احیای هنرهای از یاد رفته
یک کتاب ارزشمند سرشار از روش های باستانی ترسیم قوس و گره از شاگردان استاد لرزاده
تالیف
مهناز رئیس زاده، حسین مفید
قوس یا دور
برای پوشاندن سقف ها و سردرگاه ها با مصالحی مثل خاک و اجر و یا خشت، چنانچه پوشش با انحنا همراه باشه مقاومت و تحمل بار در بنا چندین برابر میشه. این پدیده در معماری سنتی ما به قوس یا دور معروف است و توانایی اون را داره که دهانه های بزرگ را بپوشونه در حالیکه اگر از قوس استفاده نشه با مصالحی مثله خشت و اجر نمی توان چنین دهانه هایی را پوشش زد.
قوس ها یا معمولی و یا گنبدی هستن.قوس های معمولی جهت ساخت نیمکار، رسمی، کاسه سازی و بر روی درگاه هها و سردرها و…به کار می روند. قوس های گنبدی در ساخت گنبد کاربر دارن که این نوع اخیر شکم و یا خاک انداز دارن.
اجرای قوس
قوس ها را معمولا اعم از معمولی و یا گنبدی به وسیله ریسمان و قالب می سازن به این ترتیب که:
الف- دیوار یا ستون را تا پای قوس اماده می کنیم.
ب-محور را با میل گرد و یا چوب و… در جای خود به بلندای مورد نظر مستقر می کنیم.
ج- مرکز یا مراکز قوس را دقیقا تعیین کرده، به وسیله میخ و یا… ثابت می کنیم.
د- قالب قوس را از چوب و یا گچ به اندازه یه ترک از قوس در همان مقیاس اصلی 1|1 می سازیم و در حین اجرا مرتبا درستی عمل را با این قالب می سنجیم.
ه- رج به رج اجرچینی را توسط ریسمان که هم افقی و هم در جهت قوس می چرخه با قالب امتحان نموده از صحت کار اطمینان حاصل می نمائیم.
قوس یا دور گنبد
در قوس گنبد به علت وجود شکم یا خاک انداز عموما مرکز اول مقداری از دهانه بالاتر می نشینه بنابراین عمدتا با سه عدد معرفی شده. که یکی مربوط به دهانه، دیگری مربوط به خیز و بعدی جای مرکز را معین می کنه.
هر چقدر شکم قوس بزرگتر باشه اون را پرخروج و در غیر این صورت کم خروج می نامن.
قوس یا دور ریسمانی
در رسم قوس ها به وسیله ریسمان، اول، مراکز را طبق روش های شرح داده شده معین می کنیم. سپس روی این مراکز میخ می کوبیم. سر ریسمان را در مرکز دورتر ثابت کرده، از روی مراکز دیگر رد می کنیم به طوری که ریسمان دور میخ ازاد باشه و خود بخود بعد از رسم قسمت اول قوس با مرکز اول، به قسمت دوم قوس با مرکز بعدی منتقل گردد. در این صورت قوس مان بند بند نمیشه و از زیبایی و استحکام برخوردار میشه.
گوشه سازی
در قدیم برای پوشش دهانه های بزرگ از چوب و برای دهانه های کوچک از سنگ استفاده می کردن اما این مصالح دو عیب کلی دارن. اول انکه چوب در برابر پوسیدگی و اتش وزی و موریانه پرخطر می نمود و نیز دستیابی به چوب های راست و هم اندازه بدون اشکال نبود و همین طور در باره سنگ که حجیم و سنگین، و جابجایی اون با اشکال زیادی همراه بود. به این سبب کم کم برای پوشش سطوح 4 گوش استفاده از اجر مورد توجه قرار گرفت.
گوشه سازی ابتدا طرحی اولیه داشت به این صورت که گوشه های مربع را با خیزی دلخواه به دایره نزدیک می کردند تا نهایتا به شکل دایره کامل دربیاد و سپس با استفاده از قوس های گنبدی پوشش سقف به وجود می امد.
اما این روش، مخصوصا برای دهانه های بزرگ مشکلاتی ایجاد می کرد و بعضا با خطراتی همراه بود. زیرا که تا چهار گوش به دایره در نیامده بود هر آن احتمال ریزش وجود داشت. که اصطلاحا چنین بنایی را که در بین چهار قوس قرار گرفته باشه و پوششی گنبدی داشته باشه چشمه می گویند و روشی که چهار طاقی را به چشمه تبدیل می کنه رسمی سازی می نامند.
رسمی سازی
رسمی سازی تکامل یافته گوشه سازیه که در اون با استفاده از قالب واحد، طاق هایی در فواصل چهار طاق اصلی قرار می دهند که در نتیجه مربع به هشت ضلعی تبدیل میشه.
در رسمی سازی دو نکته بایستی که رعایت بشه. اول اینکه مناسب طراحی بشه و دوم اینکه با انتقال دقیق خطوط تقاطع، آلت های رسمی بر روی قالب کار دقیق و زیبا طرح و اجرا بشه.
نیمکار
نیمکار یعنی نصف چشمه که عملکردهایی مانند سر در ورودی، محراب و… داره.
کاسه سازی یا شمسه زیاد
از ترکیب چند رسمی با هم شمسه زیاد یا چند کاسه به وجود میاد که میشه به وسیله اون دهانه های بزرگ و کوچک را بدون نیاز داشتن به ستون پوشوند.
در شمسه زیاد الت های رسمی به یکدیگر مرتبط می شوند و به صورت معلق، مجموعه سقف را تشکیل می دهند و بار وارده از طریق کاسه های متکی به هم به ستون های کناری منتقل می شوند.
مقرنس یا قطاربندی
مقرنس به چیزی که به شکل نردبان و پله پله ساخته شده باشه می گویند، که مثل اویزه هایی قندیل مانند ساخته میشه. نیز مقرنس به کوه هایی با رگه های افقی که خاک های زیر سنگ هایش خالی شده باشه گفته می شه. در حقیقت مقرنس شبیه به پوزه اهو است.
به مقرنس قطار بندی هم می گویند.مقرنس را میشه بر روی یه نیمکار، چشمه، سر ستون، سر مناره، گیلویی سقف ها ، کتیبه و….اجرا نمود. قطارهایی با فواصل مساوی از هم مستقر می شوند به این ترتیب که قطار اول از همه عقب تر و قطار بعدی کمی جلوتر و به همین ترتیب… تا به قطار آخر که شمسه را تشکیل می ده می رسه.
تخت: تنها التی است که در طرح مقرنس به شکل افقی قرار می گیره. تخته به انواع مختلف در مقرنس دیده می شه:
تخت منتظم: تخت منتظم به دو حالت در مقرنس دیده می شه.الف- به شکل مثلث، مربع، پنج ضلعی، شش ضلعی و …
ب- وجوه این اشکال به شکل ستاره های چند پر در میاد
2-تخت غیر منتظم: مثل تخت گیوه، تخت طبل و یا تخت مثلث، مانند الت های گره به کار گرفته می شوند و همیشه بین تنوره ها و کنج طاسه ها دیده میشه.
تخت لوزی: تخته ای است شکل لوزی که کمی از حالت افقی خارج شده، بر روی قطر بزرگ و یا قطر کوچک، کمی تا میشه.
اجرای مقرنس
اجرای مقرنس با توجه به اینکه با مصالح سنگین مثل آجر و یا با مصالح سبک تر مانند آینه، کاشی و یا گچ ساخته شوند فرق داره .
هوای خروج
در طرح و اجرای مقرنس نقطه ای به نام مرکز قرار داره و شعاع هایی که مقرنس بر اون اساس طرح و اجرا می شه در این نقطه همدیگرو قطع می کنن. این شعاع ها به هنگام اجرا مبین کنج کار هستند.
مرکز به هنگام ساخت نقشی اساسی داره به این ترتیب که شاخص بر روی اون قرار می گیره و قطارها با کمک اون در جای درست خود قرار می گیرن. فاصله مرکز مقرنس تا پیش امده ترین نقطه قطار اول مقرنس را هوای خروج قطار اول و به همین ترتیب، هوای خروج قطار دوم و … می گویند.
انتقال خطوط در مقرنس
در مقرنس و بخصوص مقرنس نیمکار لازمه که مقرنس اونطوری طراحی بشه که نسبت به لبه دور، جلو نزنه و یا عقب نمونه. بلکه کاملا با لبه دور مماس بشه این عمل در مقرنس به وسیله انتقال خطوط انجام میشه.
قوس و زاویه در آلت های مقرنس
آلت های مقرنس عموما قدری به صورت عمودی ساخته می شوند و سپس با قوس مناسب به قطار بعدی می رسند. معمولا دور هر آلت مقرنس یه کاشی باریک آبی رنگ به نام حمیل قرار می گیره و بعد از اون کاشیکاری و یا اجر کاری آلت ها انجام می شه.
گره سازی
گره سازی به تزییناتی می گویند که به صورت هندسی و با قواعد مشخصی رسم میشه و در خیلی از مکان ها میشه از اون استفاده نمود. در سردرها، کتیبه ها، در و پنجره ها ، طاق ها و … گره را با آجر، کاشی، گچ، آیینه و … میشه ساخت.
گره ها عموما شامل گره کند، گره تند، گره شل، گره تند وشل و کند وشل مخلوطی از این دو نوع گره است.
معمولا برای نشان دادن آلت های گره از بوم آلت و روآلت استفاده می کنن.
شاه گره
اگر یه زمینه گره تند یا کند رسم بشه و بعد هر آلت این گره توسط گره ریزتری خورد بشه، شاه گره نام داره.
خورد کردن آلت های گره به معنی اینه که هر آلت توسط گره ریزتری در بر گرفته بشه.
خورد کردن گره حاشیه دار
اگر در شاه گره آلت های گره توسط حاشیه ای از هم جدا بشن و لازم باشه که خورد شدن آلت ها حاشیه را هم در بر بگیره، بایستی که عرض حاشیه را به صورتی انتخاب کرد که این خورد کردن در حاشیه هم قرار بگیره. در این صورته که گره حاشیه دار تماما خورد میشه.
استهلاک انحراف قبله
سمت قبله در اکثر نقاط ایران، به طرف جنوب غربی و یا غرب با گرایش به جنوب قرار داره. اما ابنیه و اماکن عموما شمالی- جنوبی هستند. ولی مسجد باید به شکلی طراحی بشه که محراب و شبستان به سمت قبله و کل بنای مسجد از بیرون هماهنگ با بناهای مجاورباشه. استهلاک این کجی در بنای مساجد را استهلاک انحراف قبله می نامیم.
جهت قبله
برای ساختن مساجد قبل از هر چیز لازمه که رعایت قبله محلی اون بنا بشه. برای رسیدن به این مقصود اول باید جهت صحیح شمال و جنوب را مشخص کرد و بعد بر اون اساس جهت قبله را معین کرد.
این متن بخش کوچکی از این کتاب ارزشمند بود توسیه میکنم این مرجع را تهیه کنید . با تشکر از دوستداران هنر ایران زمین
مطالب مرتبط با موضوع معرفی کتاب :
- خلاصه کتاب کار عمیق نویسنده کال نیوپورت
کتاب “کار عمیق” نوشته کال نیوپورت ، در مورد روش های موفقیت و تکامل شخصی است. نویسنده در کتاب به تأثیر کار عمیق بر بهبود کیفیت زندگی انسان و دستیابی به موفقیت می‌پردازد - کتاب ایده و خلاقیت در معماری ایران + معرفی کتابدرود بر شما ایده و خلاقیت در معماری ایرانی هرشب یک کتاب. ایده و خلاقیت در معماری ایرانی، اثر احسان طایفه.
- معرفی کتاب آثار تاریخی و هنری اصفهاندرود بر شما خانه های اصفهان هرشب یک کتاب. خانه های اصفهان. اثر داراب دیبا و نویسندگان، ترجمه مریم قاسمی.
- معرفی کتاب. تئوری مرمت اثر سزاره براندی ترجمه دکتر حناچیدرود بر شما معرفی کتاب. تئوری مرمت اثر سزاره براندی ترجمه دکتر حناچی. معرفی کتاب. تئوری مرمت اثر سزاره براندی ترجمه دکتر حناچی
- وب سایت اشوود ، 1000 ایده صنایع چوب و دکوراسیون چوبی
1000 ایده دکوراسیون چوبی ، وب سایت اشوود
