سلجوقیان

سلجوقیان

دولت سلجوقی که توسط دو برادر، چغری بیگ و طغرل بیگ ترکمان به دنبال غلبه نهایی ایشان بر مسعود غزنوی به وجود آمد، هر چند از لحاظ نظامی بر عناصر ترک و ترکمان متکی بود، اما از نظر اداری و سیاسی به همان اندازه دولت غزنوی، صبغه ایرانی داشت که بر بستری و آل سلاجقه نیز همچون غزنویان خود را وارث آیین و رسوم سامانیان می‏دانستند.

نیم قرن پس از آن که حکومت طغرل در خراسان پا گرفت، قلمرو جانشینان او از جیحون تا فرات و از فارس تا شام و آناطولی را در بر گرفت و بدین گونه یک خاندان غیر ایرانی پس از گذشت چهار سده که از سقوط ساسانیان می‏گذشت، حدود ایران را که به دست وی افتاده بود به وسعه عهد ساسانیان رساند و حتی فرهنگ ایرانی و میراث ساسانی را در سراسر آن نشر کرد. گرچه شیوه فرمانروایی آنها، با نظام ملوک الطوایفی، مرکز گریز و جنگهای بی وقفه و بیابانگردی، بیشتر یادآور دوران اشکانیان بود.

هنر در دوره سلجوقی 

 

هنر دوره سلجوقی و خوارزمشاهیان بخشی از هنر اسلامی است که شامل شامل سال‌هایی می‌شود که این سلسله‌ها در آسیای مرکزی،ایران و آناتولی صاحب قدرت بودند و نیز شامل ادوای است از نابسامانی و انحطاط تاریخ سلجوقیان در ایران که در مجموع دو سده به طول انجامید.

نوآوری‌های معماران ایرانی در این دوره از هند تا آسیای صغیر نتایج و پی‌آمدهای وسیعی در بر داشت؛ و هنرمندان در گسترهٔ وسیعی از هنرها، شامل نساجی و سفالگری، عاجکاری، فلزکاری با ویژگی‌های منطقه‌ای آثار ماندگاری را خلق کردند.

در عصر سلجوقیان هنر معماری به شکوفایی و کمال نسبی رسید و هنرمندان و معماران آثار فراوانی بوجود آوردند. در این دوره از تلفیق حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار (چهارطاقی)، مسجد بزرگ ایرانی بوجود آمد. به‌گونه‌ای که حیاط مرکزی و چهار ایوان اطراف آن اساس معماری مذهبی در ایران گردید. نماسازی دیوار بناها با آجر بود و از امکانات هنری آن استفاده می‌شد و نقوش متنوعی از آجر به‌وجود می‌آورند. هنر آجرتراشی و تزئین بناها با آجرهای تراشیده شده از قرن پنجم هجری در ایران معمول و تااواخرقرن ششم ادامه یافت و کامل‌تر گردید. در اواخر عهد سلجوقی ترئینات گچبری و رنگ اهمیت زیادی یافت. کاشی لعابدار فیروزه‌ای در تزئین معماری بکار گرفته شد.

سلجوقیان در بکارگیری گنبد دوپوسته سعی زیادی داشتند و نوع جدیدی از پایه را برای آن در نظر گرفتند. علت بوجود آمدن گنبد دو پوسته، فضای داخلی و قالب خارجی بود. گنبد داخلی نیمکره‌ای بود ولی گنبد بیرونی به شکل بیضی نسبتاً نوک تیزی اجرا می‌شد. نمونهٔ چشمگیر در این مورد گنبد مسجد جامع اصفهان است.

بنای مدرسه از جمله بناهای مذهبی این دوران بود. مدرسه در سرتاسر امپراتوری سلجوقی گستریش پیدا کرد و دارای ویژگی‌هایی گشت از جمله صحن چهار ایوانی که ریشه ایرانی داشت. از معروف‌ترین مدارس، مدرسه نظامیه بغداد بود و نیز در اصفهان، نیشابور، بلخ، بصره و. … از دیگر بناهای مذهبی بناهای آرامگاهی بودند که در این دوران ساخته شدند.

معماری غیرمذهبی نیز همدوش معماری مذهبی بکار می‌رفت. معماری غیرمذهبی رایج در دورهٔ سلجوقیان کاروانسرا است که دارای صحن بزرگ و چهار ایوان است. دورهٔ سلجوقی دورهٔ توازن و تعادل معماری ایرانی بود که از تجارب پیشین بهره می‌گرفت و الگوهای تازه‌ای برای آینده ایجاد می‌کرد.

از مساجد ایران در این دوران می‌توان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع قزوین و از مدارس، مدرسهٔ خارجرد را نام برد. از بناهای غیرمذهبی که بیشتر کاروانسرا هستند می‌توان رباط شرف، رباط انوشیروان، رباط ملک (سمرقند بخارا) و از برج‌ها و مقابر این دوره که به شکل تپه ساخته شده‌اند، و دو طبقه بوده‌آند، مقابر دایره شکل سه گنبد در ارومیه و برج مدور مراغه و از مقابر نقشه ترک‌دار، مقبره پیر، گنبد سرخ و گنبد علویان و از مقابر چند ضلعی،گنبد علی در ابرقو، گنبد کبود در مراغه و از برج‌ها، برج دماوند، برج غربی و شرقی خرقان و برج مهماندوست را نام برد.

انواع متنوعی از سفالینه‌ها کمی پس از روی کار آمدن سلجوقیان در ایران ظاهر شد. مراکز عمدهٔ آن در ایران شهر ری و کاشان بود که با هم کمی تفاوت داشتند. در دورهٔ سلجوقی، هنر و فن فلزکاری نیز به شکوفایی و توسعه ویژه‌ای دست یافت و شاهکارهایی از این هنر صناعی در موزه‌های مختلف دنیا وجود دارد. در خوشنویسی خطی که قرآن به آن نوشته می‌شد هنوز خط کوفی بود اما رشد خط کوفی ایرانی در عهد سلجوقی به شیوایی خاصی رسید و شیوه ایرانی خط کوفی را پدید آورد. در همین عصر هم شاهد تذهیب در لابه لای حروف خطوط و سطرها نیز هستیم. شکل‌هایی که در تذهیب استفاده می‌شود بیشتر شامل نقش‌های گیاهی و بخصوص نقوش معروف به اسلیمی است.

 

قدرت گیری سلجوقیان
آغاز کار سلجوق
پس از مرگ دُقاق، فرزند وی، سلجوق مورد توجه بیغو قرار گرفت و با لقب سباشی «= جلو دار لشکر» مفتخر شد. سلجوق چون خود را به بیغو بسیار نزدیک می‏دید، به خود اجازه داد، روزی در حرمخانه پادشاه رفته، بالاتر از زنان و فرزندان وی بنشیند. زنان بیغو این رفتار «ناپسند» را به پادشاه بردند و از وی تنبیه او خواستار شدند. چون سلجوق از عزم پادشاه در سیاست کردن خود، مطلع شد، با صد تن از خویشان و دلاوران و جنگجویان خود به همراه بار و بنه، ترکستان را ترک گفت و رهسپار ماوراءالنهر شد و راه سمرقند در پیش گرفت. چندی در جند اقامت کرد و در همانجا بود که اسلام آورد.

اعتبار نظامی سلجوق
در همین ایام و اقامت وی در جُند بود که برخی از طوایف ترک، از امیر جُند، درخواست باج و خراج کردند. سلجوق وی را از پرداخت باج بر حذر داشت و با دلاوران خود، با سپاهیان ایلک خان به جنگ پرداخت و آن‏ها را متفرق کرد. از آن پس، سلجوق اعتبار و قدرت زیادی کسب کرد و اغلب امیران و پادشاهان در دفع «کفار» از وی استفاده می‏کردند، چنان که، ابراهیم سامانی نز در نبرد با ایلک خان از سلجوق یاری طلبید.

پسران سلجوق
سلجوق چهار پسر داشت به نامهای؛ اسرافیل، میکائیل، موسی بیغو و یونس. میکائیل و موسی بیغو در روزگار جوانی در یکی از جنگها، زخم سختی برداشته و کشته شدند. میکائیل خود دارای دو پسر به نامهای؛ طغرل بیگ و چغری بیگ بود. همین دو برادر بودند که توانستند در عهد مسعود غزنوی، پایه‏های دولت سلجوقیان را مستحکم سازند.
رابطه سلاطین سلجوقی با خلفای بغداد
رابطه سلجوقیان با رهبر اسمی عالم اسلام؛ یعنی خلیفه بغداد نیز مبتنی بر یک سیاست روشن و پیروی از یک سلسله اصول دیپلماسی نبود. از همان عهد طغرل تا پایان فرمانروایی قوم، پادشاهان سلجوق، وقتی محتاج به تأیید خلیفه بودند، نسبت به وی اظهار فروتنی و خاکساری می‏کردند و هنگامی که از حمایت او بی نیاز، با وی دعوی رقابت و همسری داشتند و احیاناً برخوردهایی خشونت آمیز نشان می‏دادند.

خلیفه عباسی در دوران اقتدار این قوم، اگر چه مثل دوران آل بویه در شرایط ضعف نبود، اما با تعظیم و تکریم ظاهری هم که از سوی سامانیان و غزنویان در حق وی اظهار می‏شد، مواجه نبود.

در اغلب مواقع در این دوران، خلیفه بغداد قدرتش محدود به قلمرو کوچک خویش و نظارت بر امور شرعی بود، و حتی اتابکان و خوارزمشاهیان نیز، خلیفه را تنها در همین محدوده مورد تأیید قرار می‏دادند.
انتظام ملوک الطوایفی از طریق قدرت سلطان
ملوک الطوایفی رایج در این عصر هم از طریق قدرت فائقه سلطان تحت نظارت بود. چیزی که این نظارت را تا پایان عهد سلجوقیان تأمین کرد، ترتیبات دیوانی و نظام اداری بود که هر چند شاهزادگان و حکام – ملوک الطوایف – به آسانی به آن گردن نمی‏نهادند، اما به هر صورت نوعی انتظام قابل قبول را در سراسر قلمرو آل سلجوق برقرار می‏داشت.

از سوی دیگر، خوی بیابانی امیران ترک آل سلجوق و قدرت مطلقه و عشق به غارت و استبداد این امیران، نظام دیوانی و صاحبان دیوان را که به هر تقدیر نظم و نسق و حساب و کتاب از لوازم و ضرورتهای شغل آنان بود، این وزیران و دیوانیان را در مقابل سلطان قرار می‏داد زیرا استبداد و اِعمال قدرت بدون حسابرسی و حساب دهی پادشاهان، نظام دیوانی را بر نمی‏تافت.

به همین جهت بارها سلاطین سلجوقی، وزیران خود را کشتند و یا به کشتن دادند و یا به دست دشمنان سپردند و اموالشان را مصادره کردند.
زمینداری سلجوقی اقطاع و سستی بنیان های حکومت
با توسعه و رایج شدن نظام اقطاع، بزرگان و امیران خود را در مجرای قانونی انداخته و به نام قانون و حکومت، اقدامات مستبدانه را مشروع و مقبول ساختند. در عین حالی که، بنیانهای حکومت را نیز سست و بی دوام نمودند.

به هر حال این شبانان بیابانگرد، بعد از غلبه بر مسعود، در مرو و همچنین نیشابور، خطبه سلطنت به نام خود خواندند و آغاز فرمانروایی آل سلجوق را اعلام داشتند.

این جابجایی سلطنت از غزنویان به سلجوقیان دست کم برای مردم ایران با وجود استمرار برخی از معایب و مصیبتهای گذشته که ناشی از طبیعت این قوم و استبداد مطلقه حاکم بر ایران بود محاسن و منفعتهایی نیز به همراه داشت.

چه امیران اولیه قوم که تربیت شدگان وزیرانی با کفایت و مدبر و توانا همچون خواجه عمید الملک کندری، و خواجه نظام الملک طوسی بودند، این میزان درک و آگاهی منافع دراز مدت دولت خود را داشتند که بخشی از اموال ستانده شده را صرف رعایا، تعمیر جاده‏ها، امنیت راهها، ساختن پلها و رباطها کنند.

بدون نظارت آنها بر احوال رعایایی که می‏باید بر وفق آیین حکومت، منافع مادی و نیروی نظامی آن را تأمین کنند، ممکن نبود.
وزارت وزیران با کفایت
به هر حال این نکته نیز از شگفتیهای تاریخ این مرز و بوم است که پر بارترین، پر آوازه‏ترین و طلایی‏ترین ادوار آن در پایان سده‏های نخستنی اسلامی، مقارن فرمانروایی قومی بیگانه، بیابانگرد بود که در عهد سامانیان و غزنویان بیشتر به حال بیابانگردی و راهزنی در اطراف بخارا و مرزهای شمالی خراسان سر می‏کردند و هیچ گونه پیوند قابل ملاحظه‏ای با تمدن و فرهنگ شهر نشینی نداشتند.

عامل عمده توفیق آنها در نیل به این موفقیت غیر منتظره، اتکاء آنها بر ایمان مذهبی و اعتمادشان بر دستگاه وزارت بود که هر چند در اواخر چندان استوار نماند، در همان آغاز کار به استقرار دولت و قدرت و شوکت آنها کمک بسیار کرد.

این که خواجه نظام الملک وزیر در اواخر عمر که از جانب سلطان تهدید به عزل شد، گفته بود

«دولت آن تاج به این دوات وابسته است»

نقش وزارت را درتوسعه و تنظیم دولت آنها خاطر نشان می‏کرد و حوادث بعدی نیز نشان داد که خواجه گزاف نمی‏گفت.

در مدتی که سلطنت سلاجقه به حمایت دستگاه وزارت و سازمان دیوان، مجال توسعه یافت، دوران فرمانروایی سلجوقیان دوران شکل گیری سنتهای اداری، و عصر ترقی و توسعه صنایع و معارف شد، که مساعی خواجه نظام الملک طوسی در این توفیق، نقش غیر قابل انکار داشت.

نتیجه آن شد که حکومت سلجوقیان در مقایسه با غزنویان که تنها متکی بر یک ماشین جنگی و مخرب و تهاجمی بود و علاقه‏ای به سازندگی و اهمیتی به حضور طولانی مدت خود، در مناطق تحت نفوذ نمی‏داد، بسیار موفقتر عمل کرد.

حکومت این فرمانروایان غیر ایرانی نمونه‏ای شد که در رعایت آداب عدالت و در حمایت از ارکان شریعت، خیلی بیش از آن چه حکومت غزنویان، در آغاز فرمانروایی خویش، داعیه آن را داشتند توفیق حاصل کرد و نتایجی نیکو و سنتهایی تمدن ساز در همین دوره برای آیندگان به یادگار گذاشتند.

---

آثار شاخص در هنر سلجوقی

در مقاله گذشته گفتیم که با روی کار آمدن سلجوقیان، پیشرفت های قابل ملاحظه ای در زمینه فرهنگ و هنر در بلاد تازه مسلمان رخ داد؛ پیشرفت هایی که موجب رشد و شکوفایی هنر اسلامی شد و توانست تا سالها هنر ترکیه، روم، و شمال افریقا را تحت تاثیر و سیطره خود داشته باشد.

اکنون به معرفی برخی آثار شاخص هنری در دوره سلجوقی می پردازیم:
ابریق (تُنگ) سفالی :

این ابریق که به صورت دوجداره ساخته شده ، ساخت شهر گرگان است و اکنون در “انستیتو هنر دیترویت” امریکا نگهداری می شود. دهانه ی این ظرف به شکل سرِ خروس ساخته شده و پوسته مشبک آن با لعاب فیروزه ای و نقوش ابوالهول1 و غزال تزئین شده است.
آبخوری سفالی:

در این ظرف آبخوری ، هنرمند از نقوش درباریان برای تزئین ظرف بهره گرفته است. نوع پوشش و البسه و آرایش مو در آن زمان را می توان با دقت در جزئیات این ظرف حدس زد. تکنیک استفاده شده برای نقاشی روی این ظرف، نقاشی رولعابی به شیوه مینایی است. در لعاب کاری به شیوه مینایی، ابتدا ظرف سفالی را با لایه نازکی از لعاب مخصوص که از ترکیب پودر شیشه و نوعی سنگ به دست می آید می پوشانند و برای پخت در کوره قرار می دهند. این لعاب پس از پخت، مانند لایه سفید و شیشه ای روی ظرف را می پوشاند و به زیبایی و استحکام آن می افزاید. در مرحله بعد و پس از سرد شدن لعاب، روی سفالینه را با نوعی رنگ که از اکسیدهای فلزی تهیه شده است، نقاشی می کنند. اکسیدهای فلزی در اصل از ترکیب فلز با اکسیژن به دست می آید، مانند اکسید آهن که همان آهن زنگ زده ست یا اکسید مس که توسط مسگرها از زنگار ظروف مسی کارکرده استخراج می شود. این اکسیدها در حرارت کوره و بر اثر تغییرات شیمیایی به رنگ های مختلف در می آیند. برای مثال اکسید آهن پس از پخت به رنگ قهوه ای و قرمز، اکسید مس به رنگ سبز و فیروزه ای ، اکسید کبالت به رنگ لاجورد و اکسید منگنز به رنگ مشکی و قهوه ای درمی آید. این رنگدانه های فلزی نیز در مرحله پخت دوباره سفال، با لعاب شفاف زیرین ترکیب شده و جلای فلزگونه و رنگارنگی به ظرف می دهند. آبخوری حاضر با این تکنیک نقاشی شده و اکنون در گالری “فریر ساکلر” واشنگتن در امریکا نگهداری می شود.

 

جام سفالی

این جام متعلق به دوره سلجوقی، ساخت کاشان است و هنرمند برای تزئین نقوش آن از تکنیک رولعابی به شیوه زرین فام بهره گرفته است. داخل این جام نقش چند شاهزاده زیبارو در حال تماشای ماهی های درون برکه ترسیم شده هستند.

لازم به ذکر است که در لعاب کاری به شیوه زرین فام نیز مانند لعاب کاری مینایی، ابتدا ظرف سفالی را با لعاب شفاف و سفیدرنگی می پوشانند. سپس روی لعاب سرد شده را با نوعی رنگ که از ترکیب اکسید مس، نقره و مواد دیگر تهیه شده استف نقاشی می کنند و ظرف را دوباره درون کوره قرار می دهند.

در لعاب کاری به شیوه مینایی، ابتدا ظرف سفالی را با لایه نازکی از لعاب مخصوص که از ترکیب پودر شیشه و نوعی سنگ به دست می آید می پوشانند و برای پخت در کوره قرار می دهند.
این بار در دمای خاص و برای مدت معینی ، درون کوره را پر از دود می کنند تا اکسیژن هوای داخل کوره کم شود. این کار باعث سوختن و جداشدن اکسیژن موجود در اکسیدهای فلزی می شود و به این ترتیب لایه نازکی از فلز درخشان شبیه طلا روی سفال باقی می ماند. لعاب کاری به شیوه زرین فام در همان دوران یعنی حدود 900سال پیش نیز به دلیل پیچیدگی های زیاد به روشی سّری تبدیل شده بود و دانش آن تنها در دست عده معدودی از لعاب کاران کاشان و ری بود. از آنجا که تا کنون متنی از نحوه ساخت و حرارت دهی این نوع لعاب بدست نیامده، لعاب کاران و شیمی دانان امروز با همه تلاشی که در این زمینه انجام داده اند، هنوز موفق به کشف فرمول کامل لعاب دهی زرین فام نشده اند!
جام زیبای فوق در اکنون در موزه “اشمولین” لندن در انگلستان نگهداری می شود.

هنر فلزکاری نیز در این دوره رشد قابل توجهی کرد از وسایل ساخته شده فلزی در این دوره می توان به موارد زیر اشاره کرد:

آینه گرد مفرغی:

برای تزئینات این آینه از دو ابوالهول1 در پشت آن کمک گرفته شده است ، این آینه متعلق به دربار شاهان سلاجقه روم (آناتولی) است که اکنون در موزه “لوور “پاریس در فرانسه نگهداری می شود.
سکه سلجوقی:

هنر و معماری دوره سلجوقی

این سکه به شکل شیر و خورشید ساخته شده متعلق به دوره حکومت کیخسرو دوم از سلاجقه روم (آناتولی) است

 

چراغ بخور مشبک و جاشمعدانی:

این چراغ از جنس مفرغ به شکل شیر و جاشمعدانی با نقوش برجسته و چکش کاری شده شیرها ساخت اصفهان هستند، که قدمت آنها به قرن ششم هجری می رسد و اکنون در موزه “لوور” پاریس در فرانسه محفوظ هستند.

مشربه مفرغی:

این مشربه با قالب مفرغی که روی آن نقوشی از حیوانات و شمایلی نجومی با قطعات کوچک نقره و طلا مرصع کاری شده است در شهر خراسان ساخته شده است و اکنون در موزه متروپلیتن نیویورک در امریکا نگهداری می شود.
با توجه به مسلمان بودن ترکان سلجوقی و با توجه به احکام منع ساخت مجسمه، هنر مجسمه سازی در این دوره بسیار نایاب است از موارد معدود ساخت مجسمه می تواند به دو مورد زیر اشاره کرد:

سردیس شاهزاده و مجسمه تمام قد از یک امیرزاده سلجوقی
این دو مجسمه از معدود آثار اسلامی است که به شکل تمام قد ساخته شده است. پشت مسطح مجسمه تمام قد نیز بیانگر این موضوع است که آن را برای چسباندن به دیوار یا ستون به منظور تزئین کاخ یا محل اقامت شاهان استفاده می کردند. این دو اثر زیبا نیز امروزه در موزه “متروپلیتن” نیویورک در امریکا نگهداری می شود.

 

 

 

 

 

 

سردیس شاهزاده و مجسمه تمام قد از یک امیرزاده سلجوقی

 

 

با توجه به رشد قابل توجه آثار معماری و دستاوردهای بی نظیر سلجوقیان در زمینه ساخت ابنیه و بقاع متبرکه، بالطبع تکنیک های تزئین ابنیه نیز رشد قابل توجهی کرد؛ یکی از ابزارات تزئین بنا ساخت کاشی و نقاشی های زیبا بر روی کاشی بود:

کاشی فیروزه ای:

 

کاشی مقابل کاشی شش ضلعی با لعاب فیروزه ای و لاجوردی و نقش ابوالهول1 است. این کاشی در تزئین کاخ علاء الدین کیقباد از پادشاهان سلجوقی به کار رفته بود و امروزه در موزه “متروپلیتن” نگهداری می گردد.
کاشی ستاره ای:

کاشی ستاره ای و چلیپا(صلیبی شکل) مقابل نیز با لعاب فیروزه ای و نقش طاووس تزئین گردیده است. این کاشی منحصر به فرد نیز از کاشی های کشف شده از خرابه های کاخ علاء الدین کیقباد سلجوقی در کنار دریاچه بِی شَهیر ترکیه بدست آمده و اکنون در موزه کاراتای شهر قونیه حفظ و نگهداری می شود. (تصویر13)
پی نوشت:

1- ابوالهول نام موجودی افسانه با بدن شیر و سر انسان است.

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان

منابع:

ترکان در گذر تاریخ/ بهنام محمدپناه

شاهکارهای هنر ایران/ آرتور آبهام پوپ

هنرهای ایران / دبلیو فریه

 

---

عصر سلجوقی و شکوفایی هنر معماری

 

دورهٔ سلجوقى در هنر ايران شامل سال‌هايى است که اين سلسله در ايران و آناتولى صاحب قدرت شدند و نيز شامل ادواى است از نابسامانى و انحطاط تاريخ سلجوقيان در ايران که به اين ترتيب دو سده به طول انجاميد.
نوآورى‌هاى معماران ايرانى در اين دوره از هند تا آسياى صغير نتايج و پى‌آمدهاى وسيعى در بر داشت؛ و هنرمندان در گسترهٔ وسيعى از هنرها، شامل نساجى و سفالگري، عاجکاري، فلزکارى با ويژگى‌هاى منطقه‌اى آثار ماندگارى را خلق کردند.
سلجوقيان قبيله‌اى از نژاد ترکان اُغوز بودند و نام خود را از سلجوق يکى از رؤساى خود گرفتند. آنها پس از گرايش به اسلام از اُغوزها جدا شدند و به خدمت سامانيان در آمدند و در حومهٔ سمرقند سکنيٰ گزيدند. سپس سلطان محمود غزنوى به سلجوقيان اجازهٔ سکونت در منطقهٔ خراسان را در اين اسکان نخستين هستهٔ مرکزى سلطنت آنان را که در عرض نيم قرن امپراتورى منسجم ولى مستعجلى بود، تشکيل داد. اين امپراتورى به‌تدريج گسترش يافت و شامل همهٔ آسياى صغير نيز شد و تحولات نژادى و زبانى وسيعى در مناطق مختلف به‌وجود آورد. از اين زمان به بعد ترکان سرتاسر آناتولى را گرفته و زبان و نژاد خود را تحميل نمودند. در منطقهٔ آذربايجان نيز تحولاتى از اين دست صورت گرفت؛ اما مرکز ايران با جذب ترکان و ايرانى کردن آنها روش متفاوتى را در پيش گرفت.
گنبد مدور، مراغه، 563 هـ‌ق
مسجد جامع عتيق، قزوين

سلجوقيان در سال ۴۳۱ صاحب کل خراسان شدند و به طرف مرکز ايران روى آوردند و شهر رى و اصفهان را تصرف کردند. طغرل رهبر آنها در سال ۴۴۷ وارد بغداد شد و از خليفه وقت لقب سلطان دريافت نمود و بازوى نظامى خلافت عباسى گرديد. سپس جانشين او الب‌ ارسلان، آذربايجان، شمال بين‌النهرين و سوريه را تصرف کرد و سپس بر امپراتور بيزانس غلبه نمود و راه نفوذ سلجوقيان به آناتولى گشوده شد. سپس ملک‌شاه پسر او، نظام‌الملک را که يکى از فرهيختگان ايرانى بود و سياستمدارى بزرگ و توانا و نماينده طبقهٔ حاکم ايرانى و مشاور پدرش به‌شمار مى‌آمد، به وزارت خود برگزيد.
ارکان امپراتورى سلجوقى عليرغم شکوه و جلال ظاهريش، سست و رو به نابودى بود. اين قوم صحرانشين فاقد مفهوم ملت و حکومت بودند و سرزمين‌هاى مفتوحه را ملک شخصى خانوادهٔ خان مى‌پنداشتند.
تا زمان مرگ سنجر در سال ۵۵۲ سلطنت سلجوقيان، در خراسان و ماوراءالنهر ادامه يافت. اين مناطق بعداً تحت سلطهٔ يک سلسلهٔ ترک نژاد ديگر يعنى خوارزمشاهيان قرار گرفت. تا اين‌که اين سلسله در مقابل تهاجم مغولان در سال ۶۱۶ از پاى درآمد.
دورهٔ سلجوقى يکى از ادوار خلاقه جهان اسلام است. در اين دوره در همهٔ زمينه‌هاى هنرى پيشرفت‌هايى باشکوه صورت گرفت که از نظر سبک تفاوت‌هاى منطقه‌اى وجود داشت. در زمينهٔ معمارى عناصر رنگى وارد شد و از آجر براى تزئين بهره گرفته شد. سبک چهره‌هاى جانورى ادامهٔ هنر ساسانى بود. پيکره‌هاى انسانى گاهى به‌طور مستقل در تزئينات سفالينه‌ها به‌کار مى‌رفت و به‌صورت طاق يا جفت و اغلب درون طرح‌هاى هندسى تصوير مى‌شد.
اين دوره از نظر پيشرفت‌ها و تحولات وسيع در کل زمينه‌هاى هنرى بسيار چشمگير و برجسته بود.

امپراطوری ایران دوره سلجوقیان

گرداوری گروه فن و هنر ایران زمین