نگارگری گل و مرغ

نگارگری گل و مرغ

گروه فن و هنر ایران زمین طراح و سازنده دکوراسیون داخلی خاص و منحصر به فرد چوبی در راستای احیای هنر نقاشی و مینیاتور اقدام به راه اندازی بخش نقاشی گل و مرغ روی سازه های چوبی کردیم .

عکس زیر به لندن کاری معروف است که در ایتالیا اجرا شده است .   این سبک در انگلستان محبوبیت بسیاری داشته است و در ایران نیز زمانی بسیار مورد استفاده بوده است .

گل و مرغ سبکی در نگارگری ایرانی است. گل و مرغ نماد موهبت الهی و تجلی ظریف و لطیف آفریدگار است. گفتگوی عاشقانه گل و مرغ نیز به تسبیح‌گویی خداوند و ذکر حق تشبیه می‌شود. گل مقام معشوق را دارد و پرنده (مرغ)، عاشق. در نگارگری گل و مرغ ایجاد هارمونی بین عناصر نقاشی بسیار ظریف است. لازم نیست حتماً پرنده نیز در اثر ترسیم شود اما در صورت حضور به حالت انتظار صبورانه برای شکوفایی گل و عشقبازی با او است. پرنده گاه با اوج‌گیری و حالت سرمستی، خود را از عالم ماده جدا کرده و حالت صعود به سوی عالم غیرمادی دارد.

بیت شعر زیر مفهوم نهفته در نگارگری گل و مرغ را به خوبی بازتاب می‌دهد:

فکر بلبل همه آن است که گل شد یارش

گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش

رنگ‌آمیزی نقش‌های گل و مرغ و به طور کلی نگارگری ایرانی واقع‌گرا نیست و نقاش در انتخاب رنگ‌ها کمابیش آزادی عمل دارد.

تاریخچه گل مرغ در هنر سنتی ایران زمین

نگارگری گل و مرغ
از نظر تاریخی ترکیب گیاهان و پرندگان از زمان دور شدن ترسیم گیاهان به طرح‌های هندسی آغاز شد. زیرا گل‌ها و گیاهان با بافت حلقه‌ای و پر خم و پیچ خود می‌توانند طرح‌های هندسی را بپذیرند اما پرندگان با نرمی اندام‌هایشان به طرح‌های غیرهندسی نیاز دارند.

آثار گل و مرغ از دوران سلجوقی، صفوی و قاجار وجود دارند که تفاوت‌هایی با هم دارند اما روند تغییرات آنها در طول زمان کند بوده است. در اواخر دوران صفویه پرندگان با دقت زیادی کشیده می‌شدند و پس از آن تغییر شگرفی در این هنر دیده نمی‌شود. در شیوه اجرا تفاوت‌هایی وجود دارد برای مثال در مکتب شیراز گلبرگ‌ها پُرتر هستند و در روش‌های دیگری کاملا نازک و اندک هستند.

دو باریکه کاشی از جنس سفال، رنگ آمیزی شده (طرح گل و مرغ) با لعاب رنگی بر روی لعاب سفید متعلق به نیمه نخست سده ۱۹ میلادی

نگارگری و نقاشی ایرانی

نقاشی، نگارگری یا رسم، فرآیندی است که طی آن رنگ بر روی یک سطح مانند کاغذ یا بوم ایجاد نقش می‌کندو اثری خلق می‌شود. فردی که این فرایند توسط او انجام می‌گیرد نقاش نام دارد، به‌خصوص زمانی که نقاشی حرفهٔ شخص باشد.

نقاشی یکی از رشته‌های اصلی هنرهای تجسمی است و قدمت آن شش برابر زبان نوشتاری می‌باشد.برخی از پژوهشگران معنقدند اولین نقاشی‌های یافت‌شده در غارها حاکی از آن است که انسان‌های اولیه با کشیدن نقش حیوانات و شکارشان به نوعی خود را آمادهٔ نبرد با آن‌ها می‌کرده‌اند.

درباره نقاشی و نگارگری ایران

در قیاس با نقاشی، طراحی، سلسله عملیات ایجاد یک سری اثر و نشانه با استفاده از فشار آوردن یا حرکت ابزاری بر روی یک سطح است.

نقاشی ساختمان یک روش قابل اجرا برای تزئین دیوارهای یک ینا با استفاده از رنگ‌آمیزی در ساختار جزئیات کار موجود است.

نقاشی ايرانی ، نقوش سنتی، نگارگری، گل ومرغ، نقاشی، گل، پرداز

عکسهای نقاشی های سنتی با طرح گل و مرغ

تاریخچه ای برای نقشمایۀ گل و مرغ

الهۀ معروضی

گل و مرغ یکی از نقش مایه های شایع در هنر نقش پردازی ایرانی است که قدمت 4000 ساله دارد. قدیمیترین گل و مرغ را در موزۀ بابا خانی اراک داریم.

احتمالاً اولین همنشینی گیاه و پرنده از اسطورۀ سیمرغ و درخت زندگی برخاسته است. در نقوش کهن سیمرغ بر روی درخت ترسیم شده یا این که پر و دم و اجزاء گوناگون بدن او با رستنیها پیوند دارند. زیرا در ادبیات پیش از اسلام آشیانۀ سیمرغ را بر روی درخت زندگی می دانسته اند که هر بار بر آن می نشیند تخم همۀ گیاهان مفید از آن فرو می ریزد و هر بار برمی خیزد شاخه ای تازه می روید که دارای تخم همۀ گیاهان مفید می باشد.

بعدها این درخت به کوه قاف تبدیل شده و یا همنشینی پرنده و درخت و کوه با هم تصویر شده است:

نشان سیمرغ احتمالاً نشان رسمی امپراطوری ساسانی بوده است.

بر دیوار تاق بستان جامۀ خسروپرویز منقّش به نشان سیمرغ است. در شهر سمرقند در بخش غربی دیوار افراسیاب نیز شاه یا شاهزاده ای با جامۀ سیمرغ نشان نقش شده است. گویند این نگاره مربوط به یزدگرد سوم آخرین شاه ساسانی است. جامه ای از ابریشم منقش به سیمرغ و به جا مانده از دوران ساسانی در موزۀ سرنوچی پاریس در معرض نمایش است.

کاشیها، کاسه ها و ظروف زرّین و سیمین ساسانی به شمار انبوه وجود دارند.

پس از اسلام گویا سیمرغ را رمز جبرئیل می دانستند. بزرگ پیکری، شکوه و جمال، پر و بال، پرورندگی (سیمرغ زال را می پرورد و جبرئیل کودکان بی پناه بنی اسرائیل را)، درمانگری (سیمرغ زخمهای رستم و رخش را التیام می دهد و جبرئیل زخم سینۀ رسول را) و نشیمن داشتن بر درخت مقدّس (سیمرغ ساکن هرویسپ تخمک و جبرئیل ساکن سدرة المنتهی است) از صفات مشترکی است که برای این دو می توان برشمرد و ویژگی اخر پیوستگی جبرئیل با گیاه را نیز می رساند.

از سدۀ سوم و چهارم هجری نقش سیمرغ بر روی سفالینه های نیشابور موجود است.

در دورۀ ایلخانی و تیموری نقش سیمرغ در تزئین بناها به صورت کاشیکاری استفاده شده است.

در دورۀ صفوی نقش سیمرغ به نسبت دوره های قبل و نیز نسبت به نقش طاووس کمتر استفاده شده، امّا باز نمونه های زیبایی دارد. از جمله در کاشیکاریهای نمای بیرونی کاخ هشت بهشت و نیز جدال سیمرغ و اژدها در قصری صفوی که اکنون به نام خانۀ پیرنیا در شهر نائین وجود دارد، بعضی ایوانهای مجموعۀ گنجعلیخان کرمان و سردر ورودی مدرسۀ علمیۀ دیوان ایوان بیگی در بخارا.

پرندۀ دیگری که در نقوش کهن ایرانی دست کم از دورۀ ساسانی با درخت و گیاه همنشین بوده طاووس می باشد. نشان شاهنشاهی ساسانی سیمرغی است که دم طاووس، بدن عقاب و سر و پنجه های شیر دارد. سیمرغ در افسانه های مندایی دارای سر انسان، چهار بال و دمی طاووس گونه است.

به گفتۀ مورّخان در کنار آتشکده های ساسانی از جمله آتشکدۀ بخارا جایگاهی برای نگهداری طاووسان بوده است.[viii] چون خالهای روی دم طاووس شبیه چشم است می توان او را نمادی از مهرایزد دانست که ده هزار چشم دارد و از همۀ مراتع و جانوران مفید پاسداری می کند. پس نگهبان آتش و درخت مقدّس (درخت زندگی یا سرو کشمر) نیز می تواند باشد.

برای همین در دو طرف درخت آن را ترسیم کرده اند. در ضمن در زبان سانسکریت به طاووس میور mayora می گویند که به نام مهر نزدیکی دارد.

از دورۀ ساسانی نقش طاووس و گیاه در کنار هم موجود است

پس از اسلام اسطورۀ رانده شدن طاووس از بهشت مطرح شد و حکیم عطّار در منطق الطّیر تنها آرزوی طاووس را دوباره رسیدن به باغ بهشت و دربانی آنجا را نمودن می داند و او را نماد انسانهایی فرض می کند که به طمع بهشت خدا را می پرستند و آرزوی قرب و لقاء الله را ندارند. از دورۀ صفوی چنین نقشی موجود است.

حافظ  تلمیحی به این قضیه دارد که می فرماید:

زلف مشکین تو در گلشن فردوس عذار / چیست طاووس که در باغ نعیم افتاده است

دیگر این که طاووس در باغ بهشت نشانۀ پیامبر در باغ بهشت است. حکیم سنایی پیامبر را طاووس بوستان قدسی خوانده است:

کرده با شاهپر طاووسی / جلوه در بوستان قدسی

نقش طاووس به عنوان نماد پیامبر اسلام را می توان بر روی سکّۀ طلای بیست تومانی دورۀ قاجار که در سال 1210 هجری در تهران ضرب شده است، مشاهده نمود. در این سکّه بر روی نقش طاووس کلمۀ «یا محمّد» نوشته شده است.

دیگر این که همچنان که به همسانی جبرئیل و سیمرغ اشاره شده  در روایات او را «طاووس الملائکه» نیز گفته اند و باز ارتباط جبرئیل و سدرة المنتهی مطرح می شود.

پس پیش از اسلام نیز نقشمایۀ گل و مرغ به طرز خاصی در ایران زمین سابقه داشته که یا به صورت سیمرغ و نقوش گیاهی و یا هم نشینی طاووس و نقوش گیاهی بوده است.

“ظهور نقش گل و مرغ در چین که از طلایه داران این نقشمایه است مربوط به قرن هفتم میلادی یعنی یکم هجری است.  دو کشور چین و ایران از زمان ساسانیان با هم مراوده داشته اند. ولی در این زمان هنر گل و مرغ در چین وجود نداشته است.

در نقّاشی گل و مرغ چینی معمولاً چهار گیاه هلو، ارغوان، خیزران و داوودی ترسیم می شوند که آنها را نماد چهار مرد دانا می دانند.

محتمل است که ترکهای سلجوقی که از آسیای مرکزی به فلات ایران سرازیر شدند و می خواستند سلسلۀ جدیدی را در آنجا بنا نهند، برخی عناصر خاصّ فرهنگی شرق دور را از چین شمالی به این فلات منتقل کرده باشند.

از قدیمیترین کتب مصوّر دورۀ سلجوقی شاید «اندرزنامه» باشد که تاریخ 483 هجری را دارد و کریستین پرایس نقوش آن را «کهنترین مینیاتور» می داند که در گرگان به سال 475 تا 483 نوشته و به تصویر کشیده شده است و اکنون به همراه دیوان مصوّر دیگری به نام «ورقه و گلشاه» در موزۀ توپقاپوی استانبول نگهداری می شود.

بیشتر اهل فن نگاره های این کتاب را اثر هنرمندی ایرانی می دانند. هفتاد و یک تصویر در این کتاب وجود دارد که متن و زمینۀ بسیاری از آنها به رنگهای آبی و قرمز و سبز است و بخشهای خالی و سادۀ متن با گل و پرنده و پیچکهای تزئینی پر شده و یادآور شیوۀ سفالینه های این دوران است. متن کتاب از اشعار فارسی است و تصاویری زیبا بدون استفاده از سایه روشن و قوانین مربوط به مناظر و مرایا دارد.

از نگارگران دورۀ سلجوقی می توان از «ابوتراب» و «فخرالدین حسین بدیع نقّاش» که معاصر خواجه نصیرالدین طوسی بوده اند نام برد.

به طور آشکار در زمان حملۀ مغول که راه را بر انتقال و تأثیر سنن نقّاشی چینی بر ایران گشود، عناصر نقّاشی چینی وارد هنر نقّاشی ایران شدند.

زمان ایلخانیان و تیموریان و اوایل دورۀ صفوی زمانی بود که تأثیرات بسیاری از نقّاشی چینی را در نگارگری ایرانی می توان مشاهده نمود.

دو نتیجۀ مهمّ حکومت ایلخانان به عقیدۀ پاکباز «یکی انتقال سنّتهای هنر چینی به ایران است که منبع الهام تازه برای نگارگران شد و دیگر بنیانگذاری نوعی هنرپروری است که سنّت کارگروهی هنرمندان در کتابخانه- کارگاه سلطنتی را پدید آورد.» (پاکباز، 60،  1385).

ولی باید خاطرنشان ساخت که نقشمایه های چینی به شکل مستقیم و بدون تغییر وارد نقّاشی ایرانی شده اند. چنان که دکتر آژند در مقاله اش اشاره کرده «روند تأثیرپذیری هنر ایران از هنر چینی در این دوران دیرآهنگ بیشتر یک روند همگون سازی بود تا روند تقلیدی، از این رو در تعامل هنری نوعی سبک دورگۀ ایرانی- چینی پدید آمد.» (آژند، 23، 1380) در کتابی مانند منافع الحیوان، جامع التواریخ و شاهنامۀ دموت این تأثیرات مشاهده می شوند.

در منافع الحیوان ابن بختیشوع که در سال 695 هجری در مراغه کتابت شده «رنگ کار شده که نقّاشی چینی دوران امپراطوری خاندان سونگ و یوان را به یاد می آورد. درختها و پیچکها، بوته های تزئینی و پرندگان به عنوان وسایل تزیین فواصل خالی میان تصاویر و حیوانات را پر کرده اند. » (آزادپیما، 53، 1370). در تصویری از این کتاب دو پرنده در حاشیۀ نقّاشی بر گیاهی نشسته اند.

«در دوران تیموری ظرفهای گل و مرغی و صنایع چین به سواحل جنوب شرقی آسیا تا شبه جزیرۀ عربستان رسیدند.» (شهدادی، 258، 1380) پس از آن سبک تیموری از سبک ایلخانی نشأت گرفت و خود منشأ سبک هرات شد.

در کارگاههای دربار شاهرخ تیموری و پسرش بایسنقر میرزا، دستاوردهای پیشین نگارگران شیراز و بغداد و تبریز و نیز شاید تأثیرات چینی به هم آمیخته شدند و سبک رسمی هرات به وجود آمد (نیمۀ نخست سدۀ نهم هجری). (پاکباز، 1386، 644)

گلها و پرنده ها از قرن نهم هجری در نقّاشی ایرانی وجود دارند، ولی مستقل نبوده و تنها به عنوان عناصر موجود در نقّاشی در حاشیۀ کادر به کار می رفته است. نمونه های نقّاشی مربوط به قرن نهم همانند کتاب عجایب المخلوقات قزوینی گواه این مسئله هستند، مثلاً پرنده ای بر درختی تصویر شده است.

در دوران صفوی به دلیل ارتباط با غرب تأثیر چین به تدریج کم شد تا این که در انتهای دورۀ صفوی این تأثیر از بین رفت.

در مورد تاریخ پیدایش آثار گل و مرغ به سبک امروزی باید ذکر کرد که پس از رانده شدن نقّاشان از دربر شاه طهماسب در قرن 10 هجری، تولید نقّاشیها به صورت آزاد و فارغ از سفارشات دربار رونق گرفت.

در میان هنرمندان این دوره رضا عبّاسی نخستین بار توانست «… پرندۀ کوچکی را از زمینۀ آثار نقّاشی ایرانی بیرون آورده و به مضمون اصلی نقّاشی تبدیل کند.» (شهدادی، 11، 1384) او پرندگانی را تصویر می کرد که در محیط زندگی او در «دسترس و دید او قرار داشته اند و بومی باغهای اصفهان بوده اند.» (شهدادی، 20، 1384)

«گلها و پرنده های مستقل از قرن یازدهم به بعد به فراوانی نقّاشی می شوند و به صورت تک نقّاشی بر صفحات مرقّعات می نشینند.» (آغداشلو، 35، 1367)

به گفتۀ دیبا در مقالۀ گل و بلبل در هنر ایرانی دو مرحله در نقّاشی با موضوع گل و پرنده وجود دارد که البتّه منظور پس از اسلام است: «ایران اسلامی تا میانۀ دورۀ صفوی (710- 1650 م.) که این مرحله متأثر از گل و پرندۀ زمان سونگ شمالی می باشد.» (دیبا، 101، 1996) و ایران اواخر صفوی و دورۀ قاجار که طرحهای طبیعت گرایانۀ اروپایی همراه با باسمه های گیاهشناسی به ایران وارد می شده اند.

در مرحلۀ دوم ارتباط با تجّار هلندی و انگلیسی باعث شد که این گراورها با نقوش گیاهی از اروپا وارد ایران شده و از آن نقوش در منسوجات سفارشی آنان استفاده شود. پس از رضا عبّاسی پسر وی شفیع عبّاسی که طرّاح پارچه نیز بود این اساس را محکم نموده و آثاری را در این زمینه تولید کرد. در دوره های بعدی هنرمندان دیگر به تکامل و غنای نقّاشی پرداختند.”

در دورۀ افشاریه به طور مشخّص در کاخ خورشید کلات همنشینی گیاه و پرنده را در گچبریها می بینیم، ولی چون هنرمندان هندی به خدمت گرفته شده اند، طوطی در کنار گیاهان گرمسیری نشسته و از عناصر بومی اثری نیست.

هنرمندان دورۀ زند نقّاشی بومی را با ابعاد بزرگ در بناهای معماری اجرا کردند و نقّاشی مورد استفادۀ فراوان قرار گرفته و به اوج رسید، همچنان که به اجرا بر روی مرقّعات نیز ادامه می دادند. از جمله نقّاشان دورۀ زند علی اشرف، آقا صادق، محمّد هادی اوّل و میرزا بابا را می توان نام برد که هر کدام شیوۀ منحصر به فردی در اجرای آثار داشتند. به خصوص علی اشرف که بر زمینه ای تیره گلهای ریز و رنگارنگ را جای می داد و صفحه را پر می کرد.

“در زمان قاجار هم بر بناهای معماری و هم بر روی وسایل کاربردی این نقّاشی مشاهده می شده که به یک نقّاشی سنّتی تبدیل شد و از آن پس نقّاشان با الگوبرداری از نقّاشان پیشین فقط به غنای این نوع آثار توجّه کردند و آن را تکامل بخشیدند. فتحعلیشاه به اجرای این نقّاشی در بناها اهمیّت داده و نقّاشان را دوباره در دربار گرد آورد. از نقّاشان این دوره می توان به محمّد جعفر میناساز، محمّد باقر و برجسته تر از همه آقا لطفعلی صورتگر شیرازی اشاره نمود.

در دورۀ صفوی آثار با بعدی طبیعت گرا ظاهر شده اند و در نوع پرندۀ به تصویر درآمده تنوّع به کار رفته، درختچه محلّ قرارگیری پرنده است و پرنده به زمین نزدیک است. در دورۀ قاجار طبیعت گرایی کمرنگ شده، پرنده نمایانگر نوع خاصّی نیست و فقط شباهت ظاهری با پرنده دارد. محلّ قرارگیری پرنده به ساقۀ گل و در واقع زیر گلبرگها منتقل شده و نوع گیاهی که در آثار است به گل رز و صدبرگ تغییر کرده و رنگها رو به گرمی می رود.

در گل و مرغهای چینی پرنده بر روی گل قرار دارد.

در گل و مرغهای صفوی نیز محلّ قرارگیری پرنده شبیه نقّاشی چینی است.

ولی در دورۀ زند تغییر کرده به زیر گل می رود و ثابت می ماند.”[xiii] گویا در دورۀ زند نقّاشی گل و مرغ با ادبیات تطبیق داده شده است. پرنده همچنان که شاعران توصیف می کنند زیر گل قرار داده شده، گل به طور مشخص گل رز و صدبرگ گردیده و نوع پرنده نامشخص است، همچنان که در اشعار شاعران پرندۀ عاشق گل که به نامهای بلبل، عندلیب، هزار و جز اینها خوانده شده که گویا هر یک از اینها پرندۀ خاصّی بوده است.

در گل و مرغ های امروزی معمولاً پرنده ای شبیه قمری یا هزار دستان در کنار گل سرخ و انواع دیگر گیاهان ترسیم می شوند و موضوع آن اغلب نگاه عاشقانۀ این پرندگان به طنازی گلهاست . بلبل و هزاردستان به تنهایی یا پشت کرده به هم نوع خود ترسیم می شوند . اگر هم در حال عشقبازی با هم نوع باشند زیر گلها و بوته ها هستند . این نمونه ها موضوع بلبل بی جفت را لو می دهند . چون هزاردستان هیچگاه با جفت خود دیده نمی شود. از حسن خود آگاه و بسیار با احتیاط است . لانه ای در وسط بوتۀ گزنه یا خار می سازد و جفتش در آن مستقر می شود . آنگاه خودش دنبال یافتن آذوقه می رود و گهگاه دقایقی نیز می خواند . چون او را تنها می بینند می گویند عشقش را تصعید کرده و عاشق پادشاه حسن یعنی گل است .

گل نیز در برخی از این نگارگریها با رخسار دختری زیبارو ترسیم می شود یعنی نقاش به او تشخص می بخشد ، همچنان که شاعران بدان تشخّص بخشیده اند .

ممکن است بلبل در حال بال زدن و ابراز اشتیاق و سوز و گداز ترسیم شود . این حالت بلبل هنگام قرب و وصل را بدین خاطر می دانند که عشقش به گل نمی تواند کامگارانه باشد و کم کم به تصوّف می کشد .

ممکن است پرندۀ ترسیم شده با صبوری به انتظار شکفتن گل باشد

و یا لحظۀ شکفتن گل را همراه با اوج گیری و سرمستی پرندگان ترسیم کنند

و یا جای گرفتن و خفتن پرنده در سایه سار گل که هم به منظور استتار است و هم به منظور برخورداری از سایۀ پر لطف گل .

گفتگوی هنرآنلاین با جلیل جوکار گردآورندۀ دایرة المعارف گل و مرغ

مینوی خرد- ترجمۀ وست- فصل 62- بند 37 تا 40، نیز رشن یشت- بند هفدهم

دیوار افراسیاب، سمرقند، دانشنامه ایرانیکا و تفسیر پیکرۀ دیوار افراسیاب سمرقند- پروفسور مارکوس موده

دیدار با سیمرغ، تقی پورنامداریان، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۴

نشریه هنرهای زیبا – هنرهای تجسمی شماره- 47  پاییز 1390- ص 33 تا 44- ارزیابی نمادین نقوش جانوری سفال نیشابور- سحر چنگیز، رضا رضالو

تأويل نمادين نقوش طاووس و سيمرغ در بناهاي اصفهانِ عصر صفوي- دكتر محمد خزائي

مأخذ 6

مأخذ 6 نقل از طبری

مأخذ 6

مأخذ 6

مصباح‏المتهجد، ص ۳۲۵؛ بحارالأنوار، ج ۱۷، ص ۳۰۸۲.الدرّالمنثور، ج ۱، ص ۹۳

تفاده از: کتاب ماه هنر، شمارۀ 15، اسفند 1389، ص 110 تا 116، بررسی تطبیقی نقّاشی گل و پرنده در هنر چین و ایران، فریبا بختیاری و حسنعلی پورمند

مأخذ 12

مرغان بهشتی در نقاشی گل و مرغ

ازهزاره های پیش از میلاد، استقاده ازنقوش پرندگان و گل ها برروی آثاری چون سفالینه ها و دیوارنگاره ها رایج بوده ودرسیرتحول خود در دوره اسلامی، نقوش ظرافت وكمال یافته تاگل ومرغ به عنوان طرحی اصیل درهنرهاجایگاه خاصی داشته باشد. باتوجه به این سابقه كهن درفرهنگ وهنرهای ملی این سبك وشیوه درتمام رشته های هنرهای سنتی به كارگرفته شد.

گل و مرغ در سنت هنری نقش پردازی ایرانی، از شاخه های هنر نگارگری به شمار می رود. مجموعه ای از هنرهایی چون مینیاتور، تذهیب، گرفت و گیر (تشعیر)، گل و مرغ، گل و بوته و … که شیوه های برآمدن و بالیدن آن به گونه ای بنیادی با هنرهای دیگری چون خوشنویسی و به ویژه کتاب آرایی در پیوند بوده است.

در حقیقت این هنرها زمینه های جلوه گری و پویایی نگارگری را در همه شاخه های آن فراهم ساخته اند.

جلوه های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه ای دراز دارد، پیشینه ای که به گونه ای بنیادی از فرهنگ ایرانی مایه گرفته است.

جلوه های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه ای دراز دارد، پیشینه ای که به گونه ای بنیادی از فرهنگ ایرانی مایه گرفته است.

سیمرغ برجسته ترین نمونه ی پرنده ی نمادین در فرهنگ و هنر ایرانی است، درهم پیوسته با گیاه و رستنی و زایش آن، این پرنده که در روایات اسلامی “عنقا” نامیده می شود همان “سین مورو”ی پهلوی است.

خوی ایزدی سیمرغ از میان نامه های فارسی در هم پیوسته با فرهنگ ایرانی پیش از اسلام بیش از هر جای دیگر در شاهنامه نمودار شده است.

به گواهی شاهنامه سراسر زندگی خاندان رستم با این پرنده اسطوره ای پیوند خورده است و در همه جا سیمرغ به گونه ای شگفت انگیز گره گشایی می کند.

جایگاه نمادین پرندگان به سیمرغ منحصر نمی شود بلکه در منطق الطیر عطار، به خوبی صفات و شخصیت های متفاوتی را که هر پرنده نمادی از آن است بیان کرده است.

دگردیسی مفهوم نمادین سیمرغ در فرهنگ اسلامی و چگونگی گذر آن از نقش مایه های اساطیری به قلمرو صورت های مثالی در اندیشه های سهروردی (587-549) روشن ترین، فشرده ترین و شیواترین بیان خود را باز می یابد.

سهروردی که می کوشید تا انگاره های فرهنگ ایرانی پیش از اسلام را در پرتو مفاهیم فرهنگ اسلامی بازخوانی کند به گونه ای سامان مند و برپایه ی بن انگاره های نگرش اشراقی، در بازخوانی تاویل گرایانه ی داستان های شاهنامه که از دید او نشانه های حکمت ایرانیان باستانی در آن موج می زند، سیمرغ را به جایگاهی بر می کشد که جلوه گاه پروردگار است.

نخستین جلوه های پرنده و مرغ در کتاب نگاری به دوره ای بر می گردد که در سنت تاریخ نگاری هنر ایرانی دوره اسلامی مکتب بغداد* نامیده می شود.

جایگاه نمادین پرندگان به سیمرغ منحصر نمی شود بلکه در منطق الطیر عطار، به خوبی صفات و شخصیت های متفاوتی را که هر پرنده نمادی از آن استبیان کرده است.

هم اکنون هنرمندان این رشته هنری در آفرینش های هنری خود تصاویر واقعی از پرندگان را با قوه خیال در هم آمیخته و آثار گهربار می آفرینند که تزیینی بر کلام الله مجید و کتب دیگر است.

متاسفانه این شاخه از هنرهای دستی و سنتی هم اکنون جز رشته های کم رونق و مهجور به شمار می آید و لازم است که جوانان خوش ذوق که دستی در هنر دارند برای پاسداشت این شاخه از هنر اصیل ایرانی اهتمام ورزند.

* مکتب بغداد: مکتب بغداد، از آن جهت که نوعی نقاشی بدوی است تا حدودی نشان از فقدان مهارت و قدرت هنری سازندگانش دارد و بیشتر در بردارنده ی قصه ها و روایات مذهبی است.

هنرمندان مکتب بغداد، اکثر ایرانی بوده اند و معمولاً نیز به سفارش و دستور روسای قبایل عرب کتب خطی را با ذوق خود تزئین می کردند و روش کار آنها به اکثر نقاط دور و نزدیک ایران راه یافته بود و تا دوران سلجوقیان که نقاشی ایران ترقی محسوسی کرد، ادامه یافت.

منبع:فرم فارسی
گردآوری:گروه هنر سایت تبیان زنجان

http://www.tebyan-zn.ir/Art.html

آرشیو های مرتبط : مینیاتور , نقاشی گل ,

گل و مرغ

حسینعلی ماچیانی، از اساتید مطرح کشور در حوزه نگارگری به ویژه گل و مرغ در حاشیه کارگاه سه روزه نگارگری”گل و مرغ” در رشت، به خبرنگار شبستان گفت: برای تعریف “گل و مرغ” باید به تشریح ویژگی های این رشته هنری پرداخت و مشخص کرد که این رشته باید دارای چه ویژگی ها و مشخصاتی باشد تا بتوان آن را “گل و مرغ”، نامید.

“گل و مرغ” یا عاشق و معشوق
وی در تعریف گل و مرغ، اظهارداشت: از همنشینی گل و پرنده در کنار یکدیگر در نقاشی، هنر نگارگری گل و مرغ به وجود می آید.

ماچیانی گفت: “گل و مرغ” به صورت عاشق و معشوق در کنار یکدیگر هستند، پرنده، به عشق باز شدن گل، انتظار می کشد و با تحمل انتظار و معاشقه ای که با گل دارد خود را تخلیه کرده به کمال می رساند و این خاصیتی است که در طبیعت وجود دارد.

وی اذعان داشت: “گل و مرغ” برداشتی از طبیعت است و هنرمندان ایرانی نیز با الگو گرفتن از طبیعت، آثار زیبایی را در این زمینه خلق کرده اند.
“گل و مرغ” ایرانی
وی با بیان اینکه باید بدانیم، تفاوت این رشته با سایر رشته های نقاشی در چیست و چرا آن را “گل و مرغ” ایرانی، می نامند، ادامه داد: این سبک نقاشی در اروپا و کشورهایی همچون ژاپن و چین نیز به کار می رود که به آن گل و مرغ ایرانی نمی گویند و آن را نوعی نقاشی گل یا نقاشی گل ها، می نامند.

ماچیانی در بیان ویژگی های نقاشی”گل و مرغ ایرانی”، تصریح کرد: موضوع، طرح و فرم، نوع و جنس رنگ به کار گرفته شده و ساخت و ساز از ویژگی های نقاشی گل و مرغ ایرانی محسوب می شوند.

وی ادامه داد: در این راستا موضوع کار، نقش تعیین کننده ای را بر عهده دارد و طرح و فرم اثر نیز تفاوت ها را مشخص می کند.

ماچیانی تصریح کرد: با در نظرگرفتن موضوع و طرح اثر حتی اگر اثر “گل و مرغ” با مداد کشیده شده باشد، می توان ایرانی بودن آن را تشخیص داد.

وی افزود: در واقع موضوع و نوع نگاه و طراحی هنرمند بیان کننده ماهیت و هویت این رشته هنری در کشور ایران، است.

کاربرد “گل و مرغ”

ماچیانی در خصوص کاربرد این رشته هنری، خاطر نشان کرد: “گل و مرغ” در زمان های گذشته بر روی جلد کتاب های ادبی، کتاب های دینی همچون قرآن، دیوان شعرا، قلمدان ها، قاب آیینه ها، صندوقچه ها، دسته آینه ها، فرش، دیوار نگاری ها و غیره، کاربرد داشته است.

وی بیان کرد: این شیوه کاربرد در گذشته بسیار رایج بوده است ولی به آن معنایی که این هنر در گذشته مورد استفاده قرار می گرفت، امروز بیشتر به صورت نمادین به کار می رود.

ماچیانی تصریح کرد: اگر چه در سال های اخیر این رشته هنری در برخی از ظروف، پرده خانه ها و لباس ها به کار گرفته شده است ولی از بیشترین کاربردهای آن می توان به استفاده در بردهای تبلیغاتی شهرداری ها و تابلوهایی که برای مغازه ها جنبه تبلیغی دارند، اشاره کرد.

تاریخچه
ماچیانی با اشاره به تاریخچه “گل و مرغ” گفت: تاریخچه دقیق این رشته هنری مشخص نیست و گزیده و بخشی از گل یا پرنده به صورت جداگانه یا مختلط (در کنار یکدیگر قرار گرفتن گل و پرنده) بر روی نقاشی های بر جای مانده بر روی سفالینه های ایران باستان، دیوار نگاری های دوره ساسانیان و برخی از ظروف دیده می شود که هنرمندان ایرانی از آن الگو ها، آرایه ها و نقوش در آثارشان بهره گرفته اند.

وی اضافه کرد: شکل گیری “گل و مرغ” رایج و مرسوم امروزی از دوره صفویه صورت گرفته و تغییر و تحولات و ترکیبات آن، بعدها به وجود آمده است.

ماچیانی بیان کرد: بن مایه اصلی”گل و مرغ” از دوره ساسانیان بوده که در طول قرون بعد از ساسانی تا تیموری حدود 400 الی 500 سال دچار تغییر و تحول شده است.

ماچیانی خاطرنشان کرد: در دوره زندیه و قاجار، هنر گل و مرغ مستقل تر شده و به نوعی به دوره تکمیلی و اوج خود رسیده است و با توجه به تقاضایی که در آن زمان برای این نوع نقاشی وجود داشت هنرمندان زیادی این آثار را تکرار یا کپی، کردند.

وی ادامه داد: هنرمندان در این دوره از گل ها و شکوفه هایی که در اطرافشان وجود داشت و به آن علاقه داشتند در نقاشی خود استفاده می کردند و برخی از هنرمندان نیز از گل هایی همچون زنبق و نرگس که خاصیت ایستایی داشتند، بهره می گرفتند و اینها نکاتی هستند که بعدها در نقاشی به عنوان اصول و پایه کار، قرار گرفت.

ماچیانی تصریح کرد: همچنین در آثار ممتاز و برجسته گل و مرغ می توان انواع گل های به کار گرفته شده توسط هنرمندان، فصل و محل رویش گل ها در مناطق مختلف، احساسات پرندگان، اینکه نر یا ماده یا نغمه خوان باشند، یا به دنبال جفت خود بگردند، قابل مشاهده و بررسی است.

وی با بیان اینکه متاسفانه هنرمندان دوره معاصر در این زمینه وقت کمتری گذاشته و آثار و تحقیقات و پژوهش های کمی در این راستا ارائه کرده اند، اگر چه نظریه هایی درباره هنر گل و مرغ موجود است اما هنرمندانی که در این زمینه کارهای علمی و کارگاهی انجام داده و حاصل تجربیات خود را به گونه ای صحیح به دیگران انتقال داده باشند، محدود هستند.

آثار قدما از منابع موثق و معتبر هنر نگارگری در حوزه “گل و مرغ” است
ماچیانی تاکید کرد: آثار قدما از منابع موثق و معتبر هنر نگارگری در حوزه “گل و مرغ” در کشور ایران محسوب می شود.

وی گفت: اگر چه گزیده هایی به صورت پایان نامه یا در قالب مقالات ارائه شده، اما کاربرد این آثار تا حدودی سلیقه ای است و نمی تواند برای استناد هنرجویان جامع و کامل باشد.
ماچیانی در خصوص منابع معتبر رشته گل و مرغ، یادآور شد: هنرجویان برای دست یابی به منابع معتبر و موثق می توانند از آثار اساتیدی همچون فرشچیان، مهرگان، علیرضا میری، ناصر خلیلی(2 جلد کتاب با عنوان جلدهای لاکی) و کتاب تسبیح گوی بنده، بهره بگیرند.

وی ادامه داد: علاوه بر این موسسات انتشاراتی چون فرهنگستان هنر، زرین و سیمین، نگارگر و غیره که کتاب های نفیس عرضه می کنند می توانند از مراجعی باشند که علاقه مندان می توانند به آن رجوع کنند.

ماچیانی اشاره کرد: در حال حاضر در زمینه هنر گل و مرغ با کمبود و خلاء مواجه هستیم و آثار مکتوب و مدونی نداریم که اصول و مبانی صحیح هنر نگارگری و نقاشی ایرانی را معرفی کند هنر نگارگری و نقاشی ایرانی قابلیت همراهی و همگامی با هنر مدرن اروپا را در خود دارد و امیدواریم اساتید برجسته این رشته گام های موثری را بردارند تا این هنر بتواند قابلیت خود را بیشتر نشان دهد.

شناسنامه هنرمند

حسینعلی ماچیانی متولد سال 1344، استاد دانشگاه های شاهد و سوره و دارای 23 سال سابقه فعالیت هنری است.
وی در رشته هنر نگارگری، گل و مرغ، تذهیب، تشعیر، طراحی فرش و خوشنویسی فعالیت می کند و علاوه بر پدید آوردن نگاره های گوناگون و تصویر سازی، کتاب های متعددی از خیام و حافظ، به آموزش اصول و مبانی نگارگری پرداخت.
تالیف بیش از 30 جلد کتاب های آموزشی(مبانی نگارگری) و کتاب طرح و تذهیب، گل و مرغ(مرغان تسبیح گوی)- جلد 1و2، تصویرگری دیوان اشعار حافظ، خیام و مولوی از آثار این استاد هنرمند است.
ماچیانی برگزیده دو سالانه نگارگری در سال 86 و برگزیده نمایشگاه های قرآنی، می باشد.