اَبَرکوه یا ابرقو
اَبَرکوه یا ابرقو شهری است در استان یزد ایران. این شهر مرکز شهرستان ابرکوه است و در بخش مرکزی این شهرستان قرار گرفته‌است. این شهرستان در مسیر اتوبان یزد – اقلید – یاسوج قرار دارد. هم چنین موقعیت جغرافیایی این شهر توریستی و باستانی در میان سه شهر تاریخی ایران زمین اصفهان، یزد و شیراز می باشد بطوریکه بطور تقریبی در میان مثلث این سه شهر واقع می باشد.
ابرکوه شهری است باستانی در :
کشور ایران
استان یزد
شهرستان ابرکوه
بخش بخش مرکزی
نام(های) دیگر ابرقو
مردم
جمعیت 23984 نفر
جغرافیای طبیعی
ارتفاع از سطح دریا ۱۵۱۰ متر
میانگین بارش سالانه 75.3
اطلاعات شهری
شهردار حسین حاتمی
پیش‌شماره تلفنی ۰۳۵
مردم و جمعیت این شهر افسانه ای
بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهر ابرکوه در سال 1390 برابر با 23984 نفر بوده‌است. جمعیت شهرستان ابر کوه در سال 1390، برابر با 46٬662 نفر بوده‌است که حدود 96.9 درصد آن باسواد هستند که یکی از موفق ترین برنامه های مبارزه با بی سوادی در کل کشور بوده است.
زبان
مردم ابرکوه فارس بوده و به زبان فارسی رایج با گویش ابرقویی سخن می‌گویند و بسیاری از واژه‌ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده‌اند.
وضعیت جغرافیایی
ابركوه در جنوب غربي شهرستان تفت و استان يزد واقع شده است. اين شهرستان از شمال به شهرستان صدوق استان يزد و شهرستان شهرضا استان اصفهان، از شرق به شهرستان خاتمِ يزد و از غرب و جنوب به شهرستان آبادهِ استان فارس محدود است. وسعت ابركوه ۵۶۴۱ كيلومترمربع ميباشد و در مختصات جغرافيايي ۵۲ درجه و ۵۸ دقيقه شرقي و ۳۰ درجه و ۴۶ دقيقه شمالي و با ۱۵۵۰ متر ارتفاع از سطح درياي آزاد واقع شده است. از نظر توپوگرافي، دشت ابركوه جزئي از فلات خشك مركزي ايران است كه رشته كوههاي زاگرس چون حصاري انتهاي اين دشت را در جهت غرب و جنوب در بر مي گيرد و كَفه ( كوير) ابركوه با كمتر از ۱۴۵۰ متر پست ترين محل اين حوزه است. ابركوه داراي اقليم گرم و خشك بياباني مي باشد. آب و هواي شهر در مقياس عمومي ، ويژگيهاي اقليمي مناطق كويري درون فلاتي ايران را داراست و از مشخصات آن، كميِ بارندگي ، دامنه نوسان حرارتي كم و بيش زياد و خشكي مي باشد. بيشترين درجه حرارت متوسط مربوط به ماههاي خرداد، تير، مرداد و شهريور بوده و به صورت نسبي اين ۴ ماه از سال از نظر دما متمايز از ساير ماههاي سال هستند. همچنين ماههاي آذر ،دي ، بهمن ، بطور نسبي خنك ترين ماههاي سال هستند. بيشترين درجه حرارت، ۱/۳۹ درجه مربوط به مردادماه و حداقل آن مربوط به بهمن و اسفندماه با ۴/۰ درجه سانتيگراد ثبت گرديده است. بيشترين ميزان بارندگي ماهيانه مربوط به ماههاي بهمن و فروردين و بين ۵/۱۵ – ۱۲ ميلي متر مي باشد. جهت وزش باد غالب در استان، شمال غربي ـ جنوب شرقي مي باشد. بيشترين سرعت وزش باد در اين شهر از اواسط ماه اسفند تا اواسط ماه مهر بين ۸ تا ۱۰ نات مي باشد.
زمين شناسی
شهرستان ابركوه از نظر مطالعات زمين شناسي جزء مجموعه ايران مركزی مورد بررسي قرار مي گيرد. در حاشيه جنوبی دشت ابركوه يك سلسله ارتفاعات با امتداد شمالی غربی- جنوب شرقی كه داراي رسوبات پرمين و ترياس ميباشد، گسترش يافته است. در ارتفاعات «كولی كش» و جنوب هنشك، رخنمونی از تشكيلات متامرفيك ديده مي‌شود كه سن آن نا مشخص و احتمالاً پي سنگ قديمی پركامبرين می‌باشد.
اين سری دگرگونی‌ها شامل شيست، فلدسپات لايه‌های نازك دولوميتی و آهك‌های مرمريزه ميباشد. در اطراف هنشك آهك‌های ترياس بالايي تحت تاثير اين دگرگونی بشدت مرمريزه شده و دارای كنتاكت تكتو نيكی با سری فوق است. اين سنگهای دگرگون در اينفرا كامبرين بالا آمده و تا اواخر ترياس خارج از آب بوده است و همين دليل رسوب گذاري دوران اول و ترياس بر روي آنها ميباشد. اما در ژوراسيك به زير آب رفته و ماسه سنگ و شيل در قسمت‌هاي زیرین، آهك و ماسه، سنگهای آهكی و بالاخره مارن در قسمت‌های فوقانی بر روی آنها نهشته شده است. سنگهای آتشفشانی شامل آنذريت، ريوليت و توف درون تشكيلات ترياس بالايی جاي گرفته است.
از سنگهای آذرين دروني تعدادی رگه‌های دياباز بصورت دايك و شيل در امتداد گسل‌های عميق ايجاد شده است. ازمواد معدنی مقدار كمی باريت از معدن كوچكی در نزديكی خانه خوره استخراج مي‌شود و نيز سنگ مرمريت جهت مصارف ساختمانی در حوالی كوه اعلا قابل استخراج است. قديمی ترين سنگهای رسوبی منطقه آهك‌های پرمين و فسيل نوزولينا مي‌باشند كه در سطح تجزيه شده و با چرت‌های سياه رنگ همراه است. بر روی اين فسيل‌هاي آهكی سری‌های آهك و مارن و شيل كه به نام تشكيلات آباده نامگذاری شده، قرار دارد.
از دوره ترياس سنگهای آهك و مارن و دولوميت و ماسه سنگ را بايد نام برد. قسمت اعظم رسوبات ترياس را لايه‌های آهكی كه در قسمت فوقاني ماسيو و در بخشهای تحتانی لايه است تشكيل می‌دهد. سنگهای كرتاسه زيرين با فسيل آهكي در جنوب شرقی دشت و در مجاورت شهر ابركوه بيرون زدگی دارد. آهك‌های اليگوسن نيز در مجاورت شهر به چشم مي‌خورد. اين سری رسوبی در شمال غربی دشت با فسيل آهك و مارنهاي كمی دگرگونی شده مشخص است.
آخرين پديده رسوب‌گذاری دريايی تحت عنوان كنگلومرای بختياری در اطراف شهر ابركوه بصورت لايه‌های تقريباً افقی تظاهر مي‌نمايد. اولين حركات كوه‌زايی منطقه مربوط به اواخر ترياس است كه احتمالاً از مراحل اوليه كوه‌زايی است، ولی فرم تكتونيكی موجود منطقه را حركات بعد از پليوسن ايجاد كرده است. كوير نمك كه حوضه تبخيری را ايجاد نموده به‌صورت يك پايين افتادگی «گرابن» در امتداد كوير هرات و مروست از يك طرف و كفه طاقستان اسفنداران و باتلاق گاو خونی از سمت ديگر امتداد يافته است.
پیشینهٔ تاریخی شهر ابرکوه
دربارهٔ بوجود آمدن و قدمت ابرکوه افسانه ها و داستان‌هایی نقل می‌شود که اغلب سند و مرجع علمی مقبولی ندارند ولی با توجه به آثار و ابنیه باقی‌مانده می‌توان پی به قدمت زیاد ابرکوه پی برد. ولی تاریخ دقیق آنرامی بایست در نوشته‌های پراکنده جستجو کرد. در کتاب «شناخت ابرکوه و قدمت آن» از قول احمدبن حسین بن علی کاتب مولف کتاب تاریخ جدید یزد آمده زمانی که اسکندر کثه(یزد کنونی)به عنوان زندان قرار داد(یعنی زمانی که تازه یزد را بنیان نهاد)نایبی برای خود در «ری» تعیین نمود که از ایالات ابرقو-اصفهان-اصطخر-قم خراج به نزد وی می‌فرستاد. در صورت صحت این گفته قدمت ابرکوه نه تنها از یزد بیشتر است بلکه در آن زمان هم سنگ و هم رده ایالت اصفهان و اصطخر قلمداد می‌شده.
درباره ابرکوه در نگاشته‌های قدیم سخن فراوان رفته از آنجمله:«مسالک الممالک» اصطخری، «حدود العالم من المشرق الی المغرب»، «فارسنامه»ابن بلخی، معجم البلدان» یاقوت حموی، «المسالک و الممالک» ابن خرداذبه، «اقلیم پارس»ایرج افشار، «نزهه القلوب»حمدالله مستوفی، «ٍسیاحت نامه جنوب ایران»، «فارس نامه ناصری» حاج میرزا حسن فسایی، «کتاب اثار ایران»آندره گدار، «اقلیم پارس»محمد نقی مصطفوی، «تاریخ و جغرافیای شهرستان آباده»عبدالرحیم شریف، «لغت نامه دهخدا»، «فرهنگ فارسی معین»
در کتاب آثار ایران درباره موقعیت جغرافیایی ابرکوه آمده:
ابرقو تقریباً در وسط راه استخر به یزد واقع است. بنابر روایت حمدالله مستوفی در ابتدا در پایان کوهی ساخته بوده‌اند و برکوه می‌گفتندش و بعد از آن بر صحرایی که اکنون هست این شهر کرده‌اند. شهری کوچک است. کسی که از راه سورمق یا دهبید بیاید هنوز هم در دامن کوهی سنگی، که در صحرا جا مانده‌است آثار شهر قدیم، و در کنار خرابه‌های عتیق، شهر جدید را که مستوفی اشاره می‌کند می‌بیند.
ابرقویی که در دشت واقع است از حیث آبادی شباهتی به ابرقوی عهد مغول ندارد بلکه در حقیقت میان آبادی کنونی او و ویرانه‌های اطرافش تفاوتی نیست، بنابر بعضی اقوال که بسیار متحمل هم است این شهر در حمله افغانها خراب شده‌است(۱۱۳۵ هجری) ولی علت حقیقی ویرانیش سابق بر هجوم افغانهاست. این شهر هم مثل بلاد بسیاری که پیش از این آباد و سرسبز بوده‌اند، درگذشته یا بحال نزع افتاده‌است زیراکه تنها علت عمران این بلاد وقوع در سر راه تجارتی بوده و با انحراف تجارت رشته حیات آنها منقطع شده‌است، راه معروف کاروانی عهد مغول که از خلیج فارس تا دریای سیاه کشیده بود از هرز شروع و پس از عبور کرمان و یزد و سلطانیه و تبریز به سواحل دریای سیاه می‌رسید و ادویه چین و هند و نیل سوده و مشک و صمغ و اجناس ابریشمی و بنه کرمان و یزد و شیراز و سنگهای قیمتی را که شیراز و هرمز و سلطانیه بازار عمده آن به‌شمار می‌آمد به اروپا می‌رسانید.
ابرکوه برکنار راه ابریشم
شهر ابرکوه و روستاهای همجوار آن از جمله اسفند آباد در گذشته بر سرراه ابریشم قرار داشته‌اند. ابرکوه در قرون قبل و بعد از اسلام اگر گاه‌و بیگاه ذکری از آن به میان آمده به خاطر قرار گرفتن آن برسرراهی بوده که این راه از مشرق می‌آمد و به شمال غرب می‌رفت و راهی که از حنوب می‌آمد و به آن می‌پیوست و یا راهی که به طرف ماوراءالنهر یا در اصطلاح خراسان و ترکستان می‌رفت، سلاطین و حکام در لشکرکشیها از این شهر عبور می‌کردند و یا چند روزی در آن توقف می‌کردند و این راه جه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام مورد استفاده آنان واقع می‌شد، از جمله شاه عباس صفوی که در امتداد این راه کاروانسراهای متعددی برای استراحت کاروانیان در این منطقه ساخته است.
باید اضافه نمود که شاخه اصلی جاده ابریشم به روستای اسفند آباد نزدیکتر است و این جاده از بین کوههای سفید و غلات کوه در ۱۲ کیلومتری جنوب اسفندآباد می‌گذشته که به قول برخی افراد سالمند تا چند دهه پیش هنوز آثاری از این راه پابرجا بوده است و در افواه عموم به راه شتر معروف بوده است که در قدیم موجب اعتبار و رونق این منطقه بوده است ولی با از بین رفتن این راه و به فراموشی سپردن آن منطقه ابر کوه اسفند آباد هم از ارزش و اعتبار افتاده است .
قراء دوازده گانه
( قرائی که در آن زمان به وجود آمده بطوریکه از آثار و نامهای موجودشان برمی آید تعدادشان دوازده قریه بوده است و ظاهراً باید چندین قرن از پیدایش راه یاد شده ( راه ابریشم) گذشته باشد که آنها احداث شده باشند زیرا مردمی که به اینجا مهاجرت و زندگی را آغاز کرده اند دارای تجربیاتی در زمینه کشاورزی و عمران بوده اند که این معنا از نحوة نظم و فسق و آبیاری و مرزبندی قراء و شناخت استعدادهای دیگر آنجا روشن می شود در صورتی که مقارن ایجاد راه ابریشم با آن کیفیت بالا مردم تازه اسکان یافته تجربه این چنینی که تحصیلش محتاج به گذشت زمان بوده است نداشته اند . نام قراء دواز دهگانه عبارت بوده است از: آبان، آذر، دی، بهمن، اسفند، فروردین، اردیبهشت، خرداد، مرداد، تیر، مهر و شهریور .
خوشبختانه اغلب این قراء با نام و نشان اولیه وجود دارند و حوادث روزگار و گردش لیل و نهار نتوانسته است تغییر کلی در نام و موقعیتشان بدهد، البته چند تا از آنها نامشان به مرور زمان تغییر یافته لیکن موقعیت و محدوده ای که دارند می توان آنها را شناخت. ) همگی این قراء دواز دهگانه در حول و حوش راه بزرگ کاروان رو ابریشم احداث شده بود که فاصله آن قریه ها تا راه از دویست متر تا هشتصد متر بیشتر نبوده است . اکنون مکان این قریه ها ممکن است تغییرات جزئی کرده باشد ولی مکان این قریه ها در زمان پیدایش طبق مطالب کتاب شناخت ابرکوه و قدمت آن به شرح زیر می باشد :
قریه آبان: در شمال قریه دی و جنوب قریه اسفندار قرار داشته و از نهری موسوم به آبان مشروب می گشته است .
قریه دی: ( مه دی) این قریه که در اصل دی بوده و کلمه (مه) به مناسب همنامی آن با ماه دی فارسی مخففاً به آن اضافه گردیده وبه معنای یکی از ماههای سال بوده است .
قریه بهمن: در فاصله هزار متری شمال غربی اسفندار قرار داشته و آب شربی ان از مزرعه بهمن تاُمین می گشته است.
قریه شهریور : در ۵۰۰ متری جنوب شرقی اسفندار قرار داشته واز آب نهر شهریور استفاده می کرده است و در حال حاضر این قریه با نام شهر آباد معروف است.
قریه اردیبهشت: در ۱۳۰۰ متری جنوب شرقی اسفندار قرار داشته و آب شربی آنجا نهر اردیبهشت بوده است و همکنون این روستا اردی نام دارد.
قریه مهر: در ۱۴۰۰۰ متری جنوب شرقی اسفندار قرار دارد و آب شربی آنجا نهر مهر بوده است که اکنون این روستا بنام مهر آباد موسوم است .
قریه تیر: ۶۰۰۰ متری شمال قریه اسفندار قرار داشته و آب آن از نهر تیر تأمین می گشته است که نام روستای تیرک کنونی بر گرفته از این ماه می باشد .
قریه خرداد: در ۵۰۰۰ متری شمال اسفندار قرار داشته که فعلاً در تلفظ بنام هوروک خوانده می شود که به مرور ایام در لسان مردم این چنین شکلی یافته است و در اصل خوروک بوده که مخفف و در عین حال مصغر کلمه خرداد است .
قریه آذر: ( شهر آذر ) در جنوب شرقی اسفندار به فاصله ۱۰۰۰ متری قریه است که مردم آن را ( شارز ) یا ( شهرز ) می خوانند و به همین نام هم شهرت دارد .
قریه فروردین: در ۷۰۰۰۰۰ متری شمال غربی اسفندار قرار داشته که از نهر فروردین مشروب می گشته است و در حال حاضر این قریه بنام فراغه موسوم می باشد.
قریه مرداد: در ۱۰۰۰ متری جنوب غربی اسفندار قرار داشته که از نهری بنام مرداد مشروب می گشته است و این قریه هم اکنون با اندکی تغییر در زبان مردم به مدوئیه مرسوم است.
کویر ابرکوه
کویر ابرکوه واقع در ۲۰ کیلومتری شرق شهرستان ابرقو واقع شده است. این کویر از غرب به کوه گینه علی، از جنوب غربی به کوههای پوزه سیاه و حوض سفید، از جنوب به کفه بدر شیراز، از شرق به کوه چاه زرد و از شمال به جاده ابرکوه – تفت محدود می‌شود .
کویر ابرکوه آب اصلی خود را دو رودخانه موجود در حاشیه شمال غربی و رودخانه‌های دیگری که از حاشیه جنوب شرقی وارد کویر می‌شوند دریافت می‌کند. قسمت اعظم این کویر را نمکزار با فرورفتگی‌های پراکنده فرا گرفته است. خاکهای رسی باد کرده قسمت اعظم بخش جنوبی شرقی را فرا گرفته است و به صورت نوار کل نمکزار را در قسمت‌های دیگر در بر گرفته است. در حاشیه شمال غربی در حد فاصل خاکهای رسی و نمکزار باتلاق قرار دارد. باتلاقها به صورت نوار پهنی حاشیه شمال غربی کویر را می‌پوشاند.
راه‌های ورود به منطقه کویری
مسیر اول مسیر جاده ابرکوه به تفت و جاده خاکی مزرعه آخوند می‌باشد .
مسیر دوم مسیر ابرکوه به مهرآباد و سپس جاده خاکی اسفندآباد می‌باشد .
بناهای شاخص
شاخص‌ترین آثار تاریخی این شهر به شرح زیر است:
مجوعه پردیس ابرکوه واقع درمحله تاریخی دروازه میدان ( -خانه موسوی – خانه سیدعلی آقا – خانه آقازاده) *خندق تاریخی شهر(پیش از اسلام)
سرو ۴۵۰۰ ساله (۷۰۰۰ -۴۵۰۰ سال قدمت)
گنبد عالی
مسجد جامع ابرکوه
گنبدخانه سیدون
یخچال عظیم خشتی
خانه صولت
منار
آرامگاه عزیزالدین نسفی
خانه آقازاده و بادگیر آن مربوط به دوره قاجار است و در ابرکوه، محله دروازه، میدان ابرقو واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
از سال ۱۳۹۳، اسکناس‌های ۲۰هزار ریالی با طرحی از نمای این خانه تاریخی در ایران منتشر شده است.
بادگیر
بادگیر این خانه یکی از بادگیرهای اصیل و زیبای ابرکوه محسوب می‌گردد که ۱۸ متر ارتفاع دارد و مساحت آن ۱۸ مترمربع است و در دهانه بادگیر ۱۹ دریچه تنظیم هوا وجود دارد که با بادگیر دوم هماهنگی و ارتباط دارد. این بادگیر می‌تواند تنظیمات هوا را حتی در زمانی که هیچ بادی نمی‌وزد، انجام دهد. این بادگیر، برخلاف اکثر بادگیرها، دو طبقه است
سرو ابرکو
یکی از درختان سرو کهنسالی که در ایران همچنان استوار است، در شهر ابرکوه‌است که کهنسال‌ترین سرو جهان به شمار می‌رود. مارکوپولو در خاطرات سفرش به ایران می‌نویسد: «یکی از چند سروی که در ایران دیده‌ام سرو خوش بالای ابرکوه‌است که همچون آبشاری سبز از آسمان بر روی زمین تنیده ابرکوه فرو می‌آید و از هر طرف که وارد ابرکوه شوی سرو کهنسال و پرطراوت مانند چراغ دریایی سبزی ما را به بندر دریای کویر و خورشید تابان فرا می‌خواند»…حمدالله مستوفی هم می‌نویسد:” آنجا سروی است که در جهان شهرتی عظیم دارد. چنانچه سرو کشمیر و بلخ شهرتی داشته و اکنون این از آنها بلندتر و بزرگتر است. “
دانشمند روس الکساندروف، عمر این سرو را بیش از ۴٬۰۰۰ سال می‌داند. برخی از افسانه‌ها، کاشتن آنرا به زرتشت نسبت می‌دهند و برخی نیز به یافث(پسر نوح).
سرو کهنسال شهرستان ابرکوه با ۲۵ متر ارتفاع ۱۸ متر محیط و ۵٫۱۱ متر اندازه دور تنه در قلب ایران زنده و سبز است و آرام آرام زندگی می‌کند.
گنبد عالی
ماکت گنبد عالی یا گنبد علی
ساختمان گنبد عالی ابرکوه از سالم‌ترین ساختمانهای زمانه سلجوقیان و از ارزشمندهای هنر [مهرازی] ایران است. ساختار بنا از سنگ و چاروگ (ساروج) و هشت گوش است که بر روی کرسی چهارگوشی که گوشه‌هایش پخ شده ساخته شده، شکل گنبد در بخش آسمانه مانند عرقچین است بلندای ساختمان ۲۲، هر بدنه دیوار ۵/۴۲ و درآیگاه ۱/۲۰، بلندای آسمانه از درون ۱۲ و بلندای کرسی از روی زمین ۲ متر می‌باشد.
بر بدنه ساختمان ۳ رج چفدآویز زیر پایه گنبد ودو سنگ نبشته بخط کوفی بنایی از آجر برجسته که یکی زیر چفدآویزها و دیگری بر بالای درآیگاه است. این آرامگاه، گور امیر شمس الدوله علی هزار اسب از خاندان دیلمیان و مادرش بوده که بدستور فرزندش فیروزان در سال ۴۴۸ ماهشیدی (قمری) ساخته شد. گنبد عالی ابرکوه در سال ۱۳۱۲ به شماره ۱۹۵ در فهرست آثار ملی ایران نگاشته شد.
خانه صولت
خانه صولت مربوط به اواسط دوره قاجار است و در ابرکوه، خیابان باهنر محله دروازه میدان واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۳۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
