ارسی

 

ارسی

سنندج شهر ارسی سازی

براساس نمونه های موجود بررسی روند شکل گیری و گسترش هنر

چکيده مقاله : درباره ارسی در شهر سنندج

اُرسیهای بسیاری در آثار دوره های صفوی و به ویژه خانه های دورۀ قاجار در سنندج باقی مانده است. اگرچه این خانهها دارای آرایههای متعددی هستند، اُرسی در این میان، از جایگاه خاصی برخوردار است. این پژوهش در پی آن است که به چند سؤال پاسخ دهد و فرضیه هایی را که دربارۀ سابقه، فن ساخت و ویژگی اُرسیسازی شهر سنندج را طرح کرده، اثبات کند. در این پژوهش، کوشش شده که به اهمیت و جایگاه اُرسی در شهر سنندج بهصورت تاریخی و توصیفیتحلیلی نگریسته شود. پیشینۀ استفاده از اُرسی در بناهای شهر سنندج بهطور دقیق مشخص نیست؛ اما مدارک و شواهد موجود نشانگر این است که استفاده از اُرسی در بناهای دورۀ صفوی آغاز شده است. مدارک و شواهد قطعیتری در استفاده از اُرسی و اُرسیسازی در ساختمانهای مسکونی دورۀ قاجار، نیز در دست است که نشان میدهد که ساختن اُرسی و استفاده از آن در این دوره، گسترش چشمگیری داشته و میتوان سنندج را از مراکز مهم ساخت اُرسی در دورۀ قاجار شمرد. گستردگی استفاده از اُرسی از سویی، نشانگر این است که افراد زیادی در این حرفه اشتغال داشتهاند؛ بنابراین، ساختن اُرسی و استفاده از آن، از چنان جایگاه و اهمیتی برخوردار بوده که در 2 تعداد 1 وجود داشته است. در برخی خانههای با پیمون بزرگ خانههای مردم عادی هم نمونهای با پیمون کوچک اُرسی به بیش از ده نمونه هم میرسد. گسترش و بهرهمندی از اُرسی در ساختمان، توجه سازندگان را به سمتی سوق میدهد که طرح اُرسیهای شهر سنندج را با وجود حفظ کلی اُرسیسازی ایرانی، ولی با شیوۀ بومیمحلی، همچون سایر هنرها ازجمله فرش و صنایع دستی را ایجاد کنند. با اتکا بر این پشتوانۀ غنی در اُرسیسازی، میتوان برای احیا یا نوآوری در آن، از فراموشی و نابودی این هنر جلوگیری کرد.

کلیدواژه ها اُرسی، عمارت آصف، شهر اُرسی، عمارت خسروآباد، سنندج.  دانشیار گروه باستانشناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان، نویسنده مسئول، Me-دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 110 پرسشهای پژوهش

1. اُرسی در آثار معماری سنندج، از چه جایگاهی برخوردار است؟
2. اوج اُرسی سازی در سنندج، مربوط به چه دورۀ زمانی است؟
3. روش ساخت ارسی در سنندج چگونه است و چه ویژگیهایی دارد؟

مقدمه

با اینکه اُرسی در معماری ایران در تعدادی از ساختمانها به طور گسترده استفاده شده، همچون سایر عناصر یا آرایه های معماری به آن نپرداخته اند.

با توجه به شواهد موجود، زمان بهره گیری از اُرسی در آثار معماری ایران، حداقل به زمان صفوی بازمیگردد ؛ به همین دلیل، اُرسی در این دوره و دوره های زندیه و قاجاریه، از اهمیت و جایگاه شایان توجهی برخوردار شد. شواهد و مدارک موجود نشانگر آن است که اُرسی در این دورهها استفادۀ عمومی نداشته، ولی در بسیاری بناها ازجمله کاخها، برخی مساجد و حسینیهها و خانههای کسانی که توانایی مالی داشتند، در زمرۀ یک عنصر معماری و نیز تزئینی بوده است.

اُرسی عالوه بر اینکه عایقی مناسب برای بخشی از ساختمان بوده، عنصری تزئینی هم محسوب میشده است؛ بنابراین، با توجه به اهمیت اُرسی در بیشتر نقاط کشور، آنچنانکه شایسته بوده، به آن توجه نشده و پژوهشی ژرفنگرانه دربارۀ آن صورت نگرفته؛ درنتیجه، مطالعۀ اُرسی در شهر سنندج هم از این امر مستثنی نبوده است. با اتکا به اسناد و شواهد موجود، استفاده از اُرسی در بسیاری مناطق ایران شایع و معمول بود؛ اما در برخی شهرها رونق و گسترش چشمگیرتری داشت. یکی از شهرهایی که اُرسیسازی در آن گسترش یافت، شهر سنندج است.

در آثار معماری شهر سنندج، اُرسي يكي از نمونههاي عالي عناصر و آرایههای معماری است. اگرچه تعداد بسیار زیادی از اُرسیهای شهر سنندج، بهویژه نمونههایی که در بناهای کهندژ نصب بوده، طی یک سدۀ گذشته دستخوش نابودی شده، خوشبختانه وجود نمونههایی همچون اُرسی بزرگ و سایر اُرسیهای ضلع شمالی و گرهچینیهای تاالر اصلی در عمارت آصفدیوان و مشیردیوان مربوط به دورۀ قاجار، از عمارت خسرویه و سایر نمونههای موجود در شهر، نشانگر این است که کاربرد اُرسی در بناها عالوه بر عنصر معماری بهعنوان عنصر تزئینی وابسته به معماری، از جایگاهی پذیرفتنی برخوردار و مورد توجه بانیان، سفارشدهندگان و هنرمندان سازندۀ اُرسی بوده است. استفاده از اُرسی، عالوه بر اینکه در بناهای اعیانی شهر سنندج جایگاه خاصی داشته، در خانههای مردم عادی نیز به کار گرفته شده است. ابعاد و اندازۀ اُرسی در هریک از خانههای شهر، برحسب مقیاس متفاوت بوده است.

تنوع در اندازه و مکان قرارگیری در یک ساختمان و در طرح و نقش، بهطور چشمگیری در ساخت اُرسیها مؤثر بوده است؛ بنابراین، گسترش استفاده از اُرسی در سنندج، با توجه به نمونههای موجود، اهمیت در این باب را توجیه میکند.

در شهر سنندج، آثار معماری ارزشمندی با اُرسیهای متعدد و فراوانی وجود دارد. بررسیهای میدانی نگارنده در خانههای شهر سنندج، نشانگر استفاده از اُرسی در مقیاس کوچک و بزرگ در آنهاست. گروههایی از مردم شهر هم، در استفاده از اُرسی در خانههای خویش، استقبال نشان دادهاند.

در میان شهرهای غرب کشور، با توجه بررسیهای میدانی، جایگاه اُرسیسازی سنندج متمایز است و بهعنوان شهری است که اُرسی در آن اهمیت داشته و یکی از مراکز ساخت آن محسوب میشده است؛ بنابراین، با توجه به آنچه اشاره شد، نگارنده عبارت »سنندج شهر اُرسی« را بهکار برده است. تحقیقات نگارنده نشان میدهد با اینکه اُرسیهای بسیار زیادی در بناهای شهر سنندج وجود دارد، تاکنون پژوهشی جامع و کامل در این زمینه انجام نشده و در هیچ منبعی به اُرسیهای آن اشارهای نشده است.

با اینکه در برخی متون، تاریخ محلی و مطالعات موردی )تکنگاری( از بناها و آثار معماری بهاختصار یاد شده، کاری دربارۀ سابقه، کارکرد و دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 111 انواع طرحهای بهکارگرفتهشده در اُرسیهای سنندج صورت نگرفته است؛ بنابراین، شاید پژوهش حاضر بتواند بابی برای مطالعات جامعتر اُرسیها و سایر آرایههای معماری سنندج بگشاید. این پژوهش بهصورت تاریخی، توصیفی ِ تحلیلی بر مبنای دو روش میدانی و مصاحبه با افراد مطلع )سنت شفاهی( و کتابخانهای انجام شده است. در روش میدانی، بررسی نمونههای اُرسیهای موجود در بناهای شهر سنندج، از نزدیک صورت گرفته است.

در کنار بررسیهای میدانی، با تعدادی از اُرسیسازان و آگاهان از این هنر، مصاحبه انجام شده در روش کتابخانهای، بهطور عمده از دستنوشتهها و مدارک 3 که آگاهیهایی ارزشمندی در اختیار قرار داده است. مکتوب مرتبط با بناهای تاریخی استفاده شده است؛ لذا براساس یافتههای میدانی، یک نمونه سند و دستنوشتهها و مصاحبههای انجامشده، تحلیل الزم صورت گرفته است. ُرسي 1. واژۀ ا »اُ ِ رسی نوعي در قديمي كه داراي چهارچوب مخصوص بوده و آن در داخل چهارچوب حركت مي‌كرد و با پايين و باالرفتن باز و بسته ميشد. قسمتي در براي اطاق كه عمودي باز و بسته ميشود. گاه از باب تسميۀ كل به اسم جزء اطاقي را كه داراي چنين درهايي است، اُرسي نامند« )معين 1371، ج1(. در لغتنامۀ دهخدا )1364، زیر عنوان اُرسی( چنین آمده: »… اُرسی برخالف درهايي كه به يك سو ميرود، يميني و يسار باز و فرازش شد و… در كه وقت گشادن به سوي باال ك ِ شند و گاه بستن فرو آرند. دري كه از اطاق كه درگاه آن به صحن باشد و داراي چهارچوبي بود ك ِ ه در جوف آن حركت كرده و باال و پايين رود…«. واژۀ »اُرسي )اروسي( منسوب به اُرس )روس( روسي است. ِدر اتاق كه رو به حياط باز شود و داراي شيشه باشد« )عميد 1366، ج1(. گروهی باور دارند كه چون اين نوع درها و پنجرهها كشويي باز و بسته ميشوند؛ لذا اين نوع پنجرهها اُرسي است.

واژۀ اُرسی از روسی است، چون طرح آن از روسیه آمده است  محمودی، استادكار اُرسيساز، مصاحبه شونده، 1378/2/30 .( مدیریت : این نظر از طرف استاد پیرنیا رد شده است . ارسی وگره چینی از زمان بسیار دورتر از تاریخ روسیه در ایران بوده است . )

اُرسی ً اصطالحا به در و پنجرههایی گفته می ً شود که معموال سرتاسر دیوار یک اتاق را میپوشانند و از سقف تا کف یکپارچه اند و باز و بسته شدن آنها به صورت عمودی و باال و پایین رو است. لت اُرسی  ً ها معموال گرد است )پیرنیا 192 ،1381ـ198(. برخی گمان مي‌كردند اُرسي به پنجرهاي اطالق ميشود كه به تقليد از معماري روسي در ايران رواج يافته، درصورتي‌كه نمونههاي جالبي از اُرسي حتي پيش از آنكه معماري چشمگيري در روسيه بنا شده باشد، در بناها و نقاشيها دیده ميشود. گويا مقايسۀ قند اُرسي با اين نوع پنجره كه خود و نام آن هردو اصل ايراني و فارسي دارد، موجب اين اشتباه شده است. »اُر« پيشوندي است بهمعناي باالرفتن و نظاير آن. در واژههاي اُردك )مرغ باالجهنده(، اُلنگ )حركت توأم با جهش اسب(، اُرچين )پله( و بسياري از واژههاي ديگر ديده ميشود كه بهمعناي شبكه و نور و ّكي است كه بهجاي گشتن بر روي چشمه و تماشا در گويشهاي جنوبي ايران بسيار معمول است. اُرسي پنجرۀ مشب ِ پاشنۀ گرد، باال ميرود و در محفظهاي كه روي آن قرار گرفته، جاي ميگيرد و در اشكوب كوشك‌ها و پيشان )ایوان اصلی جلوی گنبدخانه( و رواق ساختمانهاي سردسيري بسيار ديده ميشود. نقش شبكۀ اُرسي ً معموال مانند پنجره ها و روزنه هاي چوبي است و نمونههاي زيباي آن در خانههاي كهن اصفهان و كاشان و يزد و انواع جديدترش در تهران بسيار است )پيرنيا 355 ،1371ـ356(. واژۀ اُرسي از كلمۀ اِروزـ اروسـ پهلوي به معناي روشنايي گرفته شده است؛ ّک با تعداد لته )لنگه ً ( معموال فرد به کار گرفته بنابراین، اُرسی واژهای ایرانی است.

نوعی پنجرۀ بزرگ چوبی مشب میشود. چنانچه در طبقۀ اول استفاده شود، بخش عمدۀ دیوار سراسری اتاق را میپوشاند. اُرسي در تاالرهاي خانه یا سایر فضاهای معماری كار گذاشته ميشد و به حياط خانهها گشوده ميشد و برحسب تعداد همين اُرسيها بود كه ً معموال تاالرها را سهدري، پنجدري، هفتدری و نهدری ميناميدند؛ بنابراین، اُرسی يكي از عناصر مهم ساختمان و تزئينات وابسته به معماري محسوب ميشود. دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 112 ُرسي 2. طرح، ساخت و اجزای ا هرچند که از طرح اُرسی در میان طرحهای مختلف آثار و آرایه های معماری که به شکل طومار هستند، به جای نمانده است، به نظر میرسد که اُرسی نیز همچون سایر عناصر و آرایههای معماری در سرزمین ایران، براساس طرحهای مختلف ساخته و پرداخته میشده است.  در همین باره، اُرسی سازان هم برای اجرای یک اُرسی، طرحی را تهیه میکردند. گواه این مدعا روش کار اُرسیسازانی است که در عصر حاضر، به سبک استادکاران قدیم، اُرسی ّت میکنند یا میسازند؛ بنابراین، برای ورود به موضوع و روشنشدن آن، پرداختن به طرح، ساخت و اجزای را مرم ارسی، بهصورت مختصر اجنتابناپذیر است. طراحی اُرسی در اندازههای مختلف، از کارهای اُرسیساز بوده است. طرح اُ ّ رسی براساس فضای مد نظر انجام میشد. اجزای تشکیلدهندۀ اُرسیها در طراحیها مشخص میشود. اُرسیها براساس طراحی در قالبهای ً مشخصی، عموما اسلیمی و هندسی و یا ترکیبی از هر دو نوع طرح، ساخته میشد. یک اُرسی از بخشهای مختلفی همچون چهارچوب، وادار، روکوب، لتهها )لنگهها(، پاخور یا پاشنه، پاتاق یا کتیبه و شیشه تشکیل شده است. پاتاق یا کتیبه در اُرسیها سه گونه است: گونۀ اول، پاتاق بسته و فاقد نورگیر است و بیشتر در نواحی کویری و مرکزی ایران، بهویژه در بناهای شهر کاشان، استفاده شده است؛ گونۀ دوم، پاتاقهای جدا از چهارچوب است و در باالی لنگه )لته( درهای اُرسی با فاصله قرار دارد که از آن، در خانههای ابیانه استفاده شده است؛ گونۀ سوم، پاتاق نورگیر یا کتیبۀ متصل به چهارچوب است که در بسیاری از شهرهای ایران ازجمله سنندج، این شیوه مرسوم بوده است. در ارسیهای شهر سنندج، این بخش از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. پاتاق یا کتیبههای اُرسیها با دو روش اسلیمی یا گره چینی، طراحی و ساخته شده است. پاتاق یا کتیبه از نظر شکل هم دو گونه است: گونۀ اول تخت یا صاف است و گونۀ دوم قوسدار است. در اُرسیهای شهر سنندج، از هر دو نوع تخت و قوسدار )قوسهای تیزهدار و نیمدایره( استفاده شده است )تصاویر 1و2(. تصویر 1: نمای پاتاق یا کتیبه با قوس نیمدایرۀ اُرسی ضلع شرقی عمارت مشیردیوان سنندج چهارچوب که ساختار اصلی اُرسی را تشکیل میدهد، شامل ردیف تیرهای چوبی، بهصورت عمودی و افقی است. این تیرها را »وادار« می ً گویند. در شهر سنندج، وادارها عموما از چوب چنار هستند. چنار چوبی است که عالوه بر اینکه ارتفاع درخور توجهی دارد، صاف و میزان است. در فاصلۀ وادارها که به اندازۀ یک لته یا لنگه است، تیرهای کوتاه افقی برای استحکامبخشی قرار میگیرند. شکل چهارچوب، تابع شکل محل قرارگیری اُرسی در ساختمان است. اجزای چهارچوب با کام و زبانه بههم وصل شدهاند. کل چهارچوب نیز بهوسیلۀ زائدههایی که آنها را »پاچهگیر« نامند، در دیوار نصب میشوند. چهارچوبها بهوسیلۀ چوبهایی به نام »موشدان« در دیوار مستحکم میشوند )امرایی 111 ،1383(. این روش چهارچوب را محکم در دیوار نگهداری میکند )تصویر 3(. تصویر 2: طرح نمای کلی اُرسی ضلع شرقی عمارت مشیردیوان سنندج با پاتاق یا کتیبه با قوس نیمدایره دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 113 وادارها ساختار اصلی چهارچوب را تشکیل میدهند.

وادارهای عمودی ساختار اُرسی را برای لتهها به بخشهای مساوی تقسیم کرده است. بر روی وادارهای عمودی عالوه بر روکوب، ابزارهای چوبی با گل میخهای فلزی نصب میگردد؛ درنتیجه، بر روی وادارها شیارهایی در دو سو ایجاد میشود تا لتهها )لنگهها( در آنها قرار گیرد و بهصورت کشووار حرکت کنند. به زائدهای که لته های اُرسی را روی آنها نگه میدارد، خروسک میگویند )بزرگمهری و خدادادی 20 ،1389(. خروسک در طول چهارچوب بر روی جدارۀ داخلی وادارها در چند نقطه، کار گذاشته میشوند تا بنا بر ضرورت، هر اندازه الزم باشد ً )معموال نیمی از اندازۀ ارتفاع لته یا به اندازۀ تمام ارتفاع لته( لتهها باال کشیده شود. این شیوه در همۀ اُرسیهای شهر سنندج که در این پژوهش بررسی شدهاند، استفاده شده است )تصویر 4(. ّت تصویر 3: چهارچوب اُرسی داخل قصر عمارت خسروآباد درحال مرم که تمام جزئیات آن باز است. با کتیبۀ قوسدار، وادارها و پاخور یا پاشنه روکوب هم بخشی از ساختار اُرسی و از جنس چوب گردو است. روکوب بهصورت تختههای ورقهشده با ضخامت کم بر دو سوی وادارها تا ارتفاع قوس لتهها از بیرون و درون، با میخهای تزئینی که در اصطالح آنها را گلمیخ هم میگویند، نصب میشود. روی وادارها را بنا به دالیل فنی و تزئینی تا باالی قوس لتهها یا لنگهها با چوب گردو روکوب یا روکش میکنند )امرایی 111 ،1383ـ112(. این کار برای هماهنگی جنس چوب چهارچوب که از چوب چنار هستند، با لتهها )لنگه ً ها( که عموما از چوب گردوست، انجام میشده است. استفاده از چوب گردو به این دلیل بود که هم مقاوم است و هم از الیاف مناسبی برخوردار است و پس از صیقل و الک الکل، بافت زیبای چوب گردو، زیبایی اُرسی را دوچندان میکرد. در اُرسیهای سنندج از روکوب چوبی و گاهی هم بهجای روکوب چوبی از آینه در نمای داخل اُرسی استفاده شده است. نمونههای شاخص استفاده از آینه در ارسیهای اصلی ضلع شمالی و ضلع غربی عمارت آصفدیوان است. بخش دیگر اُرسی، پاشنه یا پاخور است که به قسمت پایین اُرسی گفته میشود و از این طریق، اُرسي به كف اتاق وصل میشود. قسمت پاخور از بیست تا پنجاه سانتيمتر از زمين ارتفاع دارد و حالت جانپناه دارد. در اُرسیهای شهر سنندج، ارتفاع پاخور یا پاشنه بین بیست تا سی سانتیمتر است. با توجه به اینکه پاخور در معرض برخورد و تماس با باران از سمت بیرون بوده، با چوب گردو روکوب شده است. این کار هم بهدلیل ایجاد استحکام و مقاومتسازی و همخوانی با سایر قسمتها که از جنس چوب گردوست، انجام میشده است. پاخور اُرسیهای سنندج متناسب با طرح اُرسی، قاببندی شده است. لتهها یا لنگهها بخش متحرك اُرسي است. لتهها از قطعات چوب با اندازههای مختلف ساخته شدهاند. برای اتصال تصویر 4: نحوۀ نگهداری لنگۀ اُرسی عمارت خسروآباد با خروسک فلزی دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 114 قطعات لتههای اُرسي از ميخهاي فلزي بهصورت خیلی محدود استفاده شده؛ اما چسب در آن هیچگونه نقشی ندارد و ً عموما بهوسيلۀ كام و زبانۀ قطعات چوبي و شيشه، همزمان بههم وصل ميشود. براي اتصال و كالف چهارچوب لتهها و چهارچوب اصلی، از ميخهاي چوبي که جای آن با مته سوراخ شده، استفاده ميگردد. لتهها عبارت بود از ّك و شيشهدار كه در فاصلۀ وادارهای عمودی قرار میگیرند. لتهها پس از آنکه بهطور کامل تکمیل لنگهدرهایی مشب شوند، در محل نصب میشوند. با توجه به این توضیحات، اين لتهها که حركتي كشووار دارند، در شكافهايي كه بر دو سوی وادارها با ابزار چوبی و گل میخ ایجاد شده، قرار میگیرند. براي آنكه لتهها در نقاط دلخواه نگه داشته شوند، در ارتفاعات مختلف، خروسکهايي بر ستونها نصب كردهاند که لتهها را از زير نگه ميداشت. لتهها از نظر شکل با دو نوع طرح و شکل ساخته شدهاند: یک نوع قوسدار و نوع دیگر تخت. از هردو گونه در اُرسیهای سنندج وجود دارد. لتهها براساس طرح و ساختار اُرسی، طراحی و ساخته شده است. لتههای اُرسی هم از نظر ترکیب طرح به چند بخش تقسیم شده است. اگر لته از نوع قوسدار باشد، باالی کتیبه قوارهبری )اسلیمی( 4 استفاده شده؛ است. در کتیبۀ اُرسیهای سنندج از طرحهای شمسه، فروهر، مرغ و پیمون دوردار سه یا چهارمجلسی اما اگر لته بدون کتیبه باشد، از طرحهای گره و قوارهبری در حاشیه و یا تمام سطح آن استفاده شده است. در برخی از لتهها بخش مرکزی بهصورت ساده با شیشهخورهای بزرگ و ً عموما مستطیلشکل است. در هردو نوع لتههای اُرسیهای شهر سنندج، بخش مرکزی شیشهخور سفید با طرح مستطیل و حاشیهها متناسب با طرح اُرسی، گرهچینی یا قوارهبری شده است )نک: تصاویر 18 ،17 ،16 ،5و 24(. ُرسیها 3. روش کار ا اُرسيهایي که در جایجای کشور طراحی و ساخته شدهاند، از نظر روش کار دو گروه هستند: گروه نخست، »اُرسیهای ساده یا معمولی«: در این نمونهها لتههای اُرسی، از طریق دستگیرههای فلزی بهصورت کشویی و بهسوی باال و پایین باز و بسته میشود. لتههای این گروه از اُرسیها سبک است و با دست باز میشود. تمام اُرسیهای سنندج در این گروه جای میگیرند؛ گروه دوم: »اُرسيهاي وزنهای«: اُرسيهايي كه اتصال وزنههايي سربي به آنها حركت باال و پايينرفتن لنگۀ درگاهها در داخل چهارچوب را روانتر ميکرده است. در این نوع اُرسیها، عالوه بر حالت کشویی که در اُرسیهای ساده یا معمولی وجود دارد، درون چهارچوب خالی است و در آن، وزنهای سربی بهوسیلۀ ریسمانی که از رودۀ گاو و گوسفند درست شده بود، به لنگههای اُرسی متصل شده و باال و پایینکشیدن لنگهها در هنگام باز و بستهشدن را آسانتر میکرده است؛ برای نمونه، میتوان به اُرسيهای عمارت کاخ گلستان و کاخ صاحبقرانیه اشاره کرد که بهعلت بزرگی لنگهها، بهوسیلۀ وزنه و با قراردادن قرهقرههایی در باالی پنجرهها، برای باز و بستهکردن آنها تعادل . هرچند 5 ایجاد شده است )امرایی 44 ،1383(. مدرسۀ هدايت شهر اردبيل نمونۀ دیگری از این اُرسیها داشته است که این نمونه در نوع خود شایان توجه بوده، بیشتر اُرسیها در اکثر نقاط کشور به روش گروه اول و بهصورت کشویی و بدون استفاده از وزنۀ سربی باز و بسته میشدهاند. در نمونههای موجود، دستگیرههای فلزی در دو نقطه بر روی بخش پایین لتهها نصب شده است )تصویر 5(. دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 115 تصویر 5: نحوۀ بازکردن یک لته از سه لتۀ اُرسی اتاق گوشوار ضلع غربی عمارت آصف )خانه کرد( ُرسی در فضای معماری 4. نقش و کارکرد ا با توجه به اینکه اُرسیها در فضاهای مختلفی همچون خانه، مسجد، مدرسه، سراها و حسینهها کاربرد داشته است، تعداد و شکل آنها بسته به محل استفاده از آنها متفاوت بوده است. هرچند که اُرسی در مرحلۀ نخست، عنصری معماری محسوب میشود، در گام دوم بهعنوان بخشی از آرایۀ معماری چشمگیرتر است. این مسئله موجب شده تا به نقش تزئینی آن، بیش از عنصر معماری توجه شود؛ بنابراین، مهمترین کارکرد اُرسی، نقش تزئینی آن است که سطح وسیعی از فضای یک ساختمان را در نمای بیرون و بهویژه نمای داخل میپوشاند. اُرسیها ً معموال بهدلیل استفاده از شیشههای رنگین و طیف مالیم رنگها مورد توجه بوده است. طبیعت نقش چشمگیری در تنوع رنگ اُرسیها داشته است. این گوناگونی در رنگها جلوهای ویژه به آرایههای داخل فضای کارشده، میداده است. شیشههای رنگی موجب میشده که فرد داخل اتاق به منظرۀ بیرون )حیاط( اشراف کامل داشته باشد و درعینحال، از بیرون اتاق به سمت داخل چیزی دیده نشود. عالوه بر این، رنگهای مختلف شیشهها اکثراً دفعکنندۀ حشرات موذی 6 همچنین از تابش مستقیم نور خورشید به داخل اتاق و درنتیجه، گرمشدن نامطبوع فضا در مانند پشه و مگس بودند. فصول گرم، جلوگیری میکردند )بزرگمهری و خدادادی 20 ،1389(. اُرسیها در هدایت نور مناسب به داخل فضاها نقش مهمی داشتند و در حالت بسته، نور مالیمی را در رنگهای مختلف به داخل اتاق هدایت میکردند؛ لذا ارتباط بصری به صورتهای مختلف با محیط سرسبز حیاط یا باغ و گاهی بیرون ایجاد میشد. اُرسیها افزون بر اینکه در شاهنشین یا فضای بزرگ قرار داده میشدند، در اتاقهای سهدری، اتاقهای گوشوار در فضای بین دو اتاق بزرگ در کنار هم، نیز جای گرفتهاند )امرایی 91 ،1383ـ92(؛ بنابراین، ویژگی کارکردی اُرسی بهعنوان جدارهای مناسب بین دو اتاق و اختصاص حداقل جا در هنگام باز و بسته شدن است. در بناهای ماللطفاهلل )موزۀ سنندج( عمارت مشیر و عمارت خسروآباد، اُرسیهای بزرگی نصب شده است؛ اما در هنگام باز و بستهشدن فضایی از تاالر یا اتاقها را اشغال نمیکنند. در نمونههای بررسیشده در این نوشته، از اُرسی دو لته )دولنگه( تا هفت لته وجود دارد. این موضوع بسته به نوع و اندازۀ فضا بوده است؛ بنابراین، اُرسی در فضاهای معماری پیرامون حیاط، در یک ضلع حیاط، در دو ضلع روبهرو، در چهارسوی حیاط و گاهی در دو ضلع کنار هم متناسب با هم قرار گرفتهاند. گاهی موقعیت اُرسیها در هر ضلع ساختمان با توجه به ترکیب رنگی آنها مشخص میشد. نمونۀ شاخص و درخور ذکر که این شیوه در آن اجرا شده، بخش قصر عمارت خسروآباد و عمارت مشیردیوان است؛ برای نمونه، در دو سوی ضلعهای جنوبی و شمالی ایوان اصلی عمارت مشیردیوان، بهترتیب از شیشههایی با رنگ سرد و شیشههایی با رنگ گرم در اُرسیها استفاده شده است. در قصر خسروآباد هم از شیشههای با رنگ گرم در جدارۀ دوم اتاقهای نشیمن در شمال و جنوب حوضخانه و از رنگ سرد در جدارۀ بیرونی همان اتاقها استفاده شده است. دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 116 ُرسی در سنندج 5. پیشینۀ ا سابقۀ تاريخي استفاده از اُرسي در كردستان بهدرستي مشخص نيست؛ زیرا تاکنون مدارکی که نشان دهد آثاری پیش از دورۀ صفوی در این منطقه بهدست آمده باشد، وجود ندارد. بنا بر نوشتههای مورخان محلی، تا پیش از اینکه شهر سنندج به ّ عنوان مقر حکام و والیان اردالن انتخاب شود، روستایی به نام سنه بوده است. شهر سنندج را سلیمانخاناردالن در سال 1046ق، به فرمان شاه صفی ساخت و در همان زمان، بهعنوان مرکز ایالت کردستان و خاندان اردالن انتخاب شد. سلیمانخاناردالن بهسرعت آبادانی شهر را آغاز کرد و مسجد، بازار، حمام، کاروانسرا و عمارات متعدد ساخت )وقایعنگار کردستانی 32 ،1381؛ سنندجی 17 ،1366؛ مردوخ 259 ،1379؛ بابانی 1374، 95(. در این مقطع، هنرمندانی از شهر اصفهان برای ایجاد شهر و بناهای آن به سنندج آمدند )مردوخ 254 ،1379(. ساختارهای اصلی شهر سنندج، با ساختارهای شهر اصفهان همچون چهارباغ، بازار در پیرامون یک میدان و… مقایسهشدنی است )نک: زارعی 31 ،1387ـ50(. در این دوره، محلهای برای بزرگان در پیرامون کهندژ ساخته شده که یک نمونه از خانههای آن، عمارت آصفدیوان است.

سه نمونه از اُرسیهای دورۀ صفوي در این بنا باقی مانده است. اُرسیهای دورۀ صفوی در این بنا از نوع گرهچینی پرکار است؛ بنابراین، قدمت استفاده از اُرسی در این شهر، در حدود چهارصد سال است. بهنظر میرسد که اُرسی بهعنوان يكي از هنرهاي چوبي و تزئينات وابسته به معماري 7 مورد توجه قرار گرفته است )تصاویر 6 و7(. شهر سنندج، از همین دوره تصویر 6: نمای ایوان شمالی عمارت آصف )خانه کرد( که نمای اصلی اُرسی در زیر سقف ایوان داده شده و مربوط به دورۀ صفوی است. مدارکی که نشانی از وضعیت استفاده از اُرسی در دورههای افشاریه و زندیه باشد، وجود ندارد؛ زیرا در این هنگام، سنندج دچار درگیری و آشوب بود؛ ولی در دورۀ قاجار آرامش به سنندج بازگشت و در زمان فتحعلیشاه روند ساختوساز در معماری و شهرسازی، شتاب و رونق گرفت )نک: وقایعنگار کردستانی 103 ،1381ـ123؛ سنندجی 135 ،1366ـ200(. ارسیهای موجود در بناهای سنندج نشان میدهد که روند اُرسیسازی در دورۀ قاجار، رونق و گسترش فراوانی داشته است. در این دوره و در زمان اماناهللخان، والی کردستان، بهدلیل عالقهاش به ساختوسازهای شهری، ساخت بناهای باشکوه با اُرسیهای زیبا رونق یافت. بناهای بسیاری باکیفیت مطلوب و در پیمون بزرگ همانند مسجدمدرسۀ داراالحسان، عمارت و چهارباغ خسروآباد و بناهای متعدد ازجمله عمارت باغ گلستان و میدان والی، درمقابل ارگ حکومتی ساخته شد )اردالن 65 ،2005(. همچنین در این دوره، ساختمانهایی همچون عمارات وکیلالممالک، مشیردیوان، منزل مجتهدی، امیناالسالم، شهابی، خورشيدلقا خانم، گلهداری و حسینی و ده ً ها بنای دیگر که عموما در آنها از اُرسیهای رنگارنگ و متنوع در نقش و طرح استفاده شده بود، ساخته شد. تصویر 7: اُرسی گرهچینی داخل ایوان شمالی عمارت آصف )خانه کرد( که نمای اصلی رو به داخل و مربوط به دورۀ صفوی است )علوی 1388(. دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 117 استفاده از اُ ً رسی، معموال در ساختمانهایی با فضاهای وسیع، بهویژه برای پنجرهها با بازشوهای بزرگ بوده است. سبک معماری بومی منطقۀ کردستان به گونهای است که استفاده از پنجرههای بزرگ را منتفی میسازد؛ زیرا اقلیم منطقه در فصل سرد سال، وجود پنجرههای بزرگ را در ساختمانهای این محدوده بینیاز میکند. تفاوت عمدۀ معماری منطقۀ کردستان و بهطورکلی کوهپایههاي زاگرس، با توجه به وضعيت ناهمواريها با منطقۀ مرکزی ایران، امري بديهي است. این تفاوتها موجب گردیده تا در استفاده از پنجره نیز متفاوت کار شده باشد.

معماری شهر سنندج تا پیش از دورۀ صفوی، به سبک معماری منطقۀ زاگرس و مقایسهپذیر با مناطقی همچون ماسوله و ابيانه بود ك ً ه عموما بهصورت معماری پلکانی در كوهپايه ايجاد ميشود. گواه این مدعا توپوگرافی شهر سنندج و بافت موجود معماری روستاهای اطراف آن است )زارعی 135 ،1381ـ136(. نمونههای بارز این سبک معماری، آثار و بافت روستاهاي منطقۀ ژاورود، اورامانات و پالنگان است که استفاده از پنجرهها مطابق با اصول معماری منطقه است )تصاویر 8 و 9(. تصویر 8: نمای عمومی بخشی از روستای پالنگان در شهرستان کامیاران با معماری پلکانی استفاه از اُرسی بهعنوان عنصر و آرایۀ بناهای مسکونی و ساختمانهای کهندژ سنندج، متأثر از معماری سبک اصفهانی، بهویژه شهر اصفهان است. با توجه به بررسیهای میدانی نگارنده دربارۀ شهر سنندج )زارعی، 1386(، براساس نتایج گمانهزنیها و بررسیها )زارعی 1382الف؛ 1382ب( در چند نقطه از شهر، معماری با سبک بومی کشف شد که آثار آن بهطور عمده مربوط به پیش از دورۀ صفوی بودند؛ اما شواهد و آثار موجود نشان میدهد که سبک معماری سنندج از دورۀ صفوی، از معماری پلکانی به سبک معماری با حیاط مرکزی و درونگرا تغییر یافت )زارعی 256 ،1386ـ276(. در این دوره، رويآوردن به استفاده از فضاهايی با حياطهاي متعدد، نماهاي داخلي آجري، فضاهاي اندرونيبيروني، اتاقهاي سهدري، پنجدري، بادگير )در عمارات آصفدیوان و شیخاالسالم(، ايوان، طنبي و اُ ّ رسي مد نظر بوده که در آن، ایوانها، درگاهها و مدخلهای بزرگ، از عناصر اصلی ساختاری است و این سبک معماری هم نیازمند استفاده از اُرسی بوده است. عاله بر اینکه اُرسی در اتاقهای سهدری و پنجدری قرار داده میشده، در اکثر اتاقهای گوشوار ساختمانهای این شهر نیز از آن استفاده شده است )تصویر10(. تصویر10: نمای ضلع غربی حیاط اصلی عمارت مشیردیوان سنندج. در طنبی و در زیر ایوان سه اُرسی، در دو سوی ایوان، در اتاقهای گوشوار و سهدریها در باال و پایین اُرسیهایی به فراخور نصب شده است. تصویر 9: نمایی از روستای اورامان تخت، شهرستان سروآباد با معماری پلکانی دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 118 براساس بررسیهای میدانی، شواهد و مدارك موجود همچون اُرسی از نوع گرههای پوک )گرهچینی که در آن شیشه استفاده نشده است( و اُرسیهای باقیمانده در فضاهای اصلی ضلع شمالی عمارت آصفدیوان سنندج که بنای آن مربوط به دورۀ صفوی است، میتوان فهمید که اُرسی و استفاده از آن در تزئينات معماري شهر سنندج از دورۀ صفوی تا پایان دورۀ قاجار و اوایل پهلوی، مورد توجه بانیان و افراد مرتبط با حرفۀ ساختمانسازی و آرایهپردازان در معماری بوده است؛ بنابراین، بهنظر میرسد که در آغاز، اُرسيسازی در دورۀ صفوي، بهعنوان تزئينات وابسته به معماري سنندج در بناهای کهندژ و عمارت آصفدیوان بهکار گرفته شده است. هرچند که از آثار بناهای کهندژ بهجز تصاویری قدیمی و توصیف برخی مورخان محلی، اثری باقی نمانده است )سنندجی 221 ،1366(، آثار باقیمانده از اُرسیهای دورۀ صفوی در ضلع شمالی عمارت آصفدیوان )خانه کرد(، گواه این مدعاست )نک: تصاویر 5 و6(. در عمارت خسروی، از اُرسیهای دو لته با طرح گرهچینی در پاتاق یا کتیبه و در سهدریهای طبقۀ پایین و اتاقهای گوشوار باال و همچنین در تاالر اصلی، از اُرسی سه لته بزرگ استفاده شده است )تصویر 11(. ساخت و سازهای شهری درنتیجۀ رونق اقتصادی و ثبات سیاسی و اجتماعی شهر سنندج و مرکزبودن آن و تثبیت موقعیت خاندان اردالن بهعنوان والیان محلی در دورۀ قاجار، موجب شد که رویکردی نو و گسترده به هنر اُرسیسازی معطوف گردد.

با توجه به نمونههای باقیمانده و مدارک تاریخی، هنر اُرسيسازي در این دوره نیز، در سنندج گسترش چشمگیری يافته است. اُرسیهایی در ابعاد بزرگ و با رنگآمیزی روشن و متنوعتری ساخته شدند؛ برای مثال، میتوان به اُرسي ضلع غربی عمارت آصف، اُرسيهای عمارت خسروآباد و عمارت ماللطفاهلل شیخاالسالم سنندجی )موزۀ سنندج( اشاره کرد. اگر طرح این اُرسیها و اُرسیهای قصر خسروی و اُرسیهای دورۀ صفوی عمارت آصفدیوان با هم مقایسه شود، اُرسیسازان به تنوع طرح و ترکیبی تازه دست یافتهاند. اُرسیها در این دوره با ترکیبی از دو طرح اسلیمی و گرهچینی هم در پاتاق یا کتیبه و هم در لتهها ساخته شده است. در این دوره، لتهها بهتدریج با طرح اسلیمی و قوسدار، طراحی و ساخته شده و همچنین اُرسیهایی با طرح کامل اسلیمی یا قوارهبری با پاتاق یا کتیبههای دوردار ساخته شدهاند )نک: تصویر 16(. نمونۀ شاخص طرح اسلیمی و گرهچینی اُرسی عمارت ماللطفاهلل شیخاالسالم سنندجی )موزۀ سنندج( است. این اُرسی از نظر ابعاد، کاری منحصر در منطقه است. طول این اُرسی 9/50 و ارتفاع آن 5/80 متر مساحت کلی آن 54/10 مترمربع است، این اُرسی با طرح هفت لته )لنگه( با پیمون بزرگ ساخته شده است. هرچند کتیبهای که نام 8 از آثار هنرمند سنندجی به نام سازنده بر آن درج شده باشد، در این اُرسی وجود ندارد، براساس نقلقولهای شفاهی فرج اهلل نجارباشی است )امرایی 42 ،1383(. این اُرسی در بخشی از ساختمان تعبیه گردیده که محل رتق و فتق امور به دعاوی بوده است. صاحب خانه قاضی القضات ایالت کردستان در دورۀ قاجار بوده است )تصاویر 12 و 13(. تصویر 11: نمای قصر خسروی در کهندژ سنندج با نمونههایی از اُرسیها با طرحهای مختلف کار شده است. این بنا از آثار دورۀ صفوی است. زمان عکسبرداری، دورۀ قاجار است. )منبع: کاخموزۀ گلستان( دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 119 در همین نوع کار، اُرسی بزرگ رو به حیاط خانۀ مجتهدي است. هرچند که این اثر از نظر طرح که ترکیبی از طرح اسلیمی و گرهچینی است، درخور مقایسه با اُرسی موزۀ سنندج است، در برخی ریزهکاریها تفاوتهایی با آن دارد.

این اُرسی هم هفت لته )لنگه( و در پیمون کوچک ساخته شده و از نظر اندازه، کوچکتر از اُرسی موزۀ سنندج است. 9 باور داشتند که این دو اُرسی توسط یک استادکار ساخته شدهاند؛ بنابراین، شباهتهای کلی در این استاد محمودی دو اثر، این فرضیه را تقویت میکند که به احتمال فراوان، استادکار آنها یک نفر بوده باشد. هرچند که این اُرسی آسیب بسیار دیده، بازسازی آن امکانپذیر است10 )تصاویر 14 و 15(. تصویر 12: نمای بیرونی اُرسی عمارت ماللطفاهلل شیخاالسالم سنندجی )موزۀ سنندج( تصویر 14: نمای بیرونی اُرسی اصلی در ضلع جنوبی منزل مجتهدی سنندج دید از داخل حیاط مکانیابی اُرسیها در فضاهای معماری با دقت و هماهنگی الزم صورت گرفته است؛ برای نمونه، اُرسیهای حیاطهای اندرونی و بیرونی عمارت مشيردیوان با طرحهای اسلیمی و در حیاط حمام، اُرسیها با ترکیب اسلیمی و هندسی ساخته شده است. در اُرسیهای حیاط حمام عمارت مشیردیوان، در پاتاق یا کتیبه از طرح هندسی و در لتهها از طرح اسلیمی استفاده شده است. این دو اُرسی با یک طرح و مشابه هم ساخته شدهاند )تصاویر 16و17(. تصویر 16: اُرسی ضلع غربی در ایوان حیاط تشریفات )بیرونی( با طرح اسلیمی عمارت مشیردیوان سنندج تصویر 13: نمای داخلی اُرسی عمارت ماللطفاهلل شیخاالسالم سنندجی )موزۀ سنندج( تصویر 15: نمای داخلی اُرسی اصلی در ضلع جنوبی منزل مجتهدی سنندج دید از داخل تاالر تصویر 17: نمای داخلی اُرسی ضلع جنوبی حیاط حمام در عمارت مشیردیوان دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 120 در برخی ساختمانها، از دو طرح اسلیمی و گرهچینی اُرسی استفاده شده است. نمونۀ شاخص این سبک کار، اُرسی بزرگ عمارت وكيلالملك است. در دو سوی این اُرسی بزرگ که پاتاق آن گرهچینی پرکار است، دو اُرسی با طرح اسلیمی قرار داده شده است. این اُرسی یکی از آثار منحصربهفرد در طرحریزی و ترکیب رنگبندی شیشه است.

در این اُرسی، طرحهای گرهچینی یا هندسی بر طرح اسلیمی غلبه یافته است. در عمارت خسروآباد سنندج نیز، از اُرسیهایی با طرح اسلیمی کامل استفاده شده است. این اُرسیها حتی از نظر ترکیب رنگ هم با گونههای طرح اسلیمی سایر عمارات متفاوتاند. گرایش به برونگرایی در این ساختمان، بهمراتب شایان توجه بوده است؛ زیرا سه اُرسی در تاالری نصب شده که روی به سوی بیرون یا چهارباغ مقابل عمارت دارد )تصویر 18(. تصویر 18: نمای داخل تاالر ساختمان سردر عمارت خسروآباد با اُرسیهای سهگانه در ضلع شرقی روی بهسوی شرق یا چهارباغ خسروآباد اُرسی مرکزی با طرح اسلیمی و گردان است و دو اُرسی کناری هم با طرح اسلیمی است؛ اما پاتاق یا کتیبۀ آن ُ ها طرح جقه است که تکرار شده است. نمونهای دیگر از اُرسیهای شهر سنندج که طرح آن ترکیبی از قاببندی مستطیلشکل در بخش باال با شیشۀ سفید، گرهچینی و اسلیمی در بخش پایین )لتهها( است. این اُرسی در ضلع غربی عمارت آصفدیوان قرار دارد. در این اُرسی، طرح اسلیمی در لتهها و طرح قاببندی شیشههای مستطیل و گرهچینی در حاشیۀ پاتاق یا کتیبه از ابتکارات اُرسیسازان اواخر دورۀ قاجار است. ساخت این اُرسی را به استاد نعمتاهلل از بنیانگذاران نازککاری سنندج نسبت میدهند )نعمتیان، مصاحبهشونده 1390/12/28( که در اواخر دورۀ قاجار به تاریخ 1324قمری ساخته شده است. این تاریخ بر روی آینهکاری لتۀ وسطی نوشته شده است.11 این اُ ً رسی کامال سالم مانده است. طرح اسلیمی دو تا از لتهها که در باال انتزاع شده، دو مرغ )طاوس( هستند.

اُرسیسازی هنری است که همزمان با ایجاد شهر سنندج، بهعنوان مرکز ایالت کردستان در دورۀ صفوی، با حضور هنرمندان و معماران اصفهانی در سنندج رایج شد. برای اثبات این فرضیه، رجوع به گونه و سبک معماری اصفهانی که در این دوره در شهر سنندج ایجاد شده است، الزم است. اگرچه تعداد زيادي از اُرسیهای شهر سنندج، بر اثر عوامل مختلف از بين رفته است، خوشبختانه تعداد زیادی از آنها هنوز باقي مانده است. اين اُرسیها از نظر مصالح و طرح و رنگ، داراي ويژگيهاي هستند که برخی از آنها بهصورت خاص و در برخي موارد، مشترك با اُرسيهايی در ساير نقاط ايران هستند. چنانکه اشاره کردیم، اُرسی در آغاز در بناهاي حكومتی )كهندژ(، عمارات و بناهای اعیان و بزرگان شهر استفاده شده است. اُرسیهای فراوان و گونهگون شهر سنندج نشان میدهد که استفاده از این عنصر، عالوه بر اینکه در بناهای حکومتی و اعیان مرسوم و معمول بوده، در خانههای بازاریان و عامۀ مردم هم رواج و گسترش یافته است.

گواه این مدعا نمونۀ اُرسیهایی در مقیاس کوچک است. در اینجا این فرضیه تقویت میشود که هنرمندان بسیاری در این حرفه فعال بودهاند. این عامل موجب رقابت در میان هنرمندان از یک سو و از سوی دیگر، بهوجودآمدن طرحهای بدیع و متنوع در اُرسی است. نمونههایی که از آثار اُرسیهای خانههای قدیمی از دورۀ دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 121 قاجار در شهر سنندج بهجای مانده و وجود هنرمندانی با نام نجارباشی، نشانگر اوج رونق هنر اُرسیسازی در سنندج، همزمان با حکومت قاجار است که از سوی والیان کردستان نیز، حمایتهای جدی از این هنر صورت گرفته است. 6. شرایط ایستایی و پایداری در اُرسیها ساختار اُرسیها بهگونهای است که سطح وسیع و گستردهای دارند. این شرایط در همۀ اُرسیهای ایران یکنواخت است و دربارۀ اُرسیهای سنندج هم صدق میکند. پرسش شایان مطرح در اینجا این است که چه عواملی موجب ایستایی و پایداری اُرسیها بوده است؟ این پایداری به عوامل گوناگونی بستگی داشته است. عامل نخست، ساختار اُرسی است که براساس پیمون )مقیاس( طراحی و ساخته شده است. استفاده از پیمون موجب پایداری ارسیها با سطح گسترده بوده است. عالوه بر اجرای دقیق و درست که موجب پایداری اُرسی شده، استفاده از چوب مناسب که خوب، درست و خشک شده باشد، نیز مؤثر بوده است.

در کنار این کار، روکوبی چوبهایی همچون چنار برای به کاررفتن در وادارها انجام میشده است. اقدامات دیگری که در ایستایی و پایداری اُرسیها مؤثر بوده، قراردادن قطعات چوب اُرسی پس از خشکشدن کامل، در روغن برزگ جوشان بوده است )تصویر 19(. عوامل مهم دیگری که در پایداری اُرسیها بسیار مؤثر بوده، ساخت جدارۀ بیرونی برای حفاظت اُرسی با قاببندی شیشههای بزرگ سفید است.

نمونۀ شاخص این شیوه که سالم مانده، اُرسی عمارت ماللطفاهلل )موزۀ سنندج( است. نصب اُرسی در زیر ایوان یا سایهبان و استفاده از پردههای بزرگ پارچهای سفیدرنگ برای جلوگیری از تابش شدید آفتاب و بارش باران و تابش آفتاب بوده است.12 در حاشیۀ پایین این پردهها زنجیری قرار داده میشد تا پرده صاف قرار گیرد. بر روی حاشیۀ پایین پرده، طنابهایی قرار داشته تا پرده را با میخهای حلقهدار که در کف حیاط و در مقابل ارسی نصب شده، وصل کند. این اقدام مانع از حرکت پرده میشد؛ برای نمونه، برای حفاظت از اُرسیهای عمارت مشیردیوان و موزۀ سنندج، از پرده استفاده شده است.

هنوز میخهای حلقهدار در مقابل ایوان اصلی عمارت مشیردیوان باقی مانده است. 13 ُرسی سنندج 7. مواد و مصالح در ا هرچند که برای ساخت اُرسی از مواد و مصالح مختلفی استفاده میشده، باید پذیرفت که مدارک و شواهد موجود نشانگر این است که از بهترین و باکیفیتترین مصالح بهره بردهاند؛ زیرا اُرسی عالوه بر اینکه عنصری از عناصر ساختمان محسوب میشده، نوعی آرایۀ پرهزینه هم بوده است؛ بنابراین، برای ساخت و ماندگاری آن از مصالح مناسب که بهوسیلۀ استادکاران ماهر انتخاب و به عمل میآمده، استفاده شده است. مواد و مصالحی که برای ساخت اُرسی در شهر سنندج استفاده شده، همانند ساير نقاط ايران بهترتيب، چوب و شيشه و فلز است.

1ـ7. چوب استان كردستان بهدلیل داشتن وضعیت اقليمي خاص، داراي انواع چوبها همچون گردوی تيره و روشن در منطقۀ اورامان، گالبي وحشي، بلوط ايراني، بلوط، مازو، سنجد، زالزالك، ون، نارون، سقز، كيكم، پستۀ وحشي، زبان ُنه، ديون، شنبا، پالفور، افرا و داماز است. گونههاي ديگري همانند چنار، سرو، بيد، درختان گنجشك، بادام جنگلي، ب سيب و گالبي اهلي، زردآلو، آلو و كاج وجود دارند )نجفی 378 ،1369(، ولي بيشترين استفاده در ساخت آثار چوبي، از گونههاي مذکور است.

در سنندج از دیرباز براي كاربردهاي هنری و صنایع دستی از چوب درختاني همانند، چنار، نارون، زبان گنجشك، افرا، بنه، گالبي و گردو استفاده ميشده است. اين چوب ً ها را معموال در ساخت درها، پنجرهها، اُرسی، كارهاي نازك‌كاري و ميز و صندلي بهکار ميگرفتهاند. یکی از گونههای مناسب چوب برای کار نجاری و اُرسیسازی، گردو است. چوب گردو به علت خاصیت تورق از نظر نجاران محلی )سنندجی(، چوبی انعطافپذیر است و قابليتي خوب براي تراش و رندهشدن دارد. همچنين از ّت، خاصيت رنگپذيري و مقاومت زیادي برخوردار است كه در ساخت اُرسيها، درها و پنجرهها، نازك‌كاري، منب ّق، خراطي و گرهچيني استفاده ميشود. هرچند که این مسئله موجب شده که از چوب گردو در سطح گسترده معر تصویر 19: طرح یک چهارچوب اُرسی سه لته )سه لنگه( که در محل نصب میگردد )ترسیم: محمدیانمنصور(. دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 122 و در بخشهای مختلف اُرسی استفاده شود، ساختار اصلی یا چهارچوب اُ ً رسی در این شهر، عموما به چند دلیل از چوب چنار است: نخست اینکه ارتفاع درخور توجهی دارد و برای اُرسیهای بزرگ و با ارتفاع بلند، از تیرهای چوبی جنس چنار که به »وادار« هم معروف هستند، استفاده شده است؛ دوم اینکه بهراحتی در منطقه بهدست میآید. در این ارتباط، باید اشاره کرد که چوب گردو ارتفاع کمتری دارد؛ سوم اینکه از نظر وزنی هم وزن کمتری نسبت به چوب گردو دارد. درنهایت، روی چوب چنار که بهعنوان وادارها در ساختار اصلی اُرسیها قرار دارند، از روکوب گردو استفاده شده است.

روکوب با میخهای چوبی و فلزی نصب شده است. برای ساخت آلتهایی با طرحهای اسلیمی و ختایی از چوب چنار منطقه که انعطاف بیشتری در مقایسه با گردو دارد، استفاده میشود؛ درحالیکه برای طرحهای ً هندسی که عموما گره هستند، از چوب گردو استفاده شده است؛ زیرا قطر و ضخامت کمتری نسبت به طرح اسلیمی یا قوارهبری دارند. 2ـ7. شیشه اُرسي تركيبي از چوب و شيشه است. روش تهیۀ شيشه و سپس استفاده از آن، در قديم بهعنوان پرسشی اساسی ، در پارهاي مواقع كه تهيۀ شيشه به سهولت امکانپذیر مطرح بوده است. براساس نقلقول برخی استادکاران محلی14 نبود، استادكاران قديمي كه در كار شيشهگري مهارتي داشتند، شيشهها را خود ميساختند. در اين روش، شيشههاي زائد را جمعآوري و بهصورت مجزا ذوب مي‌كردند و دوباره آنها را حرارت ميدادند، سپس آنها را بهوسيلۀ رنگهاي طبيعي و گياهي دستساز، رنگآميزي ميکردند. در هنگام ذوب و حرارت شيشه، براي رنگآميزي آن از ساقۀ گندم ُ و گ ُ ل زرد برای رنگ زرد و براي قرمز از گل شقايق و پوست انار استفاده ميشده است. هنگامي كه آبهاي رنگي را صاف مي‌كردند و آنها را در ديگها ميريختند، پس از بخارشدن آب، رنگ آن با شيشه مخلوط و سپس آماده ميگردید. در مرحلۀ بعدي، آنها را روي سطح صافي كه چرب شده بود تا شیشه به آن نچسبد، پهن میکردند.

در پی این کار، طرح شيشه ها را با توجه به تركيب رنگ و قطعات مختلف، روي شيشه مي‌كشيدند و پس از سردشدن، آن را قطعهقطعه مي‌كردند و آمادۀ كار میشد. بهنظر میرسد که این روش در بسیاری از نقاط ایران مرسوم بوده است. شیشههای رنگارنگ را در شیارهایی که در قوارهبري و قطعات كوچك و ريزگرههای اُرسی ایجاد میشد، جاي میدادند. این کار بدون استفاده از »زهوار« يا »بتانه« انجام میشد. قطعات شیشه در اندازههای الزم، طراحی میشد و برش میخورد. در پارهای مواقع، برای جااندازی شیشهها ناچار بودند در هنگام کار، مقدار اضافۀ شیشهها را با انبردستهایی مخصوص ببرند.

پس از آن، شیشه در جای مورد نظر قرار داده میشد. 3ـ7. آینه آینه هم یکی از مصالح جنبی در تکمیل زیباییهای اُرسیها در بیشتر نقاط کشور، بهویژه شهر سنندج است. در برخی از اُرسیهای سنندج، از آینه، هم در طرحهای اسلیمی و هم در طرحهای هندسی استفاده شده ً است که معموال یک شکل خاص را شبیه به یک ترنج، مرغ انتزاعشده، نشانۀ فروهر و گره هشت، دوازده و شانزده ایجاد میکرد. در اُرسیهای عمارت آصفدیوان، عمارت مشیردیوان، موزۀ سنندج و عمارت خسروآباد و عمارت وکیل، از آینه استفاده شده است. آینه عالوه بر ایجاد زیبایی و درخشندگی در اُرسیها موجب انعکاس نور هم میشد. از آینه برای روکوب وادارها در نمای داخلی و بیرونی اُرسی نیز استفاده میکردند. 4ـ7. فلز اگرچه اُرسی را با چوب و شیشۀ رنگی میشناسند، هنرمندان اُرسیساز برای اتصال برخی قطعات ناچار بودند که از ابزارهای فلزی استفاده کنند. نقش فلز کمرنگتر از شیشه و چوب است؛ به همین دلیل، فلز در ساخت و تكميل اُرسيها در درجۀ دوم قرار داشت. ابزارهای فلزی همچون گلمیخ، خروسک یا چفت و ریزه در ساخت اُرسی کاربرد داشته است. از گلمیخها برای نصب روکوبهای وادارها استفاده می ِ شد.

چفتو ریزهای )خروسکها( فلزی برای نگهداری لتهها )لنگه درها( در هنگام باز کردن آنها بود. در نگهداری لتههای )لنگهها( اُرسی خروسکها ً نقش اساسی دارند. قطعا در اُرسی، ابزاری چوبی با ظرافت خروسکها تحمل وزن و نگهداری لتهها را ندارند. این خروسک ِ ها )چفت و ریزها( و حلقههای فلزی در روی وادار قرار داشت و نوک خروسک در حلقه جای میگرفت. دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 123 عالوه بر ابزارهای فلزی، دستگیرههای فلزی بهصورت جفتی هم بر روی بخش پایین لتهها نصب میشد و بهوسیلۀ آنها لتهها بهصورت کشویی باز میشد )تصاویر20و21(. تصویر20: گلمیخهای استفادهشده در اُرسی موزۀ سنندج تصویر 21: دستگیرههای فلزی برای بازکردن لنگۀ اُرسی موزۀ سنندج ُرسی در سنندج 8 . طراحی و ساخت ا در شهر سنندج همچون سایر نقاط کشور، نخست اُرسی توسط استادکار این حرفه طراحی میشد. سپس طی مراحلی بهترتیب، چارچوب اصلی و لنگهها و قطعات گره یا قوارهبری آماده میشد. این مراحل انجام کار ازجمله ساخت قطعات ریز و درشت گرهها، قوارهها، شیشه و آینه، توسط استادکار طراحی و سپس نصب و تکمیل میگردید.

1ـ8. طراحي و ساخت استاد اُرسيساز با توجه به نوع فضايي كه اُرسي در آن جاي ميگرفت، ابتدا طراحي و سپس مراحل ساختن را انجام ميداد؛ بنابراین، براي ساخت يك اُرسي مراحل مختلفي بايد طي ميشد تا يك اُرسي شكل و قوام يابد و در جاي اصلي آن نصب گردد. بهطور خالصه، ميتوان بهترتيب، به طراحي و انتخاب چوب مناسب، برش، پرداخت، رنگآميزي، تركيب و جااندازي آلتها و شيشههاي اُرسي اشاره کرد. اگرچه این روش در بسیاری از مناطق ایران مشترک است، نوع طرح و ترکیببندی متفاوت است. تفاوت هم در استفاده از طرحهای اسلیمی در قالب سه مجلسی و یا چهار و پنج مجلسی در کتیبههای لتههاست. این کار در اُرسی بزرگ عمارت مشیردیوان هم در دوردار در مقیاس بزرگ، بیانگر این ویژگی است )نک: تصویر 15(. در اُرسیهایی با طرحهای ترکیبی گرهچینی و اسلیمی )قوارهبری(، هم این اصول در ترکیب و ابعاد و اندازه رعایت شده است )نک: تصویر 16(؛ در حالیکه برای مثال، اُرسیهایی که همزمان در شیراز عمارت نارنجستان یا در عمارت بادگیر یزد ساخته شدهاند، قالب و طرح کلی متفاتی در نوع طرح و حتی رنگ شیشه دارد؛ بنابراین، بهنظر میرسد که عوامل مهمی همچون اقلیم، سلیقۀ هنرمندان و خواست بانیان و سفارشدهندگان در این تفاوت و ایجاد سبکی با ویژگی بومیمحلی تأثیر داشته است. براساس بررسیهای میدانی انجامگرفته، اُرسیها از دو قسمت تشکیل شده است:

1. چشمه یا لنگه دری؛ 2. پاتاق یا کتیبه. این بخش به دو شکل مدور )قوسی( و مستطیلشکل )راستگوشه( ساخته میشد. اُرسی ً ها معموال به دو صورت دوجداره و یکجداره، ساخته میشد تا در مواجهه با تغییرات اقلیمی محافظت شوند. اگر اُرسی در زیر سقف نصب میشد، نمای اصلی به سمت حیاط قرار داده میشد؛ همانند اُرسیهای ضلع شمالی و ضلع غربی عمارت آصف )نک: تصاویر 7 و16(. بنا به نقلقول استادان اُرسیساز سنندجی، منظور از نمای اصلی، نمایی است که رنگ و طرح، بیشترین جلوه را دارد. اگر هیچ عنصری برای محافظت اُرسیها وجود نداشت، نمای اصلی به داخل فضایی که در دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 124 آن قرار داشت، ساخته میشد؛ نمونه درخور توجه، اُرسی بخش بیرونی عمارت ماللطفاهلل شیخاالسالم سنندجی )موزۀ سنندج( است )نک: تصویر 11(. در این وضعیت، جدارۀ بیرونی بخش پاتاق یا کتیبه را با یک قاب که از چوب و شیشۀ سفید ساخته شده بود، محافظت کرده است. بررسیهای میدانی بر روی اُرسيها در شهر سنندج نشان میدهد که اُرسیها بهصورت دولنگه، سهلنگه، چهارلنگه )به ندرت(، پنجلنگه و هفتلنگه، با توجه به ابعاد و اندازۀ فضای ّمد نظر ساخته ميشد. اُرسيها را هم براساس ابعاد و اندازۀ نماهاي اصلي فضاها كه سهدري، پنجدري و هفتدري بوده، ميساختند. هرچند که از اُرسيهاي دولنگه و چهارلنگه یا با تعداد لنگههای زوج در بناهای سنندج هم به ندرت استفاده شده است، اُرسي با تعداد لنگههاي فرد بیشتر ساخته شده است. در ضلع غربي عمارت آصفدیوان، اُرسی با ّت شده است. طرح چهار لته )لنگه( ساخته شده كه در سالهاي اخير هم مرم اُرسيهای سنندج از نظر طرح به چند گروه تقسیم میشوند: اُرسیهای گروه نخست با طرحهاي گرهچینی یا هندسي؛ گروه دوم با طرح اسليمي یا دوردار و گروه سوم با ترکیب طرحهای اسلیمی و گره ِ چینی. انواع گرهها و طرحهاي اسليمي در ساخت اُرسيها به‌كار رفته است.

نوع گرههايي كه در اُرسی ِ ها استفاده شده، گرههاي هشت، دوازده و شانزده هستند. اُرسيهای سنندج از نظر ساختار کلی، در چهار گروه بررسی و مطالعه شدهاند:

الف( نوع انحنادار )طرح اسليمي و ختایی(: اينگونه کار به قوارهبری نيز معروف است. در این نمونه ها از طرحهای اسلیمی و گل و بته و گاهی پرندگان انتزاعی استفاده میشده که ً معموال آینهکاری یا ساده است. در این نوع اُرسی، وادارها از چنار تبریزی، شاسیها اغلب از گردو و گرهها از چنار ساخته شده است. بهترين نمونههاي اين طرح در عمارات آصفدیوان، خسروآباد، مشيرديوان موجودند ك ً ه عموما با طرح اسليمي )انحنادار( ساخته شده است )تصاویر 22 و 23(. تصویر 22: طرح اُرسی چهارلنگه با طرح اسلیمی یا قوارهبری و پاتاق یا کتیبۀ تخت در ضلع غربی عمارت آصفدیوان ّک هندسی یا گره(: اين گونه اُرسیها به طرحهاي هندسي نيز در تزئينات معماري شناخته شده ب( نوع زاويهدار )مشب ً هستند و عموما دارای گرههاي مختلف هشت، دوازده و شانزده و گاهي نيز 24 هستند که ممکن است با آیینهکاری در حاشیه و یا بهصورت ساده ساخته شده باشند.

در شاسی این طرحها اکثراً از گردو و در وادارها از چوب چنار استفاده شده است. اُرسيهای قديمي در ایوان اصلی عمارت آصفدیوان از نمونههای بارز این گروهاند )تصویر24(. ّک هندسی و اسلیمی: در گونهای از اُرسی به کار رفته که فقط در سنندج ساخته شده ج( نوع گرههای ترکیبی مشب است. طرح آنها از ترکیب طرحهای اسلیمی و هندسی، شاسی این طرحها از چوب گردو، ستونها از چوب چنار و طرحهای هندسی از چوب گردو و طرحهای اسلیمی از چوب چنار استفاده شده است. نمونههای این طرحها را در اُرسیهای عمارت ماللطفاهلل شیخاالسالم سنندجی )موزۀ سنندج(، خانۀ مشیردیوان و وکیلالممالک میتوان نام تصویر 24: اُرسی با طرح گرهچینی هندسی برد )تصاویر 25 و 26(. و پاتاق دوردار داخل ایوان شمالی عمارت آصفدیوان )خانه کرد( از آثار دورۀ صفوی تصویر 23: طرح اسلیمی یا قوارهبری و پاتاق یا کتیبۀ دوردار اُرسی ایوان اصلی در بیرونی )اصلی( عمارت مشیردیوان سنندج )بیگی 23 ،1384( دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 125 تصویر 25: طرح ترکیب اسلیمی یا دوردار در لتهها و گرهچینی در پاتاق یا کتیبه در اُرسی حیاط حمام عمارت مشیردیوان )بیگی 32 ،1384( د( گونۀ گره پوک: نوعی از گره است که خالی از شیشه است و فقط از چوب ساخته شده است. در اینگونه کارها وسط گرهها بدون شیشه و خالی میماند. این روش در بسیاری از نقاط ایران از دورههای پیش از صفوی هم معمول ّک بوده و سپس در سنندج هم رواج یافته است.

نمونۀ باقیمانده در عمارت آصف از دورۀ صفوی15 و نمونههای مشب باقیمانده در حجرههای مسجدمدرسۀ داراالحسان از دورۀ قاجاریه است. در این طرح، شاسیها و گره از چوب گردو است؛ ولی اگر مشبک پوک اسلیمی باشد، از چوب چنار در شاسی و اسلیمیها استفاده میشود )تصاویر 27 و 28(. تصویر 27: گره پوک داخل شاهنشین عمارت آصفدیوان سنندج از آثار دورۀ صفوی تصویر26: طرح نمونهای از گرههای بخش پاتاق یا کتیبه اُرسی حیاط حمام عمارت مشیردیوان سنندج )همان، 33( تصویر 28: گره پوک حجره های مسجدمدرسۀ داراالحسان سنندج از آثار دورۀ قاجار دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 126 با توجه بدانچه اشاره شد، اُرسیسازان سنندجی در پی طراحی و ساخت طرحهای گرهچینی یا هندسی و قوارهبری با بافت و ساختار ریز و پرکار بودهاند. این ویژگی در بخشهای مختلف اُرسیهای موجود دیده میشود. در کنار این ویژگی، میتوان به تنوع رنگآمیزی در شیشههای لتههای اُرسیها اشاره کرد؛ یعنی هریک از لتههای ارسی یا بهصورت قرینه از نظر ترکیب رنگ متفاوت بودند و این موجب تنوع رنگ کلی اُرسی میشد. ُرسی 2ـ8. رنگآمیزی ا در نمونههای موجود از اُرسیهای سنندج، بهندرت از رنگ استفاده شده است. نحوۀ رنگآميزي اُرسي در گذشته با توجه به وضعيت اقليمي، بهویژه در برابر تابش خورشيد و بارش باران، در فضاي داخلي و خارجي انجام ميگرفته است. الف( اُرسيها و درهايي كه در مجاورت سرما و برف، در نماي بيروني ساختمان قرار داشته ً اند، معموال توسط موم و پي )چربي حيواني( چرب ميشدند تا استحكام الزم در چوب ايجاد شود و آب و سرما در آن نفوذ نداشته باشد.

پس از آن، از الك‌الكل و پارافين بهعنوان اليۀ دومي با پارچۀ نرم و يا پنبه روي قشر چربي روي چوبها كار انجام ميشده است. این کار عالوه بر اینکه بر استحکام و مقاومت چوب میافزود، بافت چوب را به خوبی نمایش میداد. ّ َرزگ چرب ميشدند و در پارهاي ب( اُرسیهايي كه در مجاورت نور مستقيم خورشيد قرار داشتهاند، فقط با روغن ب مواقع، بهدلیل براقي از روغن زيتون نيز استفاده مي‌كردند. در چند دهۀ گذشته در تعميرات درها، بهويژه اُرسيهاي قديمي، از رنگ و روغن و بهخصوص پوليستر بهصورت نادرست استفاده شده كه متأسفانه باعث آسيبرساني به چوب آنها شده است. ج( اُرسیهايي كه در داخل فضاها، بهویژه در فاصلۀ تاالرهای پذیرایی قرار داشتند و جاي آنها از سرما و رطوبت باران و برف دور بود. براي این اُرسیها فقط از روش الك‌الكل كه براق و بسيار زيبا هم بود، استفاده ميکردند. ُرسیهای سنندج 9. رنگ و شیشه در ا تركيب رنگ در اُرسيهاي سنندج با توجه به ذوق و سليقۀ هنرمندان و سفارشدهندگان از يك سو و طبيعت منطقه از ديگر سو مهم است؛ زیرا سابقۀ ساخت اُرسی به مناطق مرکزی بازمیگردد. به هر حال، رنگ ً ها اصوال متنوع و شاد هستند. نكتۀ ذکرشدنی اين است كه هنرمندان در بخشهاي مختلف يك ً خانه، معموال از رنگهاي متناسب با آن بخش به كار ميبردهاند.

در اُرسیهای عمارت مشیردیوان در دو بخش ضلع غربی، دو نوع طیف رنگ استفاده شده است. رنگهای سرد در بخش تابستاننشین کاربرد داشته که شامل رنگهای بنفش و آبی و سبز است. در بخش زمستاننشین هم در طبقۀ باال و پایین از رنگهای گرم، شامل زرد، قرمز و صورتی استفاده شده است. این بخش در عمارت مشیردیوان، در موقعیتی قرار گرفته است که آفتاب کمتری به آنها میتابد و لزوم بهکارگیری از شیشههای با رنگ گرم اجتنابناپذیر بوده است.

استاد اُرسی ساز به این موضوع در اُرسیهای عمارت خسروآباد هم توجه کرده است. نکتۀ دیگری که در ارتباط با ترکیببندی رنگ شیشهها گفتنی است، مسئلۀ طبیعت زیبا و گونهگونی رنگهاست. منطقۀ کردستان این ویژگی را دارا بوده و این مسئله در ترکیببندی و رنگآمیزی شیشههای اُرسیهای این شهر مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. ُرسيسازهای سنندجی 10. ا اگرچه اُرسيهاي بسياري در شهر سنندج وجود دارد، متأسفانه نام هنرمندان برجستۀ اين هنر كمتر در روي آنها ضبط و ثبت شده است. این مسئله از دو حال خارج نیست:

نخست اینکه صاحبان و سفارشدهندگان راضی به ثبت نام هنرمندان نمیشدهاند؛ ً دوم، احتماال اين هنرمندان با توجه به مناعت طبع و عزت نفسی كه داشتهاند، عالقهمند به معرفي خود نبودهاند. تاکنون یک نسخه سند حکم مربوط به یکی از نجاران برجسته سنندجی به دست آمده که عنوان »نجارباشی« داشته است. وجود اُرسیهای متعدد در شهر سنندج گواه این واقعیت است که در زمینۀ اُرسیسازی، هنرمندان بسیاری فعالیت داشتهاند )سند شمارۀ 1 و جدول 1(. دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 127 1 1جدول :

لیست گروهی از اُرسیسازان شهر سنندج عنوان یا ردیف نام استادکار حرفه محل سکونت ۀدور زمانی شده مرمّت شده یا آثار ساخته لقب نازککار و نعمتاستاد 1 اهلل کردستان، سنندج ـــــــــــــ دور ۀ قاجار اُرسیساز از قدیمیترین ارسیسازان محلی و ساخت اُرسی بزرگ غربی عمارت آصف 2 استاد محمد اُرسیساز کردستان ، سنندج اُ رسی ساز نجارباشی دور ۀ قاجار ساخت اُرسی و شباک بقعه پیر عمر 3 کردستان نجارباشی استاد عبداهلل ، سنندج اُ رسیساز نجارباشی دور ۀ قاجار ساخت اُرسی بزرگ عمارت وکیل الممالک وکیل) (، اُرسی خانه نانوا باشی و مرمّت اُ رسی بزرگ ضلع ) شمالی آصف تصاویر 22 و 33 .( استاد محمدکریم 4 اواخر قاجار و کردستان، سنندج اُ رسی ساز ـــــــــــــ پور عزت اوایل پهلوی ساخت تعدادی از اُرسیهای عمارت وکیل به جز اُرسی بزرگ، اُرسیهای (غیاثی) خانه صارم نظام تصویر) 31 .( اواخر قاجار و 5 استاد صالح عزتپور کردستان ، سنندج اُ رسیساز ـــــــــــــ ساخت درهای عمارت وکیل اوایل پهلوی مرمّت و ساخت تعدادی از اُرسیهای 6 استاد عباس نجارباشی کردستان ، سنندج اُ رسیساز نجارباشی اواخر دور ۀ قاجار عمارت آصف دیوان اواخر دورۀ قاجار 7 استاد محمد سنهای کردستان ، سنندج اُ رسیساز ـــــــــــــ و اوایل پهلوی ساخت قاببندی، درها و اُرسیهای .(جواهری) خانه فریدالملک 8 استاد نعمتاهلل محمودی ) نو دختری عبداهلل ۀ (نجارباشی کردستان، سنندج اُ رسیساز ـــــــــــــ دور ۀ معاصر ساخت اُرسی اتاق گوشوار ضلع شمالی عمارت آصف، مرمّت ۀهای موز اُرسی سنندج و عمارت خسروآباد ) تصویر 32 .( جدول 1: لیست گروهی از اُرسیسازان شهر سنندج تصویر 29: نمای اصلی اُرسی عمارت وکیل الممالک در سنندج، اثر استاد عبداهلل نجارباشی تصویر 30: نمای داخلی اُرسی عمارت منزل نانواباشی در سنندج، اثر استاد عبداهلل نجارباشی تصویر 31: نمای داخلی اُرسی در بخش ساختمان سردر عمارت صارمنظام )شیخ احمد غیاثی( در سنندج دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 128 تصویر 32: نمای داخلی اُرسی اتاق گوشوار ضلع شمالی عمارت آصفدیوان )خانه کرد(، اثر استاد نعمتاهلل محمودی نتیجهگیری اگرچه اُرسی عنصری مهم در آثار معماری شهر سنندج همچون سایر نقاط ایران محسوب میشد، بهعنوان آرایۀ ِ هنری وابسته به معماری مورد توجه هنرمندان اُرسیساز و بانیان آثار معماری بوده است. اگر در آغاز طرح ً ها غالبا وارداتی است، در ادامه با حفظ ساختار و رعایت اصول کلی، منتج به شیوهای متأثر از شرایط بومیمحلی میشود. این امری طبیعی است؛ زیرا در فرش و صنایع دستی، ازجمله هنر نازککاری هم این اتفاق رخ داده است. برآیند توجه به اُرسیسازی از سویی، اهمیت جایگاه سازندگان و از سوی دیگر، توجه بانیان بهعنوان عنصر و آرایه در معماری است؛ بنابراین، اُرسیسازی سنندج با استناد به نمونههای متعدد و گونهگون آن گسترش و رونق چشمگیر یافته است. موضوع گسترش در نتیجۀ چند عامل است: نخست استقبال گسترده از اُرسیسازی از سوی کسانی که توانایی مالی مناسب داشتند؛ دوم، حضور هنرمندان ماهر و متخصص این عرصه در شهر سنندج؛ سوم، ایجاد اشتغال و زنده نگهداشتن هنر اُرسیسازی ایرانی. نکتۀ مهمی که در روند طراحی و ساخت اُرسیها فهمیده میشود، تغییر و روزآمد شدن آن همراه با تحوالت معماری است. با بررسی روند اُرسیسازی از دورۀ صفوی تا پایان دورۀ قاجار، تحوالت چشمگیری رخ داده؛ برای مثال، از ساخت پاتاقها یا کتیبههای پرکار به ساخت پاتاقهای ساده با قابهای شیشهای سفید و حاشیهای گرهچینی و قوارهبری خاتمه یافته است؛ بنابراین، خواست سفارشدهندگان و سازندگان اُرسی موجب شده تا از سویی، کیفیت و تنوع در ترکیب رنگ و ساختار متفاوت شود و از سوی دیگر، جایگزینهایی برای هنرمندان نسلهای پیشین تربیت نشود. نکتۀ مهم دیگر، خواست مردم است که بهتدریج تحت تأثیر عوامل فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی و گذشت زمان دگرگون شده است. این عوامل و عوامل دیگر موجب از رونقافتادن اُرسیسازی در شهر سنندج و سایر شهرهای ایران شده است.

هرچند که اُرسیسازی از رونق افتاده، سند شمارۀ 1: حکم نجارباشی استاد عبداهلل نجارباشی )آرشیو شخصی، نعمتاهلل محمودی( دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 129 ّت نمونه ِ های موجود براساس این پشتوانۀ غنی هنری و به دستآوردن طرحهای جدید برای استفاده در حفظ و مرم معماری ساختمانهایی که صاحبان آنها از تمکن مالی برخوردارند، می‌‌توان این هنر را زنده نگه داشت. یادآوری و سپاسگزاری ّت و ساخت اُرسی در شهر سنندج این نوشته را به زندهیاد استاد نعمتاهلل محمودی تقدیم میکنم که در مرم ّت اُرسی بزرگ هنرمندی کم نظیر بودند. یادگارهای بسیاری از او به جای مانده است؛ ازجمله آثار ماندگار او، مرم عمارت ماللطفاهلل شیخ االسالم سنندجی )موزۀ سنندج( است.

در پایان الزم است که از کارشناسان ادارۀ کل میراث ّت اُرسیها و سید محسن علوی برای تهیۀ فرهنگی استان کردستان، آقایان رسول اشتودان بهدلیل تالش برای مرم تصویر از تعدادی از اُرسیها و مهندس صاحب محمدیان منصور برای ترسیم طرح چهارچوب اُرسی تشکر کنم. از ّم نازککاری بهدلیل آگاهیهای ارزندهای که در اختیارم نهادند، سپاسگزارم. استاد حمید نعمتیان، استاد مسل پینوشتها

1. پیمون عرض در است که به دو اصل شناخته شده است: پیمون کوچک به طول چهارده گره و معادل 93 سانتیمتر )ابوالقاسمی 382 ،1379(.

2. پیمون بزرگ به طول هیجده گره و معادل یکصد و بیست سانتیمتر است )همان، 382(.

3. اکنون ساخت انواع آثار چوبي زيبا و بديع در زمینۀ هنر نازککاری در شهر سنندج به صورت گسترده و اُرسی سازی به صورت ّت اُرسی های قدیمی در حال انجام است؛ ولی در زمینۀ اُرسی سازی با آنچه در گذشته بوده، محدود و آن هم در زمینۀ مرم فاصلۀ بسیاری وجود دارد. با بررسیهای به عمل آمده در فاصله سالهای 1377تا1384 در ميراث فرهنگي استان كردستان، ّت و احیای اُرسی های قدیمی مؤثر تالشهايي در زمينۀ احیای دوبارۀ اُرسي سازي صورت گرفته و این امر بیشتر برای مرم واقع شده است.

4. در نزد استادکاران اُرسی ساز سنندجی، به طرحهایی که در کتیبۀ درها و لته اُرسیها با توجه به ابعاد و اندازه به چند بخش کلی تقسیم میشوند، هریک از آن بخشها را که با تعدادی از قوارهها ترکیب شده، یک مجلس گویند؛ بنابراین، در کتیبهها گاهی دو، سه و یا چهار مجلس ایجاد میشود که به سه، چهار و یا پنج مجلسی معروفاند. در کنار این طرحها، برخی از کتیبهها به شکل مرغ پر گشوده است که در کتیبههای درهای نمایشگاه آثار استاد بهزادیان در عمارت آصف اجرا شده است.

5. نقل قول آقای دکتر فرهاد فخار تهرانی نتیجۀ مصاحبه از طریق مکالمۀ تلفنی سال 1387 است.

6. با توجه به اینکه نگارنده مدتها در فضاهایی که ارسی با شیشههای رنگی داشته، آمد و شد کرده و گاهی برای ساعتهای مداوم در این فضاها حضور مستمر داشته، به سبب ترکیب رنگ اُرسیها هیچ نوع حشرهای را ندیده است.

7. اُرسی با معماری منطقۀ مرکزی ایران، به ویژه اصفهان از دورۀ صفوی، وارد استان کردستان و شهر سنندج شد. در این دوره، معماران و هنرمندان به شهر سنندج آمدند و معماری سبک اصفهانی در شهرسازی و معماری و تزئینات معماری در شهر سنندج ایجاد شد. چون تا پیش از این در منطقۀ کردستان، معماری به سبک برونگرا و معماری پلکانی مرسوم و معمول بود و حتی در قلعه های )زلم، پالنگان، حسنآباد و مریوان( مورد استفادۀ والیان اردالن هم این سبک معماری معمول بوده، از دورۀ صفوی، شیوۀ اصفهانی در شهر سنندج در معماری و شهرسازی معمول گردید )نک: رسالۀ دکتری نگارنده با عنوان »تغییر و تحوالت شهر سنندج از دورۀ صفوی تا پایان دورۀ قاجار از دیدگاه مطالعات باستانشناسی«، 1386، گروه باستانشناسی دانشگاه تهران(.

8. نقل قول شفاهی از مرحوم استاد نعمت محمودی، در سال 1388 که با ایشان مصاحبه انجام شده است.

9. نقل قول شفاهی در مصاحبه با استاد نعمتاهلل محمودی سال 1384. 10. مرحوم استاد نعمت محمودی که از استادکاران برجسته اُرسی سازی بودند، اعتقاد داشتند که استادکار این اُرسی و اُرسی موزۀ سنندج یک نفر بوده است. هرچند که نظریات ایشان مستدل است، مستنداتی در این زمینه ً فعال در دست نیست. ّ این اُرسی زیبا توسط میراث فرهنگی ممانعت میکردند. همین امر موجب خسارت فراوان شوربختانه تا مدتها مالکین از مرمت به آن شد؛ بنابراین، تهیۀ طرح از آن امکانپذیر نیست. اکنون که این ملک به مالکیت میراث فرهنگی استان کردستان درآمده دو فصلنامه معماری ایرانی شماره 4 ـ پاییز و زمستان 92 130 ّت آن آغاز گردد. است، انتظار میرود که به زودی مرم 11. بنا به گفتۀ استاد حمید نعمتیان، نازککار سنندجی و نوۀ استاد نعمتاهلل که اکنون هشتادساله است، استاد نعمتاهلل از بنیانگذران این حرفه در سنندج بوده است. بسیاری از هنرمندان عرصۀ نازککاری این سخن را قبول دارند )مرحوم علی اکبر بهزادیان، مصاحبه شونده، 1383(. نگارنده مقالهای در باب  هنرهای چوبی، به ویژه نازک کاری در دست انتشار دارد.

1. نقل قول شفاهی در مصاحبه با استاد نعمتاهلل محمودی سال 1384. ّت اُرسیها نیاز به بررسی و مطالعات جداگانه و مفصل دارد که از حوصلۀ این مقاله خارج است. نگارنده امیدوار
2. موضوع مرم است بتواند با توجه به یادداشتهایی که در این باره تهیه کرده، این کار را انجام دهد.
3. این نقل از استاد نعمت اهلل محمودی در سال 1382 بوده است. ّت عمارت آصفدیوان در سال 1381 از زیر الیه های گچ پدیدار شد. به نظر میرسد که از آثار
4. این گره پوک در هنگام مرم دورۀ صفوی هم باشد. با اُرسیهای دیگر این ساختمان که در دورۀ صفوی ساخته شدهاند، درخور مقایسه است. منابع ـ آرشیو میراث فرهنگی استان کردستان، 1380. دست‌‌نوشته دربارۀ هنر مندان کردستان، )چاپ نشده(. ـ ابوالقاسمی، لطیف. 1379. هنجار شکلیابی معماری اسالمی ایران. معماری ایران دورۀ اسالمی. گردآورنده محمدیوسف کیانی، تهران: سمت. ـ اردالن، مستوره. 2005. تاریخ االکراد. به کوشش جمال احمدی آیین. اربیل: آراس. ـ امرایی، مهدی. 1383. اُرسی، پنجرههای رو به نور )با مقدمۀ زهرا رهنورد(. تهران: سمت. ـ بابانی، عبدالقادر بن رستم. 1374. تاریخ االکراد در تایخ و جغرافیای کردستان. به کوشش محمدرئوف توکلی. تهران: توکلی. ّت(. تهران: سروش دانش. ـ بزرگمهری، زهره و آناهیتا خدادی. 1389. آمودهای ایرانی )شناخت، آسیبشناسی و مرم ـ بیگی، مالک. 1384. پروژۀ عمارت مشیردیوان سنندج )بررسی پنجرههای اُرسی(. پروژۀ پایانی کاردانی هنرهای چوبی. دانشگاه علمیکاربردی صنایع دستی تبریز )چاپ نشده(. ـ پیرنیا، محمدکریم. 1371. آشنایی با معماری اسالمی ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران. ـ ــــــــــــ . 1381. مصالح ساختمانی. آژند، اندود، آمود در بناهای کهن ایران. تالیف و تدوین و تعلیق: زهره بزرگمهری. تهران: مؤسسه صندوق تعاون سازمان میراث فرهنگی کشور. ـ دهخدا، علیاکبر. 1364. لغتنامۀ دهخدا. تهران: دانشگاه تهران. ـ زارعی، محمدابراهیم. 1381. سیمای میراث فرهنگی کردستان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور و هنر روز. ـ ـــــــــــ . 1382

الف. گزارش مقدماتی گمانهزني و كاوشهاي باستانشناسي سنهدژ. آ. س. م. كردستان )منتشر نشده(. ـ ـــــــــــ . 1382

ب. گزارش بررسيهاي باستان شناسي شهرستان سنندج. آ. س. م. کردستان. )منتشر نشده(. ـ ـــــــــــ . 1386.

تغییر تحوالت شهر سنندج در دوران صفوی و قاجار از دیدگاه مطالعات باستانشناسی. رسالۀ دکتری. دانشگاه تهران. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. گروه باستانشناسی )منتشر نشده(. ـ ـــــــــــ . 1387.

بازار و میدان عالفهای سنندج. مجله علمیپژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تهران. تابستان 186 .1387. دورۀ 59، شمارۀ 31 :4 ـ 50. ـ سنندجی، میرزاشکراهلل. 1366.

تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان. بهکوشش حشمت اهلل طبیبی. تهران: امیرکبیر. ـ عمید، حسن. 1366.

فرهنگ فارسی عمید. تهران: امیرکبیر. ـ معین، محمد. 1371.

فرهنگ معین. تهران: امیرکبیر. ـ مردوخ، محمد. 1379.

تاریخ مردوخ. تهران: نارنگ. ـ نجفی، سید یداهلل. 1369.

جغرافیای عمومی کردستان. تهران: امیرکبیر. ـ وقایعنگار کردستانی، میرزا علیاکبر. 1381.

حدیقۀ ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان. به کوشش محمدرئوف توکلی. تهران: توکلی.