هنر گره چینی و ساخت درب و پنجره اروسی یا ارسی

هنر گره چینی و ساخت پنجره ارسی

هنر گره چینی , پنجره ارسی , هنر , ایران , زمین

این پست از اطلاعات پراکنده در اینترنت و بخشی از نظرات اینجانب  تهیه گردیده از آنجایی که بنده حقیر سالها است که در هنر درودگری و گره چینی مشغول به فعالیت بودم بسیار علاقمند هستم که که مطلب را برای دوستان در سایت به نمایش بگذارم امید که بتوانیم حداقل با درج مطالب و نظرات خود در باره هنرهای از دست رفته این مرز و بوم یادی از آن زنده کنیم .

شیشه رنگی می‌تواند به قطعه‌های شیشهٔ رنگین یا به هنر و صنعت استفاده از این قطعه‌ها اشاره کند. قدمت این هنر به هزار سال می‌رسد.نحوه ساخت شیشه رنگی شامل طراحی اولیه روی کاغذ، سپس تعیین رنگ هر قسمت طرح و شماره گذاری وتعیین جهت آن، متناسب با بافت شیشه خام میباشد. در مرحله بعد با رعایت فاصله بین شیشه ها، که لحیم قلعی آنرا پر میکند، طرح راروی ورق شیشه رنگی چسبانده و با قلم الماسه آنرا میبرند. سپس با طرح اولیه که الگوی ساخت طرح است مطابقت داده شده و با چرخ سنباده لبه های تکه شیشه بریده شده را صاف و اندازه میکنند.در مرحله بعد دوره یا لبه های هر تکه را با نوار مسی چسبدار قابگیری میکنند.هدف از این کار آماده کردن آنها برای چسباندن با لحیم قلع و سرب است.در این مرحله تکه های شیشه قابگیری شده را روی الگوی اولیه کنار هم مچینند و کنترل نهایی میکنند.سپس با قلمو مایع تنکار را روی لبه های مس پوش شیشه ها زده و با نوار لحیم و هویه داغ شیشه ها را به هم متصل میکنند.محصول نهایی در قاب یا پنجره قرارگرفته و در مقابل نور طرح زیبای خود را نشان میدهد .نمونه های شیشه های قدیمی ایرانی و سیر تحول این صنعت در ایران در موزه آبگینه تهران درمعرض تماشا قرار دارد. 1. پنجره های شیشه ای كلیسای جامع گراس مونستر، سوئیس

هنر گره چینی و ساخت درب و پنجره اروسی یا ارسی

استاد پیرنیا درباره واژه ارسی میفرماید :

استاد واژه ارسی را پارسی می داند .

ارسی به معنای گشاده و باز همانند پنجره , درب و غیره .

ولي در بعضی فرهنگ ها ارسی را يك واژه روسی دانسته اند.

ارسی گونه ای از پنجره چوبی و شبكه دار كشويی است كه با بالا و پايين رفتن باز و بسته مي شود.بلندای پنجره ارسی از كف تا آسمانه است . در اروپا به اين گونه دربها یا پنجره ها , پنجره های گيوتينی می گويند. زیرا همانند تیغ گیوتین از بالا به پایین می آید .

اين در پنجره گاه به ميانسرا باز مي شود و گاه ميان دو تالار جای می گيرد تا به هنگام نياز باز شود و يك تالار بزرگ بدست آيد.كاربرد ارسی در مهرازی ايران به گونه يك بازشوي بنيادي پيشينه اي بسيار كهن دارد.

نمونه هاي زيباي ان در همه جاي ايران ديده مي شود.

لت ارسي ها معمولا فرد است .

ارسي يك لتي در بالا خانه هاي گوشوار يا راهروهاي طبقه اول ساختمان كه معمولا در نقاط سردسير  ديده مي شوند.هر ارسي از بخش هاي زير ساخته شده است:

باهو يا وادار:بخش ايستاده چهار چوب آن .

كلاه:تير ترازي (افقي) ميان بخش پاياوجنبان آن.

تنك:شبكه درون درك هاي آن.

چفته ريزه:چفتي كه درك ها را پايا نگه مي دارد.

درك يا لنگه:كه مانند كشو بالا و پايين مي رود بخش زيرين به بلنداي 30 تا 50 سانتي متر از كف كه مانند جان پناه است و پاياست.بخش بالاي آن كه نيم پرهون(نيم دايره)يا سه پهلو است و پاياست

پنجره ارسی با شیشه رنگی در کاخ گلستان، تهران

كاركرد سطح مشبك پنجره هاي ارسي تامين نور فضاي درونی در معرض ديد قرار دادن فضاي بيروني كاهش شدت تابش نور آفتاب و گرما ايجاد زيبايي در نماي ساختمان حفظ حريم و محرويت فضاي بيرون دور كردن حشرات مزاحم(شيشه هاي رنگي پنجره هاي ارسي با ايجاد نورهاي رنگارنگ باعث دور شدن و خارج شدن حشرات مزاحم از فضاي بيروني اتاغ هاي داراي پنجره هاي ارسي مي شوند.)

اثری مدرن   Marcelle Ferron در متروی مونترال، کانادا

اثرات و دلايل استفاده از پنجره هاي ارسي

الف-نور :اين نوع پنجره ها باعث مي شوند نور خورشيد به اندازه كافي وارد فضاي اتاغ شود نه كمتر نه بيشتر

ب-روانشناسي رنگ ها:از نظر روان شناسي رنگ خاي مختلف اين شيشه ها و ايجاد نور هاي هم رنگشان بر روي انسان تاثيرات مختلفي مي گزارد كه هر رنگ كنار رنگ ديگر شدت اين تاثير را خنثي مي كند و مقدار مناسب آن را تنظيم و تعديل مي كند.بيشتر رنگ هاي استفاده شده در شيشه هاي ارسي رنگهاي لاجوردي قرمز سبز و زرد هستند و هر كدام به تنهايي يك تاثير روانشناختي مجزاي دارند.

ج-زيبايي: سطح پنجره هاي ارسي را با استفاده از انواع نقش هاي گوناگون گره سازي و با شيشه هاي رنگين و ساده مي آراستند و تركيب هاي بديعي پديد مي آورند و بدين صورت هماهنگي بين اين شبكه هاي هندسي و نورهاي رنگي باعث ايجاد زيبايي دلپذيري مي شود.

د-نقش هندسي در ارسي: ناپسند دانستن تقليد از نقش ها و صورت هاي انساني و حيواني در نقاشي و ساير هنر هاي تصويري و تجسمي به تدريج موجب شد كه تقليد از طبيعت در فرهنگ بسياري از هنر هاي اسلامي چندان مورد توجه قرار نگيرد و جايگاه والايي نيابد.به همين جهت هنرمندان به تركيب هاي هندسي و انتزاعي توجه بسيار كردند. و-محرميت: پنجره هاي ارسي همچنين باعث محدود كردن ديد از بيرون به درون خانه و ايجاد محرميت مي شود

ه-خواص صوتي:اگر قطعات يك گره نسبت به هم زواياي مختلف يا متعدد پيدا كند جابجايي صوتي ايجاد مي كند در اين جابجايي تابع قوانين علم آكوستيك است. فرم هاي شش وجهي نيز داراي خواص صوتي هستند از كاربرد صوتي شش وجهي در طبيعت مي توان كندوي زنبور عسل را مثال آورد كه دقيقا عمل انتقال صوت يا رزونانس را انجام می دهد .

مسجد نصیرالملک، شیراز

ارسی، رقص نور با ساز چوب و شیشه

ارسی، چیدمان چوب و شیشه، یادگاری از روزگاران قدیم و الهام گرفته از طرح های اصیل اسلیمی که در ساخت درها و پنجره بناها به کار می رفت اکنون دیگر متداول نیست و تنها در خانه های برجای مانده از قدیم دیده می شود، این دست ساخته های اصیل چوبی هرچند در حال حاضر به دلایل مختلف دیگر ساخته نمی شود اما در سرتاسر ایران زمین در شهرها و روستاهای قدیمی هنوز وجود دارد و زیباتر از آن است که از یادها فراموش شود.

واژه ارسی در فرهنگ عمید به معنی در اتاقی است که بر روی حیاط باز می شود. استاد «محمدکریم پیرنیا» از معماران پیشکسوت قدیمی در تعریف واژه ارسی معتقد است که برخی گمان می کنند ارسی به پنجره ای اطلاق می شود که به تدریج از معماری روسی در ایران رواج یافته در صورتی که پیش از آنکه ارسی در معماری روسی جایی باز کند در بناها و نقاشی های ایران مشاهده شده است.

با بهره گیری از تاریخ معماری می توان گفت، در قرن هشتم هجری نمونه های فراوانی ازرسم عناصر هندسی، گل و بته بر روی لوازم چوبی مانند منبر، درب امامزاده ها، صندوق مزار و رحل قرآن خلق شد. از اوایل قرن نهم هجری نیز این هنر رونق دیگری یافت و صنعتگران از مشبک و گره چینی در ساخت پنجره های منازل و کاخ ها استفاده کردند، همچنین از دوران صفویه به بعد هم با تعبیه شیشه های رنگی در چوب های مشبک ارسی ها ساخته شد.

در حال حاضر ارسی و گره چینی که یادگاری از زمان قدیم است در اغلب نقاط کشور مشاهده می شود و نمایی منحصر به فرد و متفاوت برای خانه های قدیمی ساخته است. تقارن کامل در شکل، فرم و رنگ که از طرح های اسلیمی نشأت گرفته و با تکه های کوچک چوب به شکل ستاره های چندپر پیاده شده، ویژگی مشترک پنجره های مشبک گره چینی در سرتاسر ایران زمین به شمار می آید که در ارسی ها شیشه های الوان به رنگ های زرد، سبز، قرمز و آبی به آن اضافه شده است. در شمال ایران نیز ساخت ارسی مانند دیگر نقاط کشورمرسوم بوده است با این تفاوت که به دلیل رطوب هوای شمال از چوب درخت آزاد یا ازدار که مقاوم است و دوام بیشتری دارد استفاده می شد ولی در مقابل در مناطق خشک جنوبی و مرکزی کشور از چوب چنار برای کار گره چینی استفاده می کردند.

پنجره بزرگی به سبک گوتیک در کلیسای جامع کانتربری، سده ۱۴۰۰، انگلستان

 

اما پنجره های گره چینی شده و ارسی ها چه ویژگی های داشته است

رضا قاسم آبادی، کارشناس مرمت سازمان میراث فرهنگی استان گلستان یکی از آن افرادی است که مرمت ارسی ها را انجام می دهد، وی که با پشتکار و تلاش خویش توانسته قطعات آسیب دیده ارسی ها را جدا و سپس دوباره بازسازی و مونتاژ کند درباره پنجره های گره چینی و ارسی در این استان می گوید به نظر می رسد نصب ارسی ها بسته به زمستان نشین و یا تابستان نشین بودن اتاق ها فرق داشته است.

وی می افزاید: در اتاق های تابستان نشین ارسی ها که بالای درب اتاق ها نصب می شد نقش بادخور را ایفا می کرد. این پنجره های مشبک در هوای گرم، باد ملایم و مطبوع را با کوران هوا به داخل اتاق هدایت می کرد و به همین سبب ارسی ها در اتاق های تابستانی شیشه نداشتند، درحالی که در اتاق های زمستان نشین شیشه دار بودند و شیشه به کار رفته در این گونه ارسی ها دست ساز و به سبب کمبود شیشه در آن زمان بسیار گران بوده و آن طور که ما اطلاع پیدا کردیم خمیر شیشه ها در این منطقه از روسیه وارد شده است.

حسینیه امینی ها در قزوین خانه و حسینیه امینی‌ها،واقع در خیابان مولوی قزوین از خانه‌های زیبا و اعیانی قزوین است که توسط حاج محمد رضا امینی از اعیان تجار قزوین در مغرب رودخانه دزج ساخته شد که بعدها در زمان پهلوی اول رودخانه پر شده و خیابات مولوی به جای آن احداث گردید. این ساختمان در سال ۱۲۷۵ هجری قمری بنا گردیده و در آن وقت مبلغ چهل و هشت هزار تومان صرف ساخت آن شده‌است. در میان بنا سه تالار ساخته شده که امتداد آن‌ها به موازات یکدیگر از شرق به غرب ا ست و میان دو حیاط شمالی و جنوبی قرار دارد. تالارها دارای ارسی‌های بسیار زیبایی بوده که در هنگام روضه خوانی با بلند کردن آن‌ها، هر سه تالار یکی می‌گردند و محوطه سر پوشیده بزرگ و آیینه کاری زیبایی تشکیل می‌دهند. در وسط تالار بزرگ چهل چراغ آویخته شده و فرشهای تالار یکتخته و عتیقه بوده‌است. زیر تالارها خالی بوده و سردابه، زیرزمین، شربت خانه و انبار ساخته‌اند .

قاسم آبادی درباره چند رنگ بودن شیشه ارسی از ویژگی های ساخت ارسی هم می گوید:

در ساخت این پنجره های چوبی از میخ استفاده نمی شود و اگر هم استفاده شده میخ ها چوبی بوده است. برای محکم کردن ارسی ها که تکه هایی چوب آن را تشکیل داده اند چفت و بست یا همان زبانه نر و مادگی استفاده می شد و با اینکه هیچ وسیله وصل کننده دیگری مانند چسب هم به قطعات ارسی ها زده نمی شد اما بسیار محکم ساخته شده اند.

ارسی با شیشه‌های رنگی در لالجین

قاسم آبادی درباره وضع دست ساخته های چوبی گره چینی در منطقه می گوید: ساخت گره چینی دیگر منسوخ شده و هیچ کس آنها را سفارش نمی دهد به علاوه اینکه در شمال کشور استادکاری هم باقی نمانده اما مرمت آثار باقی مانده در خانه های قدیمی، یکی از اقداماتی است که برای حفظ گره چینی ها از سوی سازمان میراث فرهنگی انجام می گیرد.

وی با اشاره به اینکه در خانه های قدیمی منطقه، نورگیرهایی که با گره چینی ساخته شده هنوز وجود دارد می افزاید: خیلی از ارسی های قدیمی هم اکنون از بین رفته و درباره تعدادی هم که باقی مانده همکاری خود مردم برای حفظ آنها نیاز است.

با وجود اینکه ساخت پنجره های مشبک گره چینی شده دیگر رواج ندارد اما به گفته این کارشناس می توان از آنها در دکوراسیون داخلی خانه ها در اتاق های پذیرایی یا نورگیرها استفاده کرد، همچنین می توان از آنها در اماکن تجاری و خدماتی مانند سفره خانه ها، رستوران ها و هتل بهره برد.

حسین دباغ، کارشناس مرمت سازمان میراث فرهنگی استان گلستان نیز درباره ارسی ها می گوید این دست ساخته های چوبی زیبا در سطح این استان در فضاهای مهم خانه های قدیمی که دارای تزئینات بوده و مساحت بیشتری داشته نظیر میهمان نشین ها و تالارها مشاهده می شود.

به گفته وی درباره ارسی های که در گلستان ساخته شده هیچگونه مطالعات جامعی تاکنون انجام نگرفته و در نتیجه نمی توان به طور دقیق درباره آنها اظهار نظر کرد، به همین سبب درباره تفاوت های احتمالی آنها نیز با دیگر نقاط کشور نظیر استان اصفهان و کردستان که مهد ساخت ارسی است نمی توان مقایسه ای انجام داد.

پنجره‌های اُرسی خانهٔ عامریها ، کاشان

 

دباغ ادامه می دهد بسیاری از پنجره های ارسی و گره چینی قدیمی در استان اکنون خراب شده یا از میان رفته است، علاوه برآن تعدادی از سوی مالکان برای کار تزئینات داخلی منازل گرانقیمت فروخته شده و درباره برخی نیز ازسوی مالکان بناهای قدیمی اجازه دسترسی به آنها داده نمی شود البته مواردی هم بوده که مردم منطقه ارسی های با ارزش را برای استفاده خصوصاً در اماکن مقدس اهدا کرده اند.

پنجرهٔ خانهٔ ستوده ، چالشتر ، شهرکرد

خانه ستوده چالشتری شهرکرد استان چهارمحال و بختیاری
این بنای تاریخی از جاذبه های گردشگری شهر چالشتر شهرکرد و استان چهارمحال و بختیاری می باشد.

خانه ستوده فی الواقع جز اخرین بخش های بر جای مانده از مجموعه بناهای مرتبط با ارگ چالشتر و مربوط به اواخر دوره صفوی تا اخر دوره قاجاری بحساب می اید که قسمت اندرونی بخش حاکم نشین قلعه مذکور را تشکیل می داده است.

شالوده اصلی این بخش در سال 1323 ه.ق به پایان رسیده که دارای ازاره های سنگی ارزشمند یراش خورده و نقاشی های نفیس می باشد.

این خانه در قسمت غربی شهرکرد و در نزدیکی خانه ازاده قرار دارد. محمودخان معروف به “ستوده”  در سال ۱۲۷۱ هجری شمسی(1310 هجری قمری) در چالشتر متولد شد. پدرش خدارحم خان چالشتری که قلعه چالشتری به نام بوده است.
خانه ستوده در واقع قسمت اندرونی، بخش حاکم نشین قلعه چالشتر میباشد.

شالوده اصلی این بخش در سال 1323 هجری قمری به پایان رسیده که دارای ازاره‌های سنگی ارزشمند، تراش خورده و نقاشی‌های نفیس با مضامینی افسانه‌ای و اسطوره‌ای می‌باشد. این خانه در قسمت غربی شهرکرد و در نزدیکی خانه آزاده قرار دارد.  سه موزه، آثار سنگی، کار و زندگی، مردم شناسی در این مجموعه قرارداشته و در آنها نمونه هایی از آثار سنگی منقوش و کتیبه دار و زندگی روستایی و کشاورزی و وسایل و البسه و ابزار آلات مربوطه به نمایش گذاشته شده است.

 

این کارشناس مرمت میراث فرهنگی همچنین گرانی چوب، مقرون به صرفه نبودن کار، تجاری شدن هنر، ماشینی بودن مصالح ساختمانی، نبود اساتید زبردست، عدم حمایت سازمان ها و حتی از یاد رفتن این هنر قدیمی از سوی مردم را از دلایل منسوخ شدن ارسی ها می داند.

یه نکته از مدیر سایت : واردات اجسام پیش ساخته و قالب سازی شده از هند و چین و کشورهای دیگر . دیگه کسی حاضر به پرداخت پول به هنرمندان ایرانی نیست . مگر پای مرمت و بازسازی وسط باشه که این هم از قبل معلومه کی و چه کسانی باید کار کنند .

وی سازمان میراث فرهنگی گلستان را در امر تزئینات وابسته به معماری بناهای قدیمی ضعیف می داند و می افزاید: نبود متخصصان این رشته و اهمیت ندادن به تزئینات بناها وضعیتی را پیش آورده که تنها به ابنیه توجه می شود حتی هیچ فصل اعتباری برای مطالعات پژوهشی درباره تزئینات معماری در استان اختصاص نمی یابد.

دربِ خانهٔ حسینی ، تهران

اکنون در استان گلستان در شهر تاریخی گرگان در خانه های قدیمی کبیر، باقری، دیانی، خراسانی، شفیعی و بسیاری دیگر که مربوط به عصر قاجاریه است و همچنین در دیگر شهرها و روستاهای منطقه دست ساخته های چوبی ارسی و گره چینی مشاهده می شود. این هنر زیبا و اصیل ایرانی که تا قبل از دوره پهلوی رواج داشته اکنون گنجینه ای از میراث برجای مانده در خانه های با ارزش قدیمی گلستان است.

پنجره‌های اُرسی منزل وثوق الدوله ، تهران

روزنامه ایران – پایگاه پژوهشی هخامنشیان

شیشه رنگی منبع : ویکی پدیا

شیشه رنگی می‌تواند به قطعه‌های شیشهٔ رنگین یا به هنر و صنعت استفاده از این قطعه‌ها اشاره کند. قدمت این هنر به هزار سال می‌رسد.نحوه ساخت شیشه رنگی شامل طراحی اولیه روی کاغذ، سپس تعیین رنگ هر قسمت طرح و شماره گذاری وتعیین جهت آن، متناسب با بافت شیشه خام میباشد. در مرحله بعد با رعایت فاصله بین شیشه ها، که لحیم قلعی آنرا پر میکند، طرح راروی ورق شیشه رنگی چسبانده و با قلم الماسه آنرا میبرند. سپس با طرح اولیه که الگوی ساخت طرح است مطابقت داده شده و با چرخ سنباده لبه های تکه شیشه بریده شده را صاف و اندازه میکنند.در مرحله بعد دوره یا لبه های هر تکه را با نوار مسی چسبدار قابگیری میکنند.هدف از این کار آماده کردن آنها برای چسباندن با لحیم قلع و سرب است.در این مرحله تکه های شیشه قابگیری شده را روی الگوی اولیه کنار هم مچینند و کنترل نهایی میکنند.سپس با قلمو مایع تنکار را روی لبه های مس پوش شیشه ها زده و با نوار لحیم و هویه داغ شیشه ها را به هم متصل میکنند.محصول نهایی در قاب یا پنجره قرارگرفته و در مقابل نور طرح زیبای خود را نشان میدهد .نمونه های شیشه های قدیمی ایرانی و سیر تحول این صنعت در ایران در موزه آبگینه تهران درمعرض تماشا قرار دارد.

 

پنجرهٔ ارسی ‌یک ‌خانهٔ‌ قدیمی ، شیراز