نخل حیدری ها قدیمی ترین نخل یزد

نخل چوبی میدان امیر چخماق معروف به نخل حیدری ها

نخل چوبی میدان امیر چخماق به عنوان قدیمی ترین نخل چوبی ایران با 450 سال عمر متعلق به عصر صفوی و به نخل حیدری ها معروف است. بلندی این نخل 8.5 متر و اضلاع آن نیز 8.5 در 8.5 متر است.
این نخل مجموعه مشبکی از چوبهای تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ است که تقریبا به شکل درخت سرو (نماد آزادگی) ساخته شده است. اما بزرگترین نخل ایران نیز با همین ویژگی ها در شهرستان زارچ قرار دارد.

یزدی ها رسم دارند که در ایام سوگواری امام حسین(ع) مراسم نخل گردانی اجرا کنند. این نخل توسط 150 نفر در میان مردم گردانده می شود تا مراسم ویژه آن نمادی باشد برای آزادگی و مظلومیت امام سوم شیعیان.

نخل برداری تجلی گفتمان عاطفه گری شیعه

چکیده

نخل برداری در واقع نماد تشییع پیکر شهدای کربلا به ویژه سرور و سالار شهیدان، حضرت ابا عبدالله الحسین است نخل، سازه ای چوبی و بلند پیکر و پهن پیکر است که برای بلند کردن آن به حضور صدها مرد قوی هیکل نیاز است و البته ابعاد نخل ها در مناطق مختلف استان های کویری متفاوت است بزرگترین نخل در استان یزد ساخته شده است که در حسینیه امام تفت قرار دارد و بعد از آن نخل میدان امیرچخماق و نخل میدان بعثت است که در ایام مختلف سال در مقابل حسینیه ها گوشه نشین هستند و در روز عاشورای حسینی به خروش در می آیند نخل ها در واقع در طول یک قرن گذشته ، به نماد عزاداری در یزد تبدیل شده اند و برای مردم مراسمی ویژه و دارای احترام به شمار می رود نذورات مردم ، قربانی کردن دام ، سینه زنی و اشک ریختن در عزای حسین (ع) و یارانش نشانی از اهمیت مردم شیعه به مراسم نخل برداری است نخل برداری همچنین ، تشییع نمادین برای شهدای کربلاست ، امام و شهدایی که تشییعی متفاوت از همه انسانها داشتند ، تشییعی که به جای آنکه پیکر بر شانه های عزاداران قرار گیرد، سرها بر نیزه های عداوت قرار گرفت.

 

کلمات کلیدی : نخل گردانی ، نماد ، عاشورا ، تابوت واره

مقدمه

اصلی‌ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه دینی در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکز ایران به چشم می‌خورد، از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نائین و …، و در بین این مناطق، بیشترین و شاخص ترین نخل‌ها در استان یزد، متمرکز است. به گونه ای که می‌توان گفت، هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود.

مراسم نخل برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد از میان مراسم‌های ویژه محرم و عزاداری در کشور محسوب می‌شود که با همکاری و همدلی اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی گرفته تا کمک در تزئین و عَلَم کردن و حمل آن در روز عاشورا و … برگزار می‌شود و جالب اینکه در برخی موارد، زرتشتیان یزد نیز در ساختن نخل‌ها، همیاری و همکاری دارند آنها حضرت سیدالشهدا (ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل هستند.

ایام ماه محرم و صفر از دیرباز نزد ایرانیان از جایگاه خاصی برخوردار بوده و دو ماه خاص عزاداری شیعیان جهان به شمار می‌رود از اینرو در هر منطقه ای برگزاری آن با آداب و سنن خاصی همراه بوده، در یزد نیز شور برپایی این مراسم با نخل برداری آغاز می شود در استان‌های مختلف کشورمان هر سال شاهد برگزاری مراسمی ویژه و خاص مناطق مختلف هستیم که برگزاری آن حاکی از ارادت و علاقه مسلمانان حتی اقلیت‌های مذهبی به امام حسین(ع) و خاندان گرامی ایشان است.

در یزد نیز که استانی مذهبی است و آوازه عشق و ارادت مردم آن به ائمه اطهار(ع) به خارج از مرزها نیز رسیده است هرساله مراسمی خاص برپا می‌شود و علاوه بر مردم استان که خود میزبان برگزاری مراسم‌های مختلف هستند، افرادی از سایر استان‌های کشور و تعداد بسیاری توریست خارجی نیز به تماشای شور حسینی این خطه از کشورمان می‌آیند.

رسوم کهن یزد

از رسوم کهن یزد که قدمتی دیرینه دارد و هر ساله بسیاری از مشتاقان در سراسر کشور و حتی دنیا را به خود جذب می‌کند، نخل برداری است. این مراسم از دیرباز نزد یزدیها مرسوم بوده است و جذابیتی خاص دارد. «نخل» به عنوان تابوت امام حسین(ع) شناخته می شود که چوب بستی عظیم به شکل برگ درخت است اما شباهتی به برگ درخت خرما ندارد در ایام محرم نخل را با پارچه سر تا سر سیاهپوش می‌کنند و از آن صدها شمشیر، قمه و خنجر برهنه آویزان می‌کنند. این نخل تزئینات دیگری نظیر آینه، میوه، پولک های مختلف، منگوله‌های تزئینی، دستمال‌های ابریشمی رنگی نیز دارد که در دو طرف نخل بسته می‌شود.

در دهه اول محرم و یا در دهه آخر صفر، نخل توسط مردم عزادار مانند کشتی به حرکت در می‌آید و سه دور گرد میدان نخل می‌چرخد و آنگاه آرام آرام به درون آشیانه خود باز می‌گردد مراسم نخل‌برداری در بسیاری از شهرهای یزد مختص روز عاشوراست و در روزهای دیگر نخل‌برداری انجام نمی‌شود این مراسم هر سال با روضه‌خوانی، سینه‌زنی، عزاداری، پخش نذری، ذبح قربانی و دود کردن اسفند همراه است و در شهرستان‌هایی نظیر «تفت» و «اشکذر» با شکوه و عظمت خاصی برگزار می‌شود.

بزرگ‌ترین نخل کشور در یزد و هم اکنون در شهرستان «تفت» قرار دارد و هر سال در روز عاشورا جمعیتی میلیونی در این مراسم شرکت می‌کنند و صدها نفر مردم قوی هیکل این سنبل عظیم را بر دوش می‌کشند و گرد میدان نخل به حرکت در می‌آورند نخل‌ها در دیگر ایام سال بدون تزئیین در کنار حسینه‌ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و سنبل عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین(ع) به شمار می‌روند.

در گذشته، جهت مراسم آذین‌بندی و آماده کردن نخل ها برای عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، اهل محل و یا آبادی صورت می‌گرفت رسم سنتی بر این شکل بود که وقتی می‌خواستند نخل‌ها را برای انجام مراسم محرم و عاشورای حسینی آماده کنند، چند روز پیش از فرارسیدن محرم، آئین‌هایی برای گردآوری کمک‌های گوناگون از مردم برگزاری می‌شد و اهالی نیز از یک تکه چوب و ریسمان گرفته تا پارچه های الوان ، چراغ ، آئینه ، خنجر ، دشنه ، پیاله زنگوله ، سپر ، و دیگر زیورآلات را برای آذین بندی هرچه باشکوه تر نخل به حسینیه‌های محل زندگی خود، تحویل می‌دادند همچنین، در یزد و حوالی آن، رسم بر این بوده و است که درختانی را وقف می‌کنند تا در زمان کهنسالی آن، ساقه هایش صرف مرمت و ساخت نخل گردد.

برگزاری مراسم عزاداری و تعزیه خوانی به ویژه به یاد جانفشانی و آزادمردی امام حسین (ع) در یزد، از سابقه‌ای طولانی برخوردار است. مردم دار العباده یزد، هر ساله در یک یا چند روز از دهه اول محرم و حتی تا سیزدهم محرم، اقدام به «نخل برداری» یا به گفته خودشان «نقل برداری» می‌نمایند. مراسم نخل برداری در شهرهای تابعه و حتی روستاها که عموماً دارای نخل هستند نیز برگزار می‌شود.

عزاداران حسینی در یزد، اعتقاد راستینی به عمل نخل برداری دارند، تا حدی که برای رفتن در زیر نخل و شرکت در نخل برداری، نذر می‌کنند و یا بهترین دام خود را در پای نخل، قربانی می‌کنند و حتی برخی برای رفع حاجت خود به نخل متوسل می‌شوند و یا بعضی هرگاه به نخل برسند، به نخل، سلام می‌دهند و دست بر آن کشیده، به سر و صورت و اندام خود به تبرک می‌کشند.

تعریف نخل

نخل به عنوان تابوت سومین امام یعنی امام حسین (ع) شناخته می‌شود نخل، چوب بستی عظیم به شکل برگ درخت است که شباهتی به برگ خرما ندارد نخل با پارچه سیاه سر تا پا سیاه پوش می‌شود و صد ها شمشیر، قمه، و خنجر برهنه با تزئینات خاصی مانند: آئینه‌ها، میوه‌ها، پولک‌ها، منگله‌ها، دستمال‌های ابریشمی رنگی بر دو طرف بدنه نخل بسته می‌شود در دهه اول محرم و یا در دهه آخر ماه صفر (دو ماه خاص عزاداری شیعیان) نخل توسط مردم عزادار مانند کشتی به حرکت در می‌آید و سه دور گرد میدان نخل می‌چرخد و آنگاه به جایگاه خود در گوشه از میدان یا حسینیه برمی گردد همراه با چنین مراسمی، روضه خوانی، سینه زنی و عزاداری انجام می‌شود.

در ارائه تعریفی جامع و مانع از نخل، باید گفت: به دلیل تشابه نخل، حجله، چلچراغ عزا ، محفّه و تابوت محدوده معنایی نخل نامشخص می‌باشد ولی با این وجود ، تعاریف مختلفی در معرفی نخل آمده است مطمئنا ، نخل در وهله نخست، برای هر شنونده‌ای یادآور و تداعی کننده درخت خرما است شاید مهم ترین رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین (ع)، بر روی شاخه های درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است .

با آنکه نخل شباهتی بر درخت نخل خرما ندارد، آن را به نام این درخت می نامند شاید به علت آنکه اصلش از جنوب غربی و بین النهرین است نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ عامه یعنی جاودانگی و رشادت و زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و خصایص امام حسین (ع) است همچنین این مراسم بازتابی از “نقل از حکایت واقعه کربلا” است.

از تعاریف دیگر اینکه نخل، تابوت و یا نخل ماتم آرایشی است که بر تابوت مردگان سازند و درخت خرما و نخل در واقع حجله مانندی است که از چوب می‌سازند و با انواع شال‌های ابریشمی و رنگارنگ و پارچه های قیمتی و آئینه و چراغ و گل و سبزه و .. می‌آرایند و در فرهنگ نظام نخل را اینگونه معرفی می‌نمایند: نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه‌های قیمتی و چندین آئینه بسته شده و در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین (ع) حرکت داده می‌شود و شبیه به درخت خرما ساخته می‌شود .

به تعریف دیگر نخل، یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه، شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت بندی شده است برای پایه‌های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است.

نخل برداری

مراسم نخل برداری نیز همچون تشکیل هیئت‌های عزاداری ، دارای قواعد و قوانین خاص خود است؛ مثلاً هر جبهه از نخل، مربوط به یک یا چند محل است ، البته اگر نخل آنچنان بلند و سنگین باشد؛ مانند نخل «میدان بعثت یا میدان شاه یا میدان سید مصطفی خمینی»  در شهر یزد که از زمان صفویه به نخل نعمتی ها معروف بوده است و نخل «میدان امیر چقماق» در شهر یزد که در زمان صفویه به نخل حیدری ها معروف بوده است و این دو نخل بزرگترین نخل های زمان خود بوده اند که در روز عاشورا در حسینیه خود به حرکت در می آمدند.

جالب اینجاست که فاصله این دو نخل در مرکز شهر یزد نزدیک به یک کیلومتر است که در دو میدان جداگانه و شاید برای اعتبار بخشی دو محله بزرگ در برابر یکدیگر در روز عاشورا به حرکت درمی آمدند و اینگونه تا حدی می توان گفت عزاداری برای سرور و سالار شهیدان را تحت شعاع این رسم عزاداری قرار می داده است این نخل ها همچنان در گوشه هر دو میدان شهر قرار دارند و با قدمتی نزدیک به ۴۵۰ سال در برابر گردشگران خودنمایی می کنند و گوشه هایی از شکوه و جلال سال های جوانی خود را یاد آور می شوند یا نخل «حسینیه شاه ولی یا امام خمینی (ره)» شهر «تفت» که ارتفاع آن به دوازده متر می‌رسد و هنوز در روز عاشورا بر دستان صدها جوان در این حسینیه به چرخش در می آید.

نخل میدان امیر چقماق را تنها آذین بندی می نمایند و چندین سال است که به دلیل کهن بودن و امکان شکسته شدن، آن را تکان نداده اند نخل میدان بعثت در حد تزیین و انجام مراسم شام غریبان از آن استفاده می کنند و تکان داده نمی شود؛ البته وجود شبکه های برق و مخابرات را در جابجا نکردن نخل ها نباید نادیده گرفت.

اخبار موثقی در اختیار است که نزدیک به دویست سال پیش، فردی به نام «مشهدی علی» متولی نخل بعثت بوده و پس از او، پسران وی، جواد، رسول و عبد الحسین متوالیاً کار آذین بندی و نخل برداری را نظارت و راه اندازی می نموده اند.

نخل میرچقماق نیز به وسیله مرحوم «استاد علی نی ساز» و سپس پسرش «استاد رضا نی ساز» ، تزیین و نظارت می شده است آقای «محمد علی کشوری» فرزند «سید رضا» نقل می کند که در زمان برگزاری مراسم نخل برداری، حاکم یزد در ایوانی به تماشا می نشسته و پس از پایان مراسم، به بابا ها و متولیان نخل، هدیه و خلعت می داده و در زمان فعل، متولیان متعددی کار ساماندهی نخل را انجام می دهند که از معروف ترین آنها، «علی اصغر حلاج زاده» است که نزدیک به چهل سال به این امر، مبادرت می ورزد.

همچنین، در یزد و حوالی آن رسم بر این بوده و هست که درختانی را وقف می‌کنند تا در زمان کهنسالی ساقه‌هایش صرف مرمت نخل شود محدوده معنایی نخل به دلیل شباهت آن به حجله،‌ چلچراغ عزا، محفه و تابوت نامشخص است ولی با این وجود‌ تعاریف مختلفی در معرفی نخل آمده که به نوعی هر یک از موارد یاد شده را در برمی‌گیرد.

در مراسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی که در اصطلاح محلی به آن “نقل” نیز گفته می‌شود‌ چند روز پیش از شروع ماه محرم ” باباهای” ( خادمان ) میدان شروع به تزئین و آذین بستن نخل می‌کنند آذین بندی نخل حداقل یک هفته به طول می‌انجامد در طول این مدت‌ باباهای میدان،‌ زیور آلات و وسایل مربوط به تزیین نخل را از انبار، بیرون آورده و تمام روز را با پاهای برهنه به این امر می پردازند.

بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاص دارد و خادمان میدان،‌ شیوه‌های آن را از پدر و اجداد خود آموخته‌اند هر چند امروزه نخل‌هایی با این وسعت تزئین کمتر دیده می‌شود و فقط در حد سیاه پوش کردن و تزئینات ساده بسنده می‌شود ولی هنوز هم نخل‌بندی و نخل‌گردانی، آئینی با شکوه است که با عظمتی خاص در بین یزدیها برگزار می‌شود.

نخل‌های بزرگ، پس از تزئین به چندین تن وزن می‌رسند و معمولاً برای بلند کردن و حرکت آن نیروی بسیاری لازم است. مثلاً‌ نخل‌های میدان امیر چخماق (معروف‌ترین و شاخص‌ترین نخل یزد) ، ‌میدان امام تفت ، ‌میدان مهریز ، هر یک به ده‌ها نفر نیروی زورمند نیاز دارد.

در روز بلند کردن نخل، دهها تن از مردان محل، زیر پایه‌های نخل رفته و آن را با عظمت تمام به حرکت در می‌آورند و چون جنازه‌ای با شکوه‌ آن را جریان موج جمعیت عزاداران عبور می‌دهند نخل‌گردانان معمولاً با پاهای برهنه‌ نخل را تا مسیری حمل کرده و یا آن را چند بار اطراف حسینیه محل می‌چرخانند در اجرای این مراسم با شکوه تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی محلات استان این سنت هنوز به دقت انجام می‌شود.

نخل و جایگاه آن در فرهنگ عزاداری

مراسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی که در اصطلاح محلی بدان “نقل” نیز گفته می شود، بدین صورت است که چند روز پیش از شروع ماه محرم ، خادمان حسینیه و اعضای هیئت‌ها، به تزئین و آذین بستن نخل می‌کنند آذین بندی نخل چند روز به طول می‌انجامد در طول این مدت، خدام، زیورآلات و وسایل مربوط به تزئین نخل را از انبار، بیرون آورده و تمام روز را با پاهای برهنه به این امر می‌پردازند بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاص دارد و خادمان، شیوه های آن را از پدر و اجداد خود آموخته اند بدین صورت که یک طرف از بدنه آنرا با آئینه‌هایی کوچک و بزرگ آذین می‌بندند که نمایانگر نور افشانی پیکر حضرت امام حسین (ع) در آن است طرف دیگر نخل تماماً روکش پارچه سیاهی دارد که شمایلی از درخت سرو به رنگ سبز در وسط قسمت سیاه پوش نصب شده است .

سرتاپای آن سر تیز دشنه‌ها یا شمشیرهایی در آن فرو رفته است و آن هم نمادی است از تیرها و زخم‌هایی که بر پیکر سرو مانند حضرتش وارد گشته است در دو طرف دیگر به صورت قرینه، پرده سیاهی آویخته می‌شود که بر روی آن شکل شیر و بدن بی سر آغشته به خون نقاشی یا تکه دوزی شده است درحالی‌که شیر با دهان خود بر آن بدن بوسه می‌زند و یا باقیمانده نوک دشنه‌ها و نیزه‌ها را از بدن مطهر خارج می‌کند.

 

درهنگام نخل‌گردانی یکی از سادات بر بلندای نخل قرار می‌گیرد و با صدای ضربات سنج و یا حسین، نخل‌گردانان را هدایت می‌کند برای برپایی این مراسم، اطراف حسینیه‌هایی که برای عزاداری از قبل آماده شده را با پارچه‌های سبز و مشکی سیاه پوش می‌کنند «نخل» در این مراسم، به معنای “تابوت” است و این نخل ، تابوت سیدالشهدا شناخته می‌شود اسکلت عظیمی از چوب به شکل یک برگ درخت و با آنکه شباهتی به درخت خرما ندارد؛ نخل از کنده قطور درختان با استفاده از هنر باقی مانده از دوران کهن، ساخته شده است دو طرف نخل به صورت مشبک، از چوب ساخته شده و بوسیله چوب‌های دیگر به هم مرتبط هستند دو روی نخل با آیینه، تزیین شده است.

در یک طرف نخل و در وسط آن، شاخه‌های سرو، بسته می‌شود که با استفاده‌ از چوب‌های کوچکی در اندازه‌های مختلف ساخته شده است این چوب‌ها که به طور منظم و مورب در کنار هم چیده شده‌اند به شکل درخت سرو در آمده است چوب‌های کنار آن نشان از کثرت تیرهایی است که بر بدن مبارک آن حضرت اصابت کرده است اطراف نخل با چراغ‌های رنگارنگ تزیین‌ و پارچه‌های سیاه بزرگی نیز بر اندام آن کشیده می‌شود پس از آنکه بدنه نخل با پارچه سیاه پوشانده شد، روی پارچه‌ها را شمشیر بندان می‌کنند و بر روی آن صدها شمشیر و خنجر برهنه طوری می‌بندند که جلو و عقب نخل «آجین شمشیر» گشته ‌و هیکل چوبی نخل چنان آراسته می‌شود که هیبت آن هر بیننده‌ای را به حیرت وا می‌دارد.

هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا دانسته :

چوب نخل، به عنوان جنازه سید الشهدا (ع)

سیاه پوش کردن، به عنوان پارچه سیاه روی جنازه

شمشیر و نیزه ها به علامت تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام حسین (ع)

سرو نخل، به عنوان قد و قامت علی اکبر (ع)

آینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین (ع)

علم‌هایی که بر نخل بسته می شود به عنوان علمدار امام حسین (ع)

پارچه های زینتی که بر نخل می بندند به عنوان حجله حضرت قاسم (ع)

زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)

عزادارانی که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشییع کنندگان

سرطوق بالای نخل به عنوان کاکُل علی اکبر (ع)

پس از آذین‌بندی و سیاه پوش کردن نخل، معمولاً در شب عاشورا با انبوه جمعیت و عزاداران و هیئت‌های مختلف، اندکی نخل را برای آزمایش و تغییر وضعیت، جابجا می‌نمایند تا در روز عاشورا، مشکلی حادث نشود البته این دقت، در مورد نخل‌های بسیار بزرگ اعمال می‌شود در روز عاشورا با توجه به عادت و یا قرارداد عرفی‌ای که میان هیئت عزادار، از قدیم وضع شده، در ساعت معینی از روز، عمل نخل برداری صورت می‌گیرد بدین صورت که غالب کسانی که می‌خواهند شانه خود را به زیر نخل ببرند، مقداری پنبه، پشم، کاه، پارچه و یا هر جسم نرم دیگری را داخل دستمال‌های بزرگ پیچیده، آن را به سر یکی از کتف‌های خود می‌بندند تا هنگام شانه بردن به زیر چوب‌های حمال، شانه‌اشان آسیبی نبیند و فشار سنگینی نخل را بهتر تحمل نمایند سپس به دستور شخصی با تجربه و سالمند که عموماً از سادات است، افراد به نسبت توانایی شان، با پای برهنه، دور تا دور و داخل پایه‌ها و چوب‌های حمال نخل، تقسیم شده، جایگزین می‌شوند و در زمانی مناسب، به دستور آن فرد رهبر، با ذکر «یا حسین، یا حسین»، مسافت تعیین شده را پیموده و دوباره به جایگاه اولیه نخل باز می‌گردند البته در زمان فعلی مرسوم شده که سه دور این حرکت جابجایی پیاپی صورت می‌گیرد؛ لکن نقل قول شده که در قدیم به جهت تبرک چهارده معصوم، نخل را چهارده مرتبه می‌گردانده‌اند. (کاظمینی، ۱۳۸۱:۹۸)

ناگفته نماند که شخص راهبر و فرمانده نخل، در پهنه سرو مانند نخل، بر روی یکی از چوب‌های نخل، با آویختن شال عزا به گردن، می‌ایستد و با حرکات دست، نخل بران را در جابجایی نخل، هدایت می‌کند؛ و یک یا دو نفر هم به نوک یا راس نخل، بالا می‌روند و در هنگام حرکت نخل، یکی، اذان می‌گوید و دیگری، اشعار حماسی یا ابیاتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی را می‌خواند ضمناً در هر دور یا رفت و برگشت نخل، تعدادی شتر، گاو و گوسفند نذری، قربانی می‌شوند تا پس از ختم مراسم، بین نیازمندان، تقسیم و یا با پخت آش گندم از گوشت دام‌های قربانی، مردم را به خوردن آش گندم یا آش حسینی، مهمانی نمایند همچنین در هنگامی که نخل از حرکت باز می‌ایستد یا پیش از حرکت دادن، بعضی از مردم با پخش نقل یا نخود برشته و مانند آن، نذر خود را ادا می‌نمایند.

هرچند امروزه نخل‌هایی با این وسعت تزئین کمتر دیده می‌شود و فقط در حد سیاه پوش کردن و تزئینات ساده بسنده می‌شود ولی باز، نخل‌بندی و نخل گردانی، آئینی با شکوه است که با عظمت خاصی در بین مردم کویر به ویژه یزدی‌ها برگزار می‌شود.

نخل‌های بزرگ‌، پس از تزئین، وزنشان به چندین تُن می‌رسد و معمولا برای بلند کردن و حرکت آن نیروی بسیاری لازم است بعد از نماز ظهر روز عاشورا ده ها تن از مردان محل با جامه مشکی، زیر پایه های نخل رفته، و آن را با عظمت تمام به حرکت در می‌آورند و چون جنازه ای باشکوه، آن را از میان موج جمعیت عزاداران عبور می‌دهند عزاداران معمولا با پاهای برهنه، نخل را تا مسیری حمل کرده و یا آن را سه مرتبه (به نیت سه روز نعش بی جان آن حضرت که در صحرای کربلا قرار داشت) و دور شش ضلعی (به نیت حرم شش گوشه آن امام) به نام «کَلُک» که در وسط حسینیه ساخته شده می‌چرخانند.

در خصوص حمل و گردانیدن نخل‌ها، یکپارچگی و اتحاد خاصی حاکم می‌باشد که هر بیننده ای را متحیر و مجذوب می کند و در آن نوعی تقسیم کار، نظم و قانون وجود دارد که همه عزاداران تابع آن هستند برای برداشتن نخل در آبادی‌های مختلف، تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی محلات این سنت هنوز به دقت انجام می‌شود به گونه ای که بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و معمولا این حق موروثی بوده است مثلا در نصرآباد پیشکوه یزد، هنگام برداشتن نخل، هر پایه مخصوص صنف های نجار، آهنگر، قصاب، دباغ، سرّاج، میرآب و کسان دیگر بوده و امروزه نیز این رسم تاحدودی در این محله و همچنین شهرستان میبد و شهرستان تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست .

به نظر می‌رسد عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سراسر ایران از سایر رسوم و نشانه‌ها بیشتر است و با توجه به مشاهدات و مطالعات می‌توان گفت که در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل دارند و یا آن را می شناسند به طوری که، وسعت حضور و اجرای این آیین، مرزهای ایران را درنوردیده و به وسعت جهان و فرهنگ مسلمانان شیعه برگزار می‌شود به عنوان نمونه در کشورهایی همچون جزایر کارائیب، پاکستان و هندوستان به شکل «تعزیره» نمود می‌یابد.

تعزیره، تا حدودی شبیه نخل کشور ماست که آن را به زیباترین شکل تزئین می‌کنند و در شهرها می‌گردانند و مرم به دنبال آن به عزاداری می‌پردازند و در نهایت در ظهر عاشورا، این تعزیرها را به دریا و رودخانه می‌اندازند و اعتقاد دارند زمانی که آنها بر اثر برخورد با آب متلاشی می‌شوند، روح امام حسین (ع) به آسمان صعود می کند.

در کشور خودمان اصلی‌ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه و پررمز و راز به طور عمده در شهرها و آبادیهای مختلفی است که بیشترین، گسترده‌ترین و شاخص‌ترین نخل‌ها در استان یزد، متمرکز هستند مراسم نخل برداری از ویژگی‌های منحصر به فرد مراسم محرم و عزاداری در یزد محسوب می‌شود که این مراسم، با همکاری و همیاری گوناگون اهالی در تمام مراحل برگزاری می‌شود.

گفتنی است که چند سالی است در برخی جاها، نخل کوچکی را تهیه و به گروهی از نوجوانان می‌سپارند تا پیشاپیش نخل بزرگ به حرکت درآورند، تا هم نوجوانان برای رفتن به زیر نخل بزرگ در سال‌های آینده تمرین کنند و هم بر عظمت نخل برداری، افزوده، و دل‌های بیشتری رقیق شود.

پیدایش نخل

پیدایش نخل در خصوص پیدایش نخل و وجه تسمیه آن روایات‌ها و نظراتی زیادی مطرح است از جمله اینکه :

۱-نخل اقتباس از خیمه مجمع حضرت موسی (ع) است و با اقتباس از تابوت عهد می‌باشد. (صندوقی که خداوند برای مادر موسی فرستاد تا او را در آن قرار دهد، بعدها این تابوت به دست قوم وی افتاد و از آن نگهداری نموده و بدان تبرک می‌جستند)

۲-نخل منصوب به تابوت یا صندوقی است که جنازه حضرت علی (ع) را در آن نهادند و تا محل دفن حمل نمودند.

۳-نخل به خیام حضرت امام حسین (ع) اشاره دارد و می‌خواهد خاطره خیمه‌های حرم آن امام را در کربلا مجسم کند.

۴-نخل یادآور گهواره دو گوشواره عرش مجید، یعنی حضرت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) است.

۵-چون بدن مطهر و مقدس سالار شهیدان کربلا، حضرت امام حسین (ع) را بدون تشییع به خاک سپرده‌اند، شیعیان همه ساله به جبران بی‌مهری دشمنان و اظهار وفا و ارادت دوستان و شیعیان این رسم را تکرار می‌کنند و بزرگ بودن نخل بیانگر عظمت و بزرگواری آن حضرت می‌باشد.

۶-نخل سمبل جنازه مطهر سیدالشهدا است و آئینه‌ها، نمادی از شخصیت امام حسین (ع) است.

معمولاً پس از اتمام مراسم نخل برداری، عزاداران تا غروب آفتاب به عزاداری ادامه می‌دهند و پس از غروب آفتاب و اذان مغرب و خواندن نماز، مراسم شام غریبان را با حدت و تجسم غربتی خاص، با رفتن از این محل به آن محل در حالی که تعدادی از عزاداران به ویژه کودکان، شمع در دست به نشانه تاریکی بیابان کربلا و پراکنده شدن کودکان خردسال خانواده امام حسین(ع) در آن بیابان در غروب عاشورای سال شصت هجری قمری، به مراسم دهه اول ماه محرم خاتمه می‌دهند.

به گفته «محسن خرمشاهی»: «نخل یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت بندی شده است و برای پایه‌های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است به طوری که برای بستن آن، تعدادی از خدام حسینیه از صبح هشتم محرم دست به کار می‌شوند و آنها بر روی پارچه مشکی و در جلو و عقب آن، خنجر، آیینه‌های بزرگ و نیز یک سازه چوبی به شکل سرو در جلو و عقب نصب می‌کنند و این کار تا ظهر روز نهم محرم (تاسوعا) ادامه می‌یابد همچنین «مردم و عزاداران هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا می‌دانند.»

علاوه بر ارداتمندان استان یزد به مراسم عزاداری امام حسین(ع) بسیاری از توریست‌های کشورهای خارجی و حتی مردم سایر نقاط کشورمان برنامه سفر خود را به نحوی تنظیم می‌کنند که در روز عاشورا در استان یزد باشند زیرا مراسم نخل‌گردانی را یکی از پرشور ترین مراسم عزاداری امام حسین (ع) می‌دانند البته این مراسم در شهرستان‌هایی نظیر «تفت»، «مهریز» و «یزد» بسیار ویژه با شکوه خاصی نسبت به سایر شهرستان‌ها برگزار می‌شود و جمعیت بسیاری حتی از مرکز استان برای تماشای این مراسم به تفت و مهریز می‌روند این فرهنگ و باور مردم استان یزد همچنین مراسم ویژه عزاداری به عنوان یکی از فرهنگ‌های ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است.

نخل برداری از دید مورخان و اندیشمندان

علی بلوکباشی

وی در کتاب « نخل گردانی »به بررسی تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران زمین پرداخته است وی انواع شکلهای ظاهری تابوت واره ها درمکان های گوناگون را با هم مقایسه می کند، و به معرفی انواع تابوت واره ها می پردازد که شامل:

۱- تعزیه : واژه تعزیه که دارای مفاهیم متعددی است عموماً در ایران درباره نوحه خوانی ونمایش از واقعه های تاریخی _مذهبی در شهادت امام حسین “ع” است به کار می رود اگر چه مثلاً در میان شیعیان عراق تعزیه به صندوق تمثیلی از تابوت شهیدان به ویژه امام حسین گفته می شود و در این بخش نویسنده اشاراتی به انواع تعزیه در مکان های جغرافیایی _ فرهنگی متفاوت دارد و این مطلب که نظام های باوری مردم در هر فرهنگی بر ساختمان و شکل تعزیه تأثیرگذار بوده است .

۲- تابوت : که در میان مسلمانان اندونزی رواج دارد بنا بر سنت قدیم عزاداری شهیدان کربلا،تابوت تمثیلی امام حسین را می سازند.

۳- حجله : که نوعی تابوت تمثیلی شهید است که آن را به شکلهای گوناگون می سازند . در تهران وقم و برخی شهرهای هند واج داشته و عموماً آن را در دهه محرم و مرگ کسانی که شهید یا جوانمرگ شده اند به کار برده و درون آن را با لاله و شمع و چراغهای افروخته می آرایند.

۴- شیدونه که تابوت واره ای چوبی و به شکل مکعب مستطیل است از نشان های عزاداری مردم خوزستان و دزفول و شوشتر است که عموماً آن را از چوب با چهار دیواره به نام طاق ساخته ورویه دیوارها و ستون های آن را رنگ آمیزی و نقاشی می کنند.

۵- دغدغه که تابوت واره ای شبیه به تخت روان است و در دسته های عزاداری قم رواج دارد که البته شکل و ظاهر آن در کتاب نشان داده نشده است .

۶- شش گوشه که ضریحی چوبی شش ضلع و شبیه ضریح شش گوشه مرقد امام حسین است وبیشتر در کاشان رواج دارد که البته شکل آن هم در کتاب نشان داده نشده است.

خانم مریت هاکس

خانم «مریت هاکس»، نویسنده کتاب «ایران، افسانه و واقعیت» که در اواخر زمستان ۱۹۳۳میلادی برابر با سال ۱۳۱۱ه.ش، به ایران آمده و از یزد دیدن کرده است؛ چنین می‌نویسد: «مردم مسلمان یزد، بسیار متعصب‌اند امسال وقتی از سوی دولت، دستور رسید که دسته‌های عزاداری، مجاز نیستند نخل‌های بزرگ و آیینه کاری شده حامل پیکر امام حسین را همراه خود حرکت دهند، آشوب‌ها برخاست و چون مردم اطلاع یافتند که دسته‌های عزاداری به هیچ وجه نباید تشکیل شود و به هیچ کس اجازه زنجیر زدن یا قمه زدن داده نمی‌شود، آشوب‌ها شدت یافت؛ زنان در میدان شهر جمع شده و به شهربانی حمله کردند و پاسبان‌ها فقط پس از رسیدن پنجاه سرباز مسلح توانستند از پرتاب سنگ آنها جلوگیری کنند و آن سال، نخل برداری مفصل، صورت نگرفت». (کاظمینی، ۱۳۸۱)

عبد الحسین آیتی تفتی

استاد عبد الحسین آیتی تفتی در کتاب «تاریخ یزد» چنین می‌نویسد: «نخل‌بندی در یزد،آن هم از قدیم، رایج بوده؛ ولی نه به این صورت و مقصد، بلکه مخصوص بوده است به آرایش کمی از گل‌های مصنوعی که حامل آن را «نخل» و گل کاری آن را «نخل بندی» می‌گفته‌اند که برای جشن‌ها و سورها و ماتم‌ها از آن استفاده می‌کرده‌اند در جلوی عروس، نخل حرکت می‌داده‌اند که از گل‌های طبیعی یا مصنوعی، نخل‌بندی شده بود در بردن جنازه میت هم آنگونه نخل‌بندی‌ها، بوده است.

همچنین استاد آیتی می‌گوید: «نخل و نخل بندی در همه ایران رایج است، ولی در هیچ شهر و شهرستان، مانند یزد و تفت، پرهیاهو نیست در یزد دو نخل بزرگ که هنوز اسکلت آنها در دو میدان میر چقماق و میدان شاه (میدان بعثت) موجود است و گویند قدمت نخل میر چخماق، بیشتر، و چهارصد سال از عمر آن گذشته است در تفت هم نظیر یزد، عیناً دو نخل بزرگ وجود داشته و دارد که یکی در «محله گرمسیر» و دیگری در «حسینیه شاه ولی» تفت است.

تشریفات این چهار نخل بزرگ، اینگونه بوده که از روز پنجم محرم، شروع می کرده اند به بستن آن نخل‌ها که تا شب عاشورا، آیین آذین‌بندی آنها، اتمام می‌شده است علم‌های بزرگ چوبی یا آهنی و پارچه‌های گرانبها بر آن بسته و شال‌های ترمه و زینت‌های دیگر بر آن افزوده و قریب بیست نفر هم در درون نخل از پایین تا بالا بر تیرها سوار شده، بر وزن آن می‌افزودند؛ و از صبح تا عصر عاشورا، این تشریفات تکمیل می‌شد و از ظهر، دسته‌های مردم شروع می‌کردند به آمدن؛ بعضی برای حرکت دادن نخل و بعضی برای تماشا و عزاداری. آنها که حامل نخل بودند، به سر شانه‌های خود، پارچه‌های بسیاری که چون متکا بود، بسته بودند اقلاً دو تا سه هزار نفر از اینگونه مرد جوان و قوی بنیه در برداشتن نخل، شرکت می‌کردند تیرها یا پایه‌های زیر نخل پر می‌شد و جمعیت از صحن و بام و اطراف میدان، چنان احاطه داشتند که عبور از وسط آنها، ممکن نبود یا مشکل بود. طرف عصر که همه مقدمات، فراهم شده و جمعیت به قدر لزوم به زیر نخل رفته بودند، سردسته‌ها با صدای بلند، خبردار گفته و صدا در صدا پیچیده، با صدای سوم، نخل حرکت می کرد و آن کوه باعظمت بر شانه‌ها، به شمال و جنوب میدان آمد و شد کرده، هفت یا نه و گاهی یازده مرتبه از این طرف میدان تا آن طرف که پانصد قدم فاصله بود، می‌بردند و باز می‌آوردند و این رویه در یک ساعت از روز، در هر چهار میدان یزد و تفت، معمول و مجری می‌شد.

البته در فلسفه این عمل می‌گویند از آنجا که سید الشهدا را در کربلا کسی تشییع نکرده، همه ساله، بعد از ظهر عاشورا، دوستان آن حضرت این عمل را مجری می‌دارند کنایه از تشییع جنازه و جبران بی مهری دشمنان و خلاصه اینکه یک نوعی از اظهار وفا و ارادت دوستان و شیعیان حسین بن علی(ع) است. آیتی در بخش دیگری از کتاب، نخل برداری را از ایران نمی‌داند و آن را به برخی فرقه های هندی مربوط می داند.(همان منبع )

علی اصغر مهاجر

در کتاب «یزد در سفرنامه ها» گردآوری «اکبر قلمسیاه»، به نقل از سفرنامه «علی اصغر مهاجر»، در مورد نخل در یزد آمده است که: «… مقدار تیر و چوبی که در ساختمان آن به کار رفته، با تخمین نزدیک به تحقیق، مصالح چوبی پنج خانه یزدی را تامین می‌کند و عجب است که هیچ معماری در شهر یزد به این فکر نیفتاده و هیکل آن، دست نخورده در گوشه میدان خوابیده است. گاهی ثقالت برخی از آثار، مایه دوام و بقای آنها می شود و اولیاء امور را از وسوسه صرف وجوه، نجات می‌دهد.

به یقین نخل، یکی از این آثار است و شاید یکی از درشت‌ترین آنها باشد و اگر ایراد شود که چرا مردم زحمتکش و فقیر یزد، مانند تهی دستان شهر های دیگر ایران، با آنکه خود در خانه‌های محقر و گلین زندگی می‌کنند، چنین چیزهایی عظیم و کم مصرف می سازند؟ می‌گوییم به همان دلیل که مردم اصفهان، «مسجد شیخ لطف الله» و «مسجد شاه» و «عمارت عالی قاپو» و «چهل ستون» ساخته اند و به همان دلیل که «پارنتون» و «معبد زئوس» در «آتن»، «سن پطر» در «واتیکان» و «نتردام دوپای» در «پاریس» به وجود آمده؛ به همان دلیل …!

از نظر مهاجر، انگیزه پدید آمدن اینگونه آثار غول آسا در سراسر دنیا، یکسان است اینها به منزله اتاق مهمان خانه هر ملت است غریبه را در این اتاق‌ها پذیرایی می‌کنند تا وسعت زندگی خود را در مقیاس آنها، نمایش دهند هر کس به سرزمین بیگانه می رود، اگر قصد اقامت نکند، از درون اینگونه آثار به زندگی مردم آن سرزمین نگاه می کند پس چه بهتر که آنها را هرچه بزرگتر و نظرگیر تر بسازند.

اسکلت نخلی که در میدان امیر چقماق افتاده، گرچه امروزه همراه با شعایر تند مذهبی در پس گرد و خاک کهنه ساز زمان پنهان شده است، ولی در حد خود، اثری است عظیم. پیداست که مردمی غیرتمند و فقیر از نان و آب خود مایه گذاشته‌اند و دسته جمعی، این عماری سنگین وزن را ساخته اند تا در ایام عزاداری، نمایشی شایسته شهر خود بدهند».(همان منبع)

جلال آل احمد

«جلال آل احمد» در سفرنامه خود به یزد چنین آورده است: «یزد از یک نظر، موزه ابزار عزاداری محرم است. سه چهار تا نخل بزرگ در گوشه و کنار شهر است. در روزگاری که آسمان شهر را، شبکه بندی درهم و برهم سیم کشی‌های برق و تلفن، مغشوش نکرده بود، برای حرکت دادن هر کدام از آنها، دست کم صد مرد لازم بوده است؛ اما سیم‌های تمدن در آسمان شهر، پای این نخل‌ها را مدت‌هاست به زمین کوبیده و اکنون هر کدام، به گهواره مشبکی می‌مانند که انگار روزی اسباب بازی غولی بوده و گمان می کنی از وقتی دوران جن و پری و افسانه های گرز صد من رستم، تمام شده است، این بازیچه‌ها نیز دل غول بچه ها را زده‌اند که در گوشه‌ای شان انداخته‌اند و رفته‌اند؛ نخل میدان شاه، نخل میرچقماق و دیگر نخل‌ها که اسمشان را فراموش کردم. خودشان نخل را «نقل» می‌گفتند». (همان منبع)

فرد ریچاردز

«فرد ریچاردز» در سفرنامه خود نوشته: «در یزد مراسم محرم با چنان شور و حرارتی برگزار می‌شود که بعضی اوقات به یک نوع جنون مذهبی مبدل می‌گردد. در میدان که مقابل مدخل اصلی بازار واقع شده، چوب بست بزرگی تعبیه شده که نماینده یک نوع تابوتی است به نام «نخل»؛ و هر سال آن را با شال و آیینه می‌پوشانند. این دستگاه عجیب و غریب به وسیله صدها تن مرد، دور میدان حمل می‌شود. این مردان در زیر نخل اجتماع می‌کنند تا ثواب حرکت دادن آن نصیبشان شود؛ گرچه تصور می‌کنند که این نخل توسط «حضرت فاطمه» حرکت می‌کند.

مسلمانان متعصب یزد، این مراسم برجسته را در یک محیط خفه کننده‌ای به مورد اجرا می‌گذارند این دستگاه یا چوب بست، از قطعات عظیم چوب که وزن آنها نیز خیلی زیاد است، ساخته شده و به قدری بزرگ است که نمی‌توان آن را از میدان خارج کرد و یا از در اصلی بازار که به کوچه منتهی می‌گردد، داخل کرد». (همان منبع)

فرجام سخن

پس گذشت صدها سال از شهادت پیامبر اعظم (ص) در مقطعی از تاریخ که حکومت های شیعه در ایران به روی کار آمدن به خاطر اینکه شیعیان همواره در ظلم و ستم به سر می بردند با رسیدن به قدرت و برقراری حاکمیت شیعه بسیار درگیر مسایل عاطفی و احساسی شدند هرچند به ظاهر در چهارچوب دین حرکت می کردند و دلسوزان واقعی دین بودند اما آنچه نمود بیرونی پیدا می کرد چیزی جز خرافات و رفتن به سمت تخیلات موهومی بود بی تردید بسیاری از آداب و سنت هایی که برای عزاداری های مختلف در جای جای مرزهای شیعه اتفاق می افتد از این قاعده مستثنا نبوده و نیست.

اما یکی دیگر از دلایل حرکت شیعیان به سمت برخی خرافات دینی نقش حاکمان و حاکمیت در سازماندهی این برنامه های خرافی یا حتی تلاش برای باز دارندگی آنها بوده است چرا که وقتی آیین نخل برداری به دستور رضاخان تعطیل می شود شاهد برگزاری هرچه باشکوه تر این مراسم در نقاط مختلف هستیم و به نوعی زیر مجموعه هرم قدرت نیز با عزاداران همکاری کردند.

سومین عامل مهم در به اوج رساندن عاطفه گری شیعیان در عرصه مرثیه خوانی ها و عزاداری ها ، بدون شک نقش روحانیون بوده است که با کمال توجه بسیاری از روحانیون بیسواد و نا آگاه به این مراسم های خرافی که شاید بنیان مشخص و واضحی نداشته باشد دامن زدند و از همه مهمتر روحانیون آگاه و مطلع هم با اندکی مصلحت اندیشی در برابر بسیاری از این مراسم سکوت کردند و این خود باعث تداوم این آداب و رسوم شده است.

اما آنچه مسلم است مراسم نخل برداری جایگزینی برای دعوای حیدری و نعمتی در زمان صفویه بوده است و شاید آن چوب هایی که حیدری ها و نعمتی ها در دعواهای دسته جمع بر سر یکدیگر می کوبیدند جمع شده و درقالب نخل امام حسین (ع) در آمده است و پس از آن به این شکل هم دوگروه در برابر یکدیگر عرض اندام می کردند و هم باعث پرشور شدن عزاداری امام حسین (ع) می شدند حال آنکه امروزه نه اثری از نعمتی هست و نه آثاری از حیدری اما نخل امام حسین با همه سن تقریبا ۴۵۰ ساله خود جایگزینی برای هردو است.

هرچند نخل برداری در بین مردمان کویر و به ویژه مردم استان یزد بسیار مهم و حائز اهمیت است اما آنچه به وضوح مشخص است این حرکت نمادین که زمانی برای تخلیه انرژی جوانان و پیشگیری از دعوای حیدری نعمتی بوده است در حال رنگ باختن و منسوخ شدن است.

در بسیاری از مناطق کویری و شهرهای حاشیه کویر پیش از این نخل برداری جز لاینفک عزاداری امام حسین (ع) بوده است که امروز این شهرها محدود شده اند و شاید با صراحت بتوان گفت که فقط در استان یزد و شهرهای آن این مراسم اجرا می شود و با توجه به استقبال نکردن از این مراسم در محلات و استقبال پرشور در چند شهر نظیر مهریز ، تفت ، سریزد ، نیر و یزد بزودی شاهد شور و شعور حسینی در این شهرها در کنار نخل برداری امام حسین (ع) هستیم.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

پویا ، سید عبدالعظیم: «جستاری درباره نخل و نخل­برداری در یزد»، مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، ۱۳۷۹
دهخدا، علی اکبر؛ «لغت نامه»؛ زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی؛ تهران؛ دانشگاه تهران؛ دوره جدید؛ ۱۳۷۳؛ ج ۱۳
کاظمینی، میرزا محمد، «نخل»، نشر ریحانه الرسول، اسفند، ۱۳۸۱
قاسمی ندوشن، حمیدرضا، «محرم ندوشن»، انتشارات مصباح، ۱۳۸۰
وکیلیان ، سید احمد “محرم و فرهنگ مردم”
اسلامی ندوشن، محمد علی؛ «سرو سایه فکن، درباره فردوسی و شاهنامه»؛ تهران؛ انجمن خوش نویسان ایران
افشار، ایرج؛ «یادگارهای یزد»؛ تهران؛ انجمن آثار ملی؛ ۱۳۴۸
حسن، زکی محمد؛ «تاریخ نقاشی در ایران»؛ ترجمه ابوالقاسم سحاب؛ تهران؛ سحاب؛ ۱۳۲۸
فریشلر، کورت؛ «امام حسین و ایران»؛ ترجمه ذبیح الله منصوری؛ تهران؛ جاویدان؛ ۱۳۵۱
قلمسیاه، اکبر؛ «یزد در سفرنامه‌ها»؛ تهران؛ سبز رویش؛ ۱۳۷۵؛ ج دوم .
گلباف بنادکی، محمد امین؛ «فرم و فضا در نخل ماتم یزد»، پایان نامه کارشناسی نقاشی؛ دانشگاه هنر، دانشکده هنر های تجسمی؛ ۱۳۷۵
ملک ثابت، محمد حسن؛ «نخل و نخل گردانی در یزد»، میراث فرهنگی یزد؛ ۱۳۷۳
منبع : وبسایت http://dr-zarei-ma.ir