ارسی ، پنجره های رو به نور

ارسی ، پنجره های رو به نور

مهدی امرایی
نور، جوهر خوانش هستی است.
و، ارسی، پنجره ای است رو به نور.
تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.
ارسی پنجره ای است که نور را قاب بندی می کنه و به اون تنوعی رنگین می ده.

ارسی سازی٬ ساخت ارسی٬ آموزش گره چینی
ارسی در لغت از دو بخش تشکیل شده: ار و سی. لغت ار، حکایت بالارفتن است.
و همین جا توقفگاهی است تعمق طلب؛ یعنی ارسی، نقشی چند بعدی داره. هم نقشی نمادین و هم نقشی کاملا مادی داره.
و این از ویژگیهای هنرسنتی است که زیبایی و سودمندی و کاربرد را با فلسفه و حکمت و عرفان، پیوند می زنه تا زندگی روزمره را سرشار از امنیت و ارامش و تعمق و رمز و معنا کنه.

ORSI THE WINDOWS TO THE LIGHT

سنت در تعریف این مبحث سنتی است غیر از اونچه در افواه و عادات مطرح شده یا شناخته شده. سنت مورد نظر ما خیلی از سنت معهود و رایج متفاوته.
این سنت خاستگاه ازلی و جاودان داره و مینوی است و ساخته دست و ذهن بشر نیست. اگر در مواردی به ساحتهای عرفی نزدیک شود در هر حال به ساحتهای متافیزیک متصل میشه.
می توان اضافه کرد که ارسی، اگر چه از عهد صفویه به این طرف در تاریخ هنر، مشهور شده ولی به عنوان یکی از اجزای هنر سنتی ایران، مجموعه ای از هنرهای سنتی متنوعه که هر یک به قدمت تاریخ و فرهنگ و هنر بشر ریشه و سابقه داره.

گویی ارسی میهمانی است به افتخار نور که در اون انواع مفاهیم و انواع هنرها جمع شده اند تا با ملاقات و حضور یکدیگر، نور را تقدیر و تقدیس کنند.

پنجره های ارسی ( گروه فن و هنر ایران زمین)

ارسی، جنگ تعجب برانگیزی از طبیعت ، فناوری، ریاضی، هنر و عرفان؛ از طرفی ، چوب وشیشه و کاغذ و گچ و رنگهای الوان و نیز تکنیکهای گره چینی و گچ بری و معرق و منبت و مشبک و درودگری، و از سوی دیگر تاملات عرفانی و فلسفی دست در دست هم داده اند تا این جنگ زیبا را تقدیم به انسان کنند.

اما سرنوشت ارسی، داستان غم انگیز همه رشته های سنتی است. متاسفانه ارسی، در یک مصاف تحمیلی بین معماری سنتی و معماری مدرن و در استانه معبد مدرنیزاسیون مظلومانه به مذبح کشیده و قربانی شده. فقط یک ناجی شجاع و دارای درایت میتوانست و می تونه به عرصه بیاد و از قربانی شدن این هنر و هنرهای سنتی دیگر ممانعت کنه.
هنر های سنتی و هنر جدید از لحاظ بصری نمودهای مشترک دارند. مثلا اگر ارسی از کاربرد خود به عنوان پنجره جدا بشه به تنهایی یک تابلوی نقش برجسته معاصره که یک سنت شناس می تونه جلوه های بومی و ملی اونو تجزیه و تحلیل و اشکار کنه.

هنر معاصر با تکاپو های تجرید گرایانه به هندسه خاص هنر سنتی که گره ها را نیز شامل می شه نزدیک شده .
تکا پوهای ساده سازی- طبیعت گریزی و تجرید گرایی، هنر معاصر را به هنر سنتی نزدیک کرده.
اگرچه ریشه های هنر سنتی نوعا قدسی است اما در عین حال هنر معاصر، به غیر از موارد استثنا، به علت نزدیک شدن به کهن الگوها به سوی ریشه های هنر سنتی قدم نهاده.
هنرهای سنتی به علت کاربردی بودن می تونه جوهره و دستمایه اثار و ابزار و وسایل و خلاقیتهای زندگی روزمره معاصر باشه.

امروزه نقادی محکمی از طرف متفکران نسبت به معماری مدرن مطرحه مبنی بر اینکه این معماری به هزار و یک دلیل، مصلحت و خیر بشری را مد نظر قرار نداده و خلاء فوق می تونه به وسیله وجوه مثبت اون نوع معماری سنتی که زبان و بیان و نیازهای دنیای معاصر را درک کنه پر بشه.
فناوری معاصر، قابلیت اونو داره که در تعاملی زیبا شناختی و کاربردی با هنر سنتی ، خیر عمومی و مصلحت فرد و جمع را هدف خود قرار بده و در روند شورانگیزی از زیبایی، خلاقیت و تولید، قرار بگیره.
کمتر شرق شناسی از ادوار گذشته تا به الان در باره هنر ارسی سازی در ایران حرفی زده است.

چوب و پنجره در معماری ایران

چوب یکی از عناصر دائمی معماری ایران بوده. به نظرمی رسه استفاده از ارسی در معماری از قرون 10 و 11 شروع شده ؛ اما طرحهای به کار رفته در اون از دیرباز در پنجره سازی رواج زیادی داشته.
هنر ارسی سازی هنریه که از هنرهای مهم نجاری ، گره سازی، شیشه بری، طراحی سنتی، قواره بری و…، در زمان صفویه در ایران به وجود اومد.

نور و انواع پنجره های مورد استفاده در معماری ایران

 

عواملی که سبب به وجود اومدن پنجره ها شده اند عبارتند از:

نور و تهویه هوای اتاقها و مکانهای مورد استفاده، و اینکه پنجره ها چطور باید باشن تا کاربرد مناسبی را ایفا کنن و از لحاظ معماری با خود بنا سازگاری داشته باشند، سبب پیدایش انواع پنجره ها شده . یکی از نقصهای معماری جدید استفاده از پنجره های وسیع با شیشه خورهای بزرگ و نیز دیوارهای تیغه ای و نازکه؛ این موضوع در دمای ساختمان و نفوذ سریع هوای خارج به درون بنا و فضاها خیلی موثره. توجه کنین که پنجره در فضا خیلی مهمه و از این رو ابعاد اون بایستی مناسب با سطوح فضا باشه.

استاندارد مناسب پنجره برای اقلیمهای متعادل بین 8 تا 10 درصد کل سطوح جانبی یک فضا را به خود اختصاص می ده، این استاندارد تقریبا می تونه برای سایر اقلیمها هم مناسب باشه. واضحه در اقلیمهای سرد و کوهستانی محدود سازی ابعاد پنجره در فصول سرد تا 5 درصد سطوح جانبی خیلی مناسبه . ضمنا در اقلیمهای خیلی سرد استفاده از پنجره دو جداره لازمه.
جهانی را که هنرمند احساس، ادراک و سپس خلق می کنه، شاید بشه گفت در تجزیه، مربوط به سه زاویه از درکه: اول درک هنرمند از هستی یا هستی شناسی، دوم درک هنرمند از یک نظام اتو پیایی و سوم موضع انسان در این دو میدان.
همه این نگرشها به طرز خیلی پیچیده ای در اثر هنری متجلی می شه.
نورگیرها، عناصری که به عنوان نورگیر مطرح می شوند، اسامی متفاوتی دارن که عبارتند از:

روزن، شباک ، در و پنجره مشبک، جامخانه، هور نو، ارسی، روشندان، فریز و خوون، گلجام، بالکانه، پاچنگ، پاچلاقی و تهرانی و در برابر اونها عناصری مثل رواق، پرده، تابش بند، سایه بانها، مرادق و ساباط و… قرار داره که نقش کنترل کننده نور و تنظیم اون برای ورود به درون بنا را بر عهده دارن. بجز این موارد ، عناصری مثل شباکها و پنجره هایی با شیشه های رنگی و گره چینی به جز نورگیری نقش کنترل کننده هم دارن.

ارسی و طرحهای آن

در اون زمانها که از اهن الات خبری نبود و مردم از وجود سیمان اطلاع نداشتن خانه های خود را با تیرهای چوبی و نی، و استفاده کردن از خاک و گل و کاه می ساختن و خانه ها پنجره های سه دری ، پنج دری و هفت دری داشتن. پنجره ها را در کمال زیبایی و با استفاده از چوب گردو یا بید سرخ می ساختن؛ هلال پنجره ها و حواشی اون را با منبت کاری و ریزه کاری تزیین می کردن و قطعات کوچک شیشه الوان را در این ریزه کاریها به طرزی جا می دادن که به صورت بوته های گل و اشکال عجیب هندسی در میومد، نقشی که عقل از زیبایی اون حیرون می مونه.

ارسی های منبت کاری و مشبک

ارسی های منبت کاری و مشبک با آلتهای خیلی ریز ناخنی که اطراف اون را برای جای شیشه، کام زده و برای وصل به همدیگه زبانه زده اند و نمونه های چوبی دیگر مثل پنجره ها، در های ورودی با اشکال هندسی برجسته، دروازه ها، سقفهای قابدار، کت و کمان، صندلی ، نیمکت، مبل، کرسی، کمد، رخت کن، قفسه های اشیاء قیمتی، قفسه کتابخانه، یخدان، صندوقهای مختلف، برف روب، چرخ چاه، چرخ فلک، گهواره و نرده های خراطی شده نشون دهنده هنر نجاران این مرز و بومه.
ایرانیان خصوصا از جهت سایه افکندن، به درخت چنار علاقه خاصی دارن. این درخت در المان شناخته نشده . درخت چنار به بلندی و راستی سروه، قطر اون به نیم ساعد و شاید یک ساعد تمام می رسه. برگهایش پهن و مانند برگ درخت مو است.
پنجره اتاق ایرانیها به بزرگی دره و تا کف اتاق می رسه و به جای شیشه شبکه های چوبی داره که در زمستان روی اون کاغذ چرب می چسبونن، از اتاقهای پایین خانه برای زمستان استفاده می کنن.
یکی از سیاحانی که در طول سفر خود از اصفهان دیدن کرده و به کاربرد چوب در معماری اشاره کرده انگلبرت کمپفر است. او در مشاهدات خود از چوب چنین یاد می کنه:
پنجره های کاخی را که بر روی یک پی چهار گوش از خشت ساخته اند یا می تونه ساده با شیشه های صاف و بی رنگ یا حتی ساخته شده از ورق اهن باشه و یا به صورت اصیل از گره و شیشه های رنگی ساخته بشه که در اون شیشه ها بطور منظم بر طبق رنگ و اصول، کارایی پیدا می کنه.
در بین درها و پنجره ها به درهای دو لنگه ای بر می خوریم که قسمت بالای اونها به روش گره سازی با شیشه های رنگی و یا روش قواره بری ساخته شده که به اونها خفنگ می گویند.
پنجره های ارسی اکثر به اتاقهای نشیمن یا پذیرایی باز می شده و یا در تالارهای بزرگ کاخها یا عمارات استفاده می شده و همیشه در یک بنا شاهکار ارسی اون متعلق به قسمت پذیرایی بوده. یکی از بهترین نمونه های پنجره ارسی در عمارت سالار سعید وجود داره که اکنون در موزه سنندج است. این نمونه پنجره که از دوره قاجار به جای مونده از چهل و دو هزار تکه تشکیل شده و اثر استاد فرج الله نجار باشی است که بعدها توسط نوه اش تعمیر و بازسازی شده.
طراحی در ارسی

کاخ عالی قاپوی اصفهان ، عمارت مسعودیه تهران و برخی خانه های قدیمی دیده شده که با وجود اختلاف عرض بین اتاقها، عرض ارسی ها یکسان بوده. این موضوع نشون می ده که ارسی ها با استفاده از طرحهای یکسان و یا بهتر بگیم پیمودن که اصطلاحی در زبان معماری ماست ساخته می شدند.
در ارسی های که در عمارت کاخ گلستان و کاخ صاحبقرانیه وجود دارد به دلیل بزرگی و عظمت لنگه یا چشمه ها، به وسیله وزنه و با قرار دادن قرقره هایی در بالای پنجره ها تعادلی جهت باز و بسته کردن اونها ایجاد نموده اند. بعدها به دلیل فرسایش و از بین رفتن تعدادی از اونها از جمله ارسی های تالار جهان نمای کاخ صاحبقرانیه در زمان پهلوی با شروع مرمت مجموعه، لنگه ها را به صورت گردان ساخته اند، و به دلیل وزن بالای لنگه ها، اونها را از حالت کشویی خارج کرده اند.

تاریخچه هندسه و طراحی
طراحی در مقوله هنر ارسی سازی ترکیبی از طرحهای هندسی به شکل گره و طرحهای گردان با استفاده از سبک اسلیمی و ختایی است.
زمان دقیق پیدایش هندسه و طراحی دقیقا معین نیس. خیلی از محققان از قبیل هرودوت هندسه را اختراع مصریان می دونن.
طبق مدارک موجود تاریخچه طراحی و هندسه در ایران به قدیمی ترین نقاشیهای صخره ای پیدا شده در غار همیان منطقه کوهدشت متعلق به 10تا 15 هزار سال قبل بر می گرده. در دوره های بعد نقش و نگارهای موجود بر سفالینه ها را داریم از این قبیل اشیاء می توان به ظروف سفالی شوش و سیلک متعلق به هزاره های چهرم و پنجم قبل از میلاد اشاره کرد.
تعداد کمی از متنهای ریاضی در شوش به دست اومده که نشون می ده ریاضی دانان عیلامی از حالت خاص قضیه فیثاغورس اگاهی داشته اند و گونه های مختلف مثلث، عدد پی، عدد نویسی، هم از مبنای دهدهی و هم از مبنای شصت شصتی استفاده می کردند.
در دوره هخامنشی قبل از هر نقشی با نقوش نمادین رو به رو هستیم.
نقوش دردوره اشکانیان و ساسانیان با گستردگی و طبیعت گرایی بیشتری در بناها، اثار و اشیاء ظاهر شده .
در اسلام هندسه اهمیت و ارزش خیلی زیادی دارا بوده و با قرار گرفتن در قلمرو هنرهای تزیینی مثل گچ بری، کاشی کاری، گره سازی، منبت، معرق، خاتم، نقاشی، تذهیب، کتابت و معماری داخلی بر ارزش و اعتبار اون افزوده شده.
دانشمندان و ریاضی دانان ایرانی بخصوص خوارزمی، خیام، خواجه نصیرالدین طوسی و ابوالوفا بوزجانی در تکامل هندسه نقش مهمی داشته اند.
بهترین راه برای درک نقشهای هندسی رسم اونهاست.

اسلیمی اصطلاحیه که به طور عام در باره نقوش گیاهی در هم بافته یا طوماری به کار میره و یکی از نقشمایه های شاخص در هنر اسلامیه. در قرون وسطای متاخر این نوع از نقشها را مغربی می نامیدند؛ اما از سده 16 که اروپائیان به هنر اسلامی توجه کردند لغت آرابسک استفاده شد.
اگر ژاپنی، نقوش را از گوشه ای از صفحه شروع می کنه و اونو در ادامه به طرف دیگر صفحه می کشونه چنین شیوه مکانی تصویرپردازی ناشی از درک، و نگرش او به هستیه و اگر در هنر اسلامی هنرمند رنگ و نور و اشکال را به صورتی پرداخته که یا به گرد مرکزی به گونه ای منظم به گردش در اورده اند یا به گونه ای باز هم منظم و به صورت جریانی در مسیری و به سوی جهتی در حرکتند حالتی که در بیننده تعادل روحی به وجود میاره ناشی از دریافت و نگرش اونه. نقش طوماری و مارپیچ که اساس طرحهای اسلامی به حساب میاد ریشه در قدیمها داره.
مشکل اصلی طراحی ارسی یکی در اندازه شیشه خورها برای طرحهای اسلیمی و گره است و دیگری اندازه تکه های چوب و اینکه چگونه و از کجا باید بریده بشه تا برای جا انداختن پس از فاق و زبانه کردن اشکالی ایجاد نشه و شیشه ها و چوبها به آسونی بتونن در جایگاه خود قرار بگیرن یا اونکه در اندازه و جای اونها اشتباهی صورت نپذیره.

ابتدا در باره طراحی ارسی به این نکته اشاره می کنیم که در ارسی سازی پیش از هر کاری باید طرحی را برای اجرا اماده کنیم. این طرح می تونه از طرح ارسی های قدیمی یا یک طرح جدید گرفته شده باشه.
اولین مرحله در ساختن پنجره های ارسی انتخاب طرح و ترسیم اونه .

اگر به پنجره های ارسی یا سردرهای آلت سازی شده دقت کنین می بینین که هر طرح از تکرار یک نقش اصلی به وجود اومده که میشه اونو یک واگیره نامید. واگیره هم در گره هندسی و هم در گره گردان وجود داره. نقش اصلی بر اساس قرار گرفتن این واگیره ها در کنار هم و بسته به تعداد واگیره ها، اسامی خاصی داره. هر واگیره یک مجلس نام داره و سر درهایی که مثلا چهار واگیره داشته باشن را چهار مجلسی می نامن.
در طراحی یک پنجره ارسی یا کار گره سازی همیشه لازم نیس همه کار را طراحی کنیم، بلکه همان گونه که گفتیم اون قسمتی را طراحی می کنیم که تکرارپذیر باشه یا بصورت واگیره و یا به صورت برگردان.

گره سازی

گره سازان مثل گذشته با مشکل اره کشی الوار ، برش و تراش چوب روبرو نیستن و می تونن با صرف کمترین زمان در جهت تولید راحت تر و باز یافتن هویت اصیل این هنر قدم بردارن.

گره. اگر دو یا چند جسم یا شیء با یا بی استفاده از وسیله و ابزاری همدیگرو قطع کنن یا به هم متصل بشن تکه چند شاخه ای پدیدار میشه که اونو گره می نامن. در صنعت گره سازی و گره چینی گره ها شامل دو قسمت مهم به اسم آلت و لقط می باشن.
گره کشی. کشیدن به معنی ترسیم کردنه و گره کشی به طراحی و ترسیم نقش گره روی سطح مورد نظر گفته می شه.
گره چینی.اگر آلات گره به وسیله یک عامل خارجی غیر از عوامل تشکیل دهنده گره به همدیگر متصل بشن، اونو گره چینی می نامن، مثل کاشی معرق که اتصالات در اونها به وسیله ملات دوغاب انجام میشه. از نمونه های دیگر گره چینی میشه به گره در آجر کاریهای تزیینی اشاره نمود که به کمک آجرهای بریده شده در اندازه های گوناگون انجام می گیره.

گره بندی. اگر که آلتهای استفاده شده در گره طوری به هم متصل بشن که هیچ نیازی به مصالح دیگری نباشه به اون گره بندی گفته میشه.

گره سازی. در این حالت آلات تشکیل دهنده گره به وسیله کام و زبانه و یا فاق و زبانه کردن به نحوی به هم متصل میشن که به استفاده از مواد دیگر برای اتصال ندارن. بخاطر اینکه این عمل با ساخت و ساز همراهه نام گذاردن گره سازی مناسب به نظر میاد، اما در این صنعت هنوز هم کلمه گره چینی مرسومه.
عناصر تشکیل دهنده گره

ادامه بصورت خلاصه از کتاب فوق درج خواهد شد از علاقه مندان خواهشمندیم این کتاب را تهیه و در حفظ هنر ایران زمین کوشش کنند . با تشکر مدیریت گروه فن و هنر ایران زمین