هنر گره چيني دوره صفویه و سلجوقی اصفهان به چين رسيد!

گره چيني و مشبک کاري به عنوان يکي از هنرهاي ايران است که اخيراً در معماري کشور مورد توجه صاحبان هنر و هنرمندان خلاق ايراني قرار گرفته است.

به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) در همدان، تاريخ مشخصي از سرآغاز اين هنر در ايران در دست نيست. برخي پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از اين هنر چه در حالت مشبک و چه در حالت آلت و لغت از دوران خلفاي عباسي شروع و در قرن 6 تا 8 هجري قمري در مصر و سوريه متداول شده و از همان زمان به ايران رسيده است.

اين هنر در دوره صفوي و سلجوقي در شهر اصفهان به رشد و شکوفايي رسيد و اصفهان به عنوان خاستگاه آن مطرح شد. گره چيني به طور کلي عبارت است از قرار دادن آلات گره در يک ترکيب هماهنگ و زيبا.

گره چين کسي است که بتواند از عهده انجام تشخيص هنر گره چيني و ترسيم اشکال هندسي مربوط به آن انتخاب چوب مربوطه، اندازه برداري از محل و برآورد مصالح، فرم دادن انواع چوپ، ساخت و مونتاژ در و پنجره و شيوه‌هاي مختلف رنگ آميزي برآيد.

از اين سبک کار معمولا در ساخت درهاي اماکن مقدسه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجره هاي منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده مي‌شده است. از دوران صفويه به بعد تعبيه شيشه‌هاي رنگي در چوپ هاي مشبک رايج شده و اصطلاحاً به ارسي مشهور شد.

گره چيني يا گره سازي علاوه بر معماري در اغلب هنرهاي دستي و سنتي ايران مانند سنگ تراشي، درودگري، منبت کاري، خاتم سازي، قلمزني روي فلز، سفالگري، قاليبافي، قلمکاري، صحافي و غيره ديده مي‌شود و کاربرد دارد.

اين هنر از دامنه‌اي بسيار وسيع برخوردار است و استادان اين هنر در ممالک مختلف اسلامي هر يک آن را با سليقه قومي خود آميخته و گره‌هاي بسياري در بناها به وجود آورده‌اند.

گره چيني با قطعات برش خورده چوب و شيشه‌هاي رنگي در اشکال مختلف و متعدد با وحدت گراي هندسي و به طور هماهنگ در يک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته مي‌شود. در واقع هندسي نقوش و گره کشي جز لاينفک اين هنر به حساب مي‌آيد.

روش توليد گره چيني به اين صورت است که ابتدا طراحي و رسم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام مي‌شود، سپس از روي قسمت‌هاي مورد نياز گره رسم شده الگو يا قالب برداشته مي‌شود و چارچوب يا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته مي‌شود.

گره‌ها اتصالات کوچکي از چوب هستند که به صورت زبانه‌اي با يکديگر قفل مي‌شوند و نقش هاي زيبايي را به وجود مي‌آورند که هر چه ظريفتر باشند از نظر هنري ارزش بيشتري دارند.

براي ايجاد نقش گره، چوب به ضخامت بند رسم شده، بريده و در عين حال چوب‌هاي واگيره (قطعاتي که در کار تکرار مي شود) از قالب آماده شده تهيه مي‌شود سپس به وسيله اره پشت بنددار، زاويه‌هاي اتصالات روي چوب را برش مي‌زنند و با رنده ابزار روي آلت‌ها ابزار مي زنند سپس دو سر هر يک از آلت‌ها فاق و زبانه مي‌شود (يا هر نوع اتصال ديگري که مورد نظر استاد کار باشد) و در آخر کار چيدن گره و درگير کردن اتصال‌هاي ساخته شده و شيشه هاي رنگي برش خورده انجام مي‌شود.

ابزارهايي که براي ساخت گره، مورد استفاده قرار مي‌گيرد تقريبا همان ابزاري است که در يک کارگاه درودگري وجود دارد؛ مانند انواع اره، رنده، گيره، ميز کار و خط کش.

بهترين ماده اوليه ساخت گره چيني و مورد توافق استادکاران چوب درخت چنار است که خوشبختانه اين درخت، درخت بومي ايران است. چوب اين درخت، بافتي منسجم داشته و از مقاومت بالايي برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابي، گردو و عناب و چوب‌هاي درختان جنگلي ايران از نوع آزاد و راش هم براي ساخت گره چيني استفاده مي‌شود.

بعد از گذشت ساليان دراز اين هنر مانند بعضي از هنرهاي اصيل و بي بديل رو به فراموشي گذاشته است به گونه‌اي که چندي پيش ضريح چوبي گره چيني شده امامزاده يحيي (ع) همدان جاي خود را به يک ضريح فلزي داد.

اميدواريم اين هنر با تاريخچه‌اي مثال زدني که در هنر ما دارد از خاطرات محو نشود و هر روز شاهد ورود اساتيد و نخبگان به اين زمينه هنري باشيم تا از اين طريق گره چيني نيز مانند بسياري از هنرهاي ما که گرد فراموشي بر رويشان نشسته به تاريخ نپيوندد.

اميرعباس اميد فرد احمدي، يکي از صنعتگران همداني در زمينه مصنوعات چوبي در گفت و گو با خبرنگار ايسنا در همدان، اظهار کرد: يکي از کارهايي که در اين زمينه انجام مي‌دهيم، ساخت پنجره‌هاي مشبک از طريق گره چيني با تکه‌هاي چوب است.

وي اضافه کرد: مدت کوتاهي است که به همراه برادرم به اين صنعت روي آورده‌ايم و با توجه به اين‌که اين سنت در حال فراموشي است بايد براي آن تبليغاتي صورت گيرد.

اميد فرد احمدي تصريح کرد: بسياري از مردم امروزه قسمتي از منزل خود را به طراحي سنتي اختصاص مي‌دهند که در اين زمينه از هنر مشبک کاري و گره چيني استفاده مي‌شود.

اين صنعتگر همداني با بيان اين‌که در حال حاضر مجموعه ما دومين جايي است که به اين هنر و پرداختن به آن علاقه نشان داده است، افزود: اين هنر نبايد به فراموشي سپرده شود و بايد براي جلوگيري از اين موضوع از طرف مسوولان و علاقه‌مندان حمايت‌ شود.

وي اظهار کرد: شيشه و چوب بيشترين ابزاري است که مورد استفاده قرار مي‌گيرد اما به دليل هزينه بالاي خريد شيشه، از طلق‌هاي ترکيه‌اي و تايلندي استفاده مي‌شود.

اميد فرد احمدي با بيان اين‌که اين پنجره‌ها به صورت سبک و سنگين و در ابعاد مختلف ساخته مي شود، خاطرنشان کرد: براي معرفي اين هنر نيازي به حمايت مادي نداريم بلکه تنها معرفي چنين مجموعه‌هايي به اداره‌ها به ويژه سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري به منظور احيا و مرمت بناهاي قديمي کافي است.

وي تصريح کرد: صنعتگران اصفهاني نيز در اين زمينه کارهايي انجام مي‌دهند و محصولات ما نيز به استان‌هاي تهران، کردستان و زنجان و شهرستان بروجرد ارسال مي‌شود.

اميد فرد احمدي ادامه داد: اين صنعت به سرمايه زيادي نياز ندارد، اما در عين حال به وقت و حوصله بسيار همراه با علاقه و داشتن هنر آن احتياج دارد. چوب اين‌گونه کارها از درختان راش، روسي، افرا و گردو تهيه مي‌شود.

وي تصريح كرد: متاسفانه در اين زمينه نيز کارهاي چيني با قيمت پايين تر وارد شده است که متاسفانه کيفيت بالا و مناسبي ندارد و طرح چوب بوده و در آن از پلاستيک بي کيفيت به جاي طلق يا شيشه استفاده شده است.

آموزش هنر گره چینی