تاثیر اسلام بر هنر کنده‌کاری بر چوب

کنده‌کاری و ساختن اشکال مختلف بر چوب از کهن‌ترین هنرهای دستی بشر است. شکل دادن به ساقه‌ی قطع شده‌ی درختان و تراشیدن بت‌های چوبی، پس از یادگیری انواع کاربرد چوب توسط انسان نخستین، از اولین نشانه‌های علاقه‌ی انسان هنرمند به خلق آثار هنری می‌باشد که متریال و ماده اولیه‌ی آن چوب است. در طول تاریخ کاربردها و موارد استفاده‌ی چوب نزد بشر دستخوش تغییرات بسیاری نیز بوده‌است. از خانه و سرپناه چوبی گرفته تا جلد کتاب‌ها و دسته‌ی آلات جنگی و الواح مقدس و بسیاری مورد دیگر، چوب به عنوان عنصر پیوند دهنده‌ی انسان و طبیعت، بسته به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی، همیشه نقشی پررنگ در زندگی هنری و اجتماعی جوامع داشته‌است.

ظهور دین مبین اسلام و گسترش آن در کشورهای همسایه‌ی حجاز که از نظر آب و هوایی شرایط بهتری داشتند و چوب موارد استفاده‌ی بیشتری در میان مردم این مناطق داشت، باعث شد تا هنرمندان خالق آثار دستی چوبی که پیش از اسلام به ساخت بت‌ها و مجسمه‌های چوبی می‌پرداختند، با تغییر نگرش، هنری نو به نام «منبت‌کاری» را پایه بگذارند که تفاوتی شگرف با آثار چوبی قبل از ظهور اسلام داشت. معنا و مفهوم به همراه فرم و شکل تغییرات بسیاری کرده و حامل روحی آسمانی شد.
مهندس «سالار هدیه» مربی صنایع چوب مرکز تالش در مقاله‌ای با عنوان «تأثیر اسلام بر هنر کنده کاری بر چوب
(منبت)» به بررسی تاثیر دین مبین اسلام بر هنر منبت کاری پرداخته‌است. این نوشتار را با هم می‌خوانیم:بیان احساس های درونی و باورهای اجتماعی در طول حیات بشری به صورتی متفاوت از شیوه های مرسوم و عادی تجلی یافته که به هنر شهرت دارد. هنر، بیان واقعیتی غیر ملموس می باشد که به زبان نمی آید و انسان سعی نمود که با ترفندهایی گوشه هایی از این واقعیت های پنهان را برای دیگران به نمایش بگذارد و چون بر پایه ی واقعیت بود در طول تاریخ پاینده و مورد احترام بوده است.
هیچ اثر ماندگار و مورد تحسینی وجود ندارد مگر آنکه درعمق خلقت آن ایمانی به خروش در آمده باشد و اشتباه بزرگی است اگر بپنداریم بناها و مجسمه های باستانی به زور تازیانه خلق شده باشند . هیچ زیبایی در آثار انسانها دیده نمی شود مگر آنکه رد پای عشقی بر آن باشد.
از این احساسات واقعی که مبنای اصلی هنر می باشد میتوان مذهب را نام برد که فرا گیرترین آنها می باشد هر چند در دید دیگران مذهبی باطل باشد.

مقدمه:
منبت کاری، همان طوریکه تأثیر اسلام از نامش مشهود میباشد به مفهوم رویاندن میباشد و علت آن طرح های گیاهی بوده که به جای پیکره مرسوم شدند و نام(Carving on Wood) کنده کاری روی چوب را تغییر داده و مسیر این هنر، متأثر از باور های دینی تغییر نمود . تاریخ منبت کاری به تاریخ بشر بر می گردد زیرا که مقارن با استفاده ی چوب می باشد و حیات بشری جدای از آن نبوده است.
متأسفانه آثار چوبی در طول تاریخ به دو دلیل عمده یعنی قابلیت اشتعال و قابلیت فساد به وسیله ارگانیزمهای طبیعی (حشرات و قارچها …) از بین رفته اند . منطقی میباشد بپذیریم به علت سهولت دست یابی و کار کردن ، آثار چو بی باید هزاران برابر آثار سنگی و فلزی بوده باشند ولی امروزه تعداد اندکی از آنها باقی مانده است.
آثار بدست آمده از مصر باستان و بومیها ی ایران قبل از مهاجرت آریایی ها حکایت از فعالیت 5000 ساله این هنر دارد.
تنوع و تغییرات برتاریخ منبت کاری
غیر از باور های اجتماعی و فردی که اساس هنر بکار رفته در منبت کاری می باشد ، نیاز های اجتماعی و نوع زندگی افراد در شکل کاربرد این هنر تأثیر گذاربوده اند.
اگر خلق پیکره هایی که به عنوان سنبل خدایان ، مورد تقدیس قرار گرفته اند و اصطلاحاً به بت معروف می باشد متأثر از ایمان سازندگان آن بوده ، نصب پیکره های ترسناک بر قایق های وایکینگها که با سرقت های دریایی امرار معاش می نمودند را می توان ناشی از نوع زندگی آنها دانست.
باید به این نکته توجه نمود که کاربرد هنر کنده کاری در لوازم زندگی و مکان های عمومی بوده است که مسلماً این لوازم و این اماکن با توجه به سطح زندگی فردی و اجتماعی جوامع تغییر کرده و کار برد این هنر را دستخوش تغیییر نموده است.
این عوامل ثانویه در روح اصلی هنر منبت کاری تأثیر نداشته و شکل کاربرد آن را تغییر داده اند و اساس این هنر همانند بقیه ی هنر ها می باشد.
در دوران باستان نیز همانند امروز کمتر اتفاق می افتد که آثار مذهبی نابود گردند . شاید علت آن وجود خدایان بیشمار بود که در هر قبیله و خانواده مورد پرستش قرار میگرفت و ترس از خدایان مانع از نابودی آنها توسط اقوام فاتح میشد و چه بسا با تسخیر یک مملکت بر شمار خدایان قوم فاتح افزوده می شد! و این از عوامل قدرت و عظمت محسوب می شده است.

اما مکانهایی که فاقد ارزش مذهبی بوده اند از این امر مستثنی بوده است و اغلب با آتش سوزی از بین می رفته اند و کمتر بر فرهنگ و نوع زندگی قوم فاتح تأثیرگزار بوده اند . اما به مرور زمان این شیوه تغییر نمود و لوازم و اماکن زندگی مورد تقلید قرار می گرفته بخصوص آنکه روابط بین اقوام با زیاد شدن بینش ها و نیاز های اجتماعی کثرت می یافت و تنوع در شکل زندگی و اصلاح آنها کاربرد وسیعتر هنرهای اقوام مختلف را در سطح جهانی امکان پذیر می ساخت.
تأثیر اسلام در منبت کاری
اسلام نیز همانند مسیحیت به علت رواج بت پرستی در دنیا ، نظر مثبتی نسبت به پیکره تراشی نداشته است. گر چه مسیحیت در اجرای این نظر مذهبی چندان اصراری به خرج نداده است ولی اسلام عملاً در ادامه این هنر هزاران ساله تغییرات اساسی اعمال نموده و روند این هنر را از طرح های شبیه انسان و حیوان به طرف طرح های گیاهی کشاند.
محدودیت در انتخاب طرح از یک طرف و توسعه ی هنر در اروپا و چین موجب شد که هنرمندان مسلمان در طرح های گیاهی سبکهای جدید خلق نمایند.
هنر منبت کاری که قبلاً بیشتر در کاخهای اشراف و بتخانه ها و میادین به چشم می خورد، کم کم به سراغ مساجد رفته و آثار منبت کاری بر منبر ها؛ درب های مساجد و رحلهای قران از این قبیل می باشند که با طرح های گل و بوته تزیین شده اند. غیر از طرح هایی که اساس گیاهی دارند مثل گل و بوته و طرح های اسلیمی که عموماً در حاشیه ی صفحات قرآن بکار می رفته است ، طرح گل و مرغ نیز رنگ و بوی مذهبی داشته است نهایتاً اینکه نقشهایی از جانوران نیز وارد این طرح ها شده است که به صورت اصلاح شده کاربرد یافت.
همانطوریکه در غرب تاریخ هنر فقط متأثر از مسیحیت نبوده در کشورهایی مثل ایران نیز طرح های اصیل متأثر از دوران قبل و بعد از اسلام می باشد که با گذشت زمان به طرح های ایرانی معروف شدند که گذشته از آن آثار ایرانی و اروپایی نیز بر هم تأثیر گذار بوده و اثار آن در ایران و اروپا کاملاً به چشم می خورد . اگر بتوان بناهای ایران را در قبل و بعد از اسلام با هم مقایسه کنیم ، بناهای ایران عمدتاً شبیه بناهای رومی و چینی دارای طرح های بزرگ کنده کاری شده و پیکره های فراوان بوده اند که عموماً یا طرح های مقدس مثل فرور وآناهیتا و گل مقدس بوده و یا پیکر ه های سر بازان و سرداران و پادشاهان و یا تر کیبی از انها با قسمتی از بدن حیوانات مثل شیر بوده اند که جنبه ی اقتدار و قدرت که لازمه ی هر تمدنی بوده را نشان میدهد.
جالب این جاست که در آثار قبل از اسلام در ایران غیر از صلابت و عظمت همواره نگرشهای مذهبی مشهود بوده است و در سنگ نوشته های ایران سخنان پادشاهان با نام آناهیتا و هورمزد شروع می شده است. ولی در اثار و بناهای بعد از اسلام طرح های کنده کاری شده ریز نقش شده و در بناهای مذهبی به چشم می خورند.
با گذشت زمان زیاد از ورود اسلام به کشورهای مسلمان کنونی احساس نیاز در جهت شناساندن تمدن های پیشین هر جامعه و جلوگیری از گسست تاریخی موجب گشت که نوعی باز گشت به هنر های قبل از اسلام بوجود آید که این امر در ایران نیز کاملاً به چشم می خورد.

محدودیت در انتخاب طرح ها و عدم ارضاء هنرمندان با خلق انواع طرح های گیاهی رئال موجب گشت خلاقیت ذهن هنر مندان مسلمانان در جهت خلق سبک های جدید پیش رود. کم کم گلها و گلبرگ ها به شیوه های سمبلیک طراحی شده و روز به روز طرح های پیچیده تری به وجود آمده و این چنین بود که منبت کاری در مسیری جدید توسعه یافت، بخصوص آنکه طرح هایی از آیات قرآن و اسامی خدا و بزرگان مذهبی با انواع خط های اسلامی کنده کاری می شده که حاشیه ی آنرا می توانستند به صورتی متقارن از طرح های ابداع شده زینت دهند و اوج زیبایی در این آثار متأثر از طرح های حیوانات که بر گرفته از روایات قران یا زندگی بزرگان مذهبی داشت تنوع دیگری در این هنر می باشد، اثر معروف یونس در دهان ماهی و یا ضامن آهو (امام رضا) شامل این سری آثار میباشند . بخصوص آنکه می توانستند همراه با کنده کاری کلمه هایی از قرآن و طرح های جدید ، زیبایی آنرا افزون کند.
با گذشت زمان و رواج عرفان و صوفی گری و متأثر از شعرایی مثل حافظ کم کم طرح های انسان مجدداً ولی به روشهای دگر گونه وارد این سبک هنری شدند ، حلقه ی درویشان و طرح های جام هایی که سمبل عشق الهی بوده است و همراه با سماء درویشها بود زیبایی محسور کننده ایی ایجاد مینمود که می توان آنها را غنی ترین آثار منبت کاری دانست بخصوص آنکه غیر از چوب از فلزهایی مثل طلا، نقره ، عاج فیل و نیز صدف های دریایی استفاده می شد. و برای نشان دادن شرابی متفاوت و مستی عارفانه ، هنرمندان مسلمان از هیچ دقتی فرو گذار نبودند و این چنین بود که اسلام هنری جدید در عرصه ی فعالیت های بشر تزریق نمود. موزه ی هنر های صنایع دستی کشور های مسلمان از جمله ایران مملو از آثار شگفت انگیزی است که جز بر پایه باور های اجتماعی نمی توانستند خلق گردند.
نتیجه آنکه شاید در ابتدا اسلام مانعی در برابر هنر کنده کاری تصور میشد ولی علی رغم محدودیت ایجاد شده ، هنر کنده کاری با شیوه های نو در مسیری جدید توسعه یافت و آثار آن از زیباترین و ماندگارترین کارهای هنری شد و این زیبنده هنر خلق آثار سه بعدی می باشد که سر آمد هنر هاست.
منبع: http://library.tebyan.net/fa/Viewer/Text/84398/1