نشان می دهد که باغ های مهم و بزرگ و زیبا از قدیم ترین ایام در آنجا ساخته می شده و ذکر بسیاری از آنها در آن کتب موجود است. از جمله در تاریخ جدید یزد از سی باغ نام رفته است. ولی افسوس که اثری از هیچکدام از آنها اکنون برجای نیست. باغ دولت آباد یزد ازنمونه باغ های بزرگ ایران است که در سال 1160 هجری قمری « دوره زندیه» بنا گردیده است. بادگیر مرتفع و زیبای آن با ارتفاع 33 متر از سطح زمین بلندترین بادگیری است که تاکنون شناسایی شده است. این باغ بزرگ یکی از بنیادها و آبادانی های محمدتقی خان مشهور به خان بزرگ، سر سلسه خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر آن عهد است. او ابتدا قناتی با نام دولت آباد ایجاد کرد و سپس از آب آن قنات باغ دولت آباد را به وجود آورد. قنات تاریخی عظیم و مهم دولت آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است که از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده است.

مؤلف جامع جعفری ذیل عنوان « ذکر قنات مبارکه دولت آباد یزد ایراد وقف نامه آن از منشـآت عالم ربانی آقای سید احمد اردکانی…» و پس از عبارت پردازی ای زیاد می نویسد:

«… تخمیناً معادل پانصد درب باغ و مساوی دوهزار جریب زمین از آن آب شاداب است… منبع و مظهر آن هر دو در بلوک مهریجرد است و … و در ساحت نه فرسنگ زمین قمری به جهت آن آب حفر فرموده از بلوک مهریجرد به حوالی ولایت کشانیدند و در حومه شهر به زراعت رسانیدند و آسیابی در قریه محمدآباد چاهوک که واسطه میان مهریجرد و شهرت بنا فرموده، از آن آب دائر ساختند … بالجمله بنای قنات مزبور بر چهار رشته قنات است… رشته اول قنات مسمی به باقر آبادست که در اصل مرغابی بود و بعد از انتقال به نواب جنت مآب خان مغفور سعید آبی بر روی کارش آمد… رشته دوم قنات مسمّی به مهدی آبادست… رشته سیم قنات مسمّی به … است … رشته چهارم نصفه از قنات قدیمه بغداد آبادست که منتقل به خود فرموده … و این چهار رشته قنات را بر روی هم مسمّی به قنات دولت آباد ساخت از ساحت مهریجرد به عرصه حومه شهر چنانکه مسطور گشت جاری گردانیده و در موضع آبشاهی ربع از قنات دولت آباد را مفروز نموده و به اولاد فرخنده نهاد خود بخشیده اند و سه ربع دیگر را به حومه آورده ربعی از آن سه ربع را به ضمیمه باغ دولت آباد که نیز از ابنیه آن بزرگوارست با اراضی تابعه باغ مزبور وقف بر چهارده معصوم فرموده اند که متولی شرعی آن (نام متولی را از نسخه خطی زدوده اند)…»

مؤلف جامع جعفری سپس به نقل متن وقفنامه پرداخته است و بلافاصله پس از اتمام آن توصیف عمارات مربوطه به باغ را موضوع سخن خود قرار داده و تلخیص آن بدین صورت است:

«یکی دیگر از بناهای نزهت انتمای آن بزرگوار باغ دولت آبادست که متصل به دروازه چهار منار و خارج شره واقع است و از آب قنات دولت آباد مشروب می شود… فضای باغ به حسب طول به بسط … و به حسب عرض … و در سمت شرقی عمارتی به طرح هشت … طرح ریزی کرده اند… حیاض حوضخانه ها هشتی طرحش… آب حوض فلک را… برباد داده و اعجوبه بادگیر عیوق طرحش … راه آمد شد با کیوان گشاهد … مقابل آن عمارت در سمت غربی که بدایت باغ است طرح عمارت دیگر ریخته اند…» (یادگارهای زد؛ ایرج افشار)

باغ دولت آباد پس از محمد تقی خان رو به ویرانی رفت و اگرچه دوباره مورد مرمت قرار گرفت ولی هیچگاه به روزگاران آبادانی و دلگشایی عهد خان بزرگ نرسید.
باغ دولت اباد یزد زمانی به عنوان سرباز خانه یزد مورد استفاده قرار می گرفته که براثر بی لیاقتی مدیران وقت لطمات زیادی به این بنای زیبا وارد نموده بودند که با عشق و مدیریت زنده یاد  استاد کریم پیرنیا بزرگمرد و پدر معماری سنتی ایران این بنا بازسازی و به حالت اولیه برگشت که استاد پیرنیا در خاطرات خود از این جریان اینگونه می گوید:
بنای دیگری که به کمک عکس با ارزشی آن را احیا کردیم « باغ دولت آباد » یزد .
از زمان جلال الدوله به باغ و اجزای آن آسیبهای فراوانی وارد شده بود .
ارسی های آن را کنده بودند و جای آن سه دری گذاشته بودند .
زمانی که باغ سربازخانه بوده است لطمات دیگری به آن وارد شده بود از جمله تخریب بادگیر آن بود .
برای نمونه بادگیر باغ را از ترس اینکه فرو ریزد و ساختمان زیر آن را خراب کند، کنده و برداشته بودند.
خوشبختانه با پیدا کردن دو عکس از زمان جلال الدوله ( پسر ظل السلطان  حاکم یزد ) توانستیم اطلاعات مفیدی به دست آوریم .
در عکس ها جلال الدوله ، خان بزرگ یزد در وسط باغ و در دو حالت ، یکی به طرف بادگیر و یکی به طرف هشتی دیده می شود .
بر اساس این عکس ها ما بادگیر را دوباره ساختیم و ارسی ها را در جای خود گذاشتیم ، سر در را نیز احیاء نمودیم .
عملیات مرمت و بازسازی باغ دولت آباد از سال 1348 توسط دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی آغاز شد و تا سال 1316 ادامه داشته است. بخش هایی از مجموعه که مورد مرمت قرار گرفت عبارتند از: عمارت تالار آیینه، عمارت مستخدمین، آشپزخانه ها، عمارت تهران، قسمت ساباط و آب انبار عمارت حرمخانه، عمارت بادگیر و عمارت سرو، عمارت بهشت آیین، همچنین در فاصله سال های 1355 تا 1361 عملیات باغسازی و محوطه سازی در این باغ تاریخی صورت پذیرفت.

از سال 1348 تا 1364 وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره اوقاف اجاره نموده و در اختیار دفتر حفاظت آثار باستانی کشور قرار داد. در حال حاضر باغ در اختیار متولی موقوفه قرار دارد.بادگير باغ دولت آباد يزد بلند ترين بادگير جهان است

باغ دولت آباد يزد از بناهاي زيباي دوران زنديه است که پس از گذر سالهاي بسيار هنوز همچون نگين سبزي در دل کوير مي‌درخشد.

 

گفتني است اين بناي زيبا و ارزشمند به شماره 774 مورخ 22اسفندماه 46 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است و مراحل ثبت جهاني اين باغ در حال انجام است.
فرهنگ و هنر ,  پیرنیا