آجر
آجر به خشت‌هایی گفته می‌شود که احکام یا فرامین دولتی بر روی آن نوشته می‌شد (حک می‌گردید) و به وسیله پختن این خشت‌ها، نوشته‌ها را بر روی آن پایدار می‌کردند.
مشخص نیست که آجر برای اولین بار از چه زمانی مورد استفاده قرار گرفته است؛ گمان می‌رود انسان‌های اولیه با مشاهده پخته شدن گل مجاور اجاق‌های خود و دیدن اینکه گل پخته شده سختتر از کلوخه‌های کنار خود می‌گردید پی به خواص و روش تهیه آجر برده باشند.
آجر همچنین به عنوان یکی از مصالح ساختمانی از دیرباز مورد استفاده بوده‌است.
مصرف آجر به عنوان مصالح ساختمانی در ایران سابقه باستانی دارد.
از بناهای باستانی مشهوری که در ساخت آن از آجر استفاده شده می‌توان به طاق کسری اشاره کرد. مثال دیگر کف دالان مسجد جامع اصفهان است که به وسیله آجرهایی مفروش شده‌است که در زمان ساسانیان برای ساخت آتشکده بکار رفته بود.
به طور کلی استفاده از آجر در طول تاریخ ایران بسیار گسترده بوده و بناهای بیشماری اعم از آتشکده، مسجد، ساختمان‌های مسکونی و… به وسیله آجر در ایران ساخته شده‌اند. در حال حاضر با توجه به بالا رفتن تراکم جمعیت و ساخت بناهای چندین طبقه استفاده از آجر در اسکلت این نوع ساختمان‌ها مقدور نیست و از اسکلت‌های فلزی یا بتنی استفاده می‌شود؛ ولی از آجر برای نماسازی استفاده می‌شود یا در قسمتی از سالن و سایر فضاها آجر را بطور نمایان بکار می‌برند.
تاریخچه آجر
آجرکاری برج شبلی در ایران، مربوط به قرن دوازدهم ریشهٔ واژهٔ آجُر (که در افغانستان زاو گفته می‌شود) که در فارسی آجور و آگور هم می‌گویند نامعلوم است. در زبان اکدی به صورت agurru، درآرامی به صورت اَگّور، در عربی به صورت آجرّ، و در ارمنی باستان به صورت آگور ثبت شده است.
آجر دستی (فشاری) هفت هزار سال است که با دستان هنرمند قشر زحمتکش شکل گرفته و مستحکم کننده و زیبا ساز کاخ‌ها، عبادتگاه‌ها، مدرسه‌ها، مسجدها و ساختمان‌ها بوده است اما امروزه این صنعت دستی هزاران ساله آخرین نفسهای خود را می‌کشد در توسعه شهری تهران از کوره‌های آجر دستی حوالی میدان شوش، جاده ری قدیم و هاشم‌آباد هیچ اثری بجای نمانده است اما درمحمود آباد هنوز تعداد ۳۰ میل دودکش آجری از کوره‌های آجردستی که طول بعضی ازآنها تا ۳۰۰ متر می‌رسد و از سال ۱۳۵۶ برای همیشه خاموش شده‌اند هنوز پابرجا است. در اوایل جنگ ایران و عراق هواپیماهای عراق چندبار به جای پالایشگاه تهران این دودکشها را هدف قرار دادند. قبل از برقی شدن این کوره‌ها میله‌های آجری مرتفع کار تهویه و دودکش را انجام می‌دادند. تهران با ساختمان‌های قدیمی و آثار تاریخی خودهم هویتی سنتی وهم بسیار مدرن دارد؛ شمس‌العماره و دارالفنون، کاخ موزه‌ها، مسجدهای تاریخی، ساختمان‌های آجری منطقه حسن‌آباد، سردر باغ ملی، موزه ارتباطات و پست، ساختمان بانک صادرات، ساختمان‌های آجری سبک ساسانی/هخامنشی موزه ایران باستان و وزارت خارجه، ساختمان ثبت و اسناد، مدارس قدیمی، گنبد چهارسوق و بازار بزرگ، بازارچه‌ها، کاروانسراها و ساختمان بسیاری از خانه‌ها و مغازه‌ها در بخشهای قدیمی شهر تهران؛ زیبایی و هویت خودرا مدیون همین آجرها هستند.
دست کم ۵۰۰۰ سال است که آجر ساخته شده از خاک رس به کار می‌رود. گویا اول بار، آن را برای ساختن شهرهایی در بین‌النهرین و درهٔ سند در پاکستان به کار بردند.
در ابتدا، برای درست کردن آجر، مردم گل رس و کاه را، با لگد کردن آنها، مخلوط می‌کردند. آنگاه، مخلوط آماده شده را در قالب‌های مستطیلی می‌ریختند و در آفتاب می‌پختند. آجری که در آفتاب پخته شده بود نمی‌توانست بدون کاه خودش را نگه دارد. سرانجام، مردم بابل، آشور و مصر باستان دریافتند که با گداختن رس تنها آجرهایی به دست می‌آید که محکم تر و در برابر هوا مقاوم‌تر است.
تاریخچه پیدایش آجر در آثار ایران
پیشینه و ساخت آجر به سالهای باستان می‌رسد و به موجب مدارک موجود پیدایش و مصرف آجر پیش از تاریخ و هزاران سال قبل از آن بوده است. در ادوار باستان در کنارهٔ رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آنها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب می‌کرد. این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید آب گل و لای آنها تبخیر می‌شد ترک‌هایی به وجود می‌آمد که لای خشک به صورت مکعب‌های نامنظم درمی‌آمد به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینهای در آن روزگار مصرف می‌شد. قابل توجه می‌باشد که اجاق‌های چادرنشین‌هایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بوده‌اند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه آجر گردیده است. در سالهای بعد هم‌زمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیلهٔ بابلی‌ها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژهٔ بابلی است در اغلب زبان‌ها به همین نام مشهور شده است. پس از این مرحله به وسیلهٔ کلدانی‌ها پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز بناهای مستحکم و آجری گردید. آجرهای اولیه بدون قالب و نظیر بالش ساخته می‌شده است.
هنر آجرکاری دوره سلجوقی
در دوره ارزشمند معماری سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای کلیه بناهایی چون کاروانسراها، آب انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره‌ها، میل مقبره‌ها، میلهای بلند مساجد و مواردی دیگر سبب اسکلت سازی اصولی آنها شده و ضمناً برای نماسازی نیز از آجر به شکل آمود (پوشش جدا از اسکلت) یا پیوند و ترکیب با استخوان بندی بنا عظمتی از حسن سلیقه و خلاقیت در هنر آجرکاری به وجود آمده است. به طوری که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینی‌های بسیار شگرف در هنر آجرکاری می‌باشیم. تا جایی که در دو برج خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق نماسازیهای بسیار زیبا و خط‌های آجری کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاق پوش در انواع گوناگون که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است. در این دوره ارزشمند معماری شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل چینهای آجری، گره آجری، خط‌های کوفی آجری برگردونهٔ میلهای بلند مساجدی چون میل مسجد دامغان با ۲۶متر ارتفاع، میل منار چند وجهی مسجد نائین با حدود ۳۰متر ارتفاع و میل منار ساربان با۴۸متر ارتفاع و بالاخره میل بی همتای مسجد علی که قبلاً میل مسجد سنجریه بوده است با ارتفاعی حدود ۵۲ متر بوده که بعدها بر اثر زلزله قسمتی از سر آن فروریخته و امروزه حدود ۴۲متر ارتفاع دارد.
هنر آجرکاری دوره ایلخانی
در این دوره پوششهای طاقی آجری وارد تحول گسترده از تکنیک و اجرا شده تا جایی که شاهد به وجود آمدن گنبد بسیار چشم گیر و خوش فرم هندسی سلطانیه با قطری حدود ۴۰/۲۵ سانتیمتر و ارتفاع ۵۰متر از سطح زمین در اجرای بسیار استثنایی صندوقه‌ای می‌باشیم. ساخت این گنبد بر روی بسیاری از گنبد کلیساهای اروپا به خصوص گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صدسال بعد از گنبد سلطانیه ساخته شده است اثر مستقیم گذارده است. همچنین در این دوره هنر آجرکاری وارد مرحله‌ای بسیار جالب از گوشه سازیهای گنبد خانه‌ها در حالت خاص پتکانه، مقرنس شده، آن هم با نقش انواع گلچینهای خفته و راسته و جناقی آجری یا تلفیق آجر و کاشی زینت بخش این گونه اجراهای شگرف می‌گردد. از میان آثار فراوان آجری این دوره می‌توان به پتکانه سازیهای گلچین دار مسجد ورامین و مسجد کبیر یزد و همچنین کاربرد مقرنسچه‌های آجری در محراب صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان اشاره کرد. در این زمان شاهد به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک به اندازهٔ کلوک و دو قدی یعنی حدود ۵*۵ و ۵*۱۰سانتیمتر با حک نام جلال الله و نقوش گره می‌باشیم که در بین رج‌های آجر سبب شکل دهی و تزئین استثنایی در آجرکاری‌هایی چون ازاره‌های راهرو ارتباطی مسجد عمر به صفه شاگرد در مسجد جامع اصفهان و همچنین نوعی گلچینهای خاص آجری با کلوک و دو قدی‌های مهری در غلام گردشی‌های طبقات فوقانی در گنبد سلطانیه می‌باشیم. یکی از شاهکارهای هنر آجرکاری دوره ایلخانی بنای بی همتای منارجنبان می‌باشد که چون یکی از دو منار بسیار ظریف و باریک را به حرکت درآوریم منار دیگر به جنبش درمی آید. کل بنا مرحله به مرحله از ناحیه پشت بام بیشتر تا سطح زمین دچار تحرک خواهد شد.
هنر آجرکاری دوره تیموری
عصر تیموری عصر جنبش و خیزش انواع هنرها به خصوص معماری می‌باشد. در این زمان پوششهای گنبد آجری به تحول کامل می‌رسد. مسیر گنبدسازی‌های دو پوسته پیوسته به گنبدسازی‌های دو پوش گسسته و اجراهای خاص در مقابل واکنش نیروهای فشاری-کششی-پیچشی و به خصوص رانشی و به طور کلی ضدزلزله توسط خشخاشی سازیها در بین دو پوشش گنبدها می‌باشیم. در این زمان انواع طاق پوشها آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر مسیر متحول خود را تا سرحد مطلوب پیش می‌برد و انواع گلچینهای آجری در آنها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری توسط معماران نامی ایران قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی و بسیاری دیگر از بنایان هنرمند زیباترین و شاخص‌ترین انواع نقوش گره آجری، خط‌های کوفی آجری، خط‌های بنایی و معقلی آجری و زیباترین انواع گلچینهای بسیار متنوع آجری در عناصر و جزئیات آثار هم سطح با هنر کاشی کاری که تلفیقی از آجر و کاشی در انواع خط معلقی می‌باشد. در خراسان می‌توان به کارهای آجری بسیار زیبای مسجد قائن و برج مقبره اخنجان در حومه طوس مشهد یا شاهکارهایی از هنر آجرکاری و بسیاری دیگر اشاره کرد.
هنر آجرکاری دوره صفویه
در این دوره از آجر در بسیاری از بناها بخصوص کاروانسراهای بسیار پیشرفته زمان در شکل درون شهری و بیرون شهری در یک و دو طبقه با طرحهای بسیار جامع و با اسکلت سازیهای بسیار اصولی و در مواردی نماسازیهای دی انگیز از نقوش انواع گلچینهای خفته و راسته-کلوکبندان-حصیری-جناقی-سم آهویی-گل برگردان-گل انر گل و بسیاری دیگر جهان را عمیقاً متوجه خود ساخته است. پوششهای طاقی و بسیار زیبا و دلفریب آجری در حالت طاق گنبدی طاق عرقچین طاق گنبد طاق کته پوش طاقهای پا تو پا طاقهای چهار بخشی طاقهای چهار گرده پوش طاقهای چهار ترکی طاقهای شمسه‌ای هندسی طاق و تویزه طاق و کجاوه طاق تاوه و بسیاری دیگر با به کارگیری انواع نقوش آجری و گلچینهای زیبا عظمتی از هنر در آجرکاری این دوره متجلی شده است. به وجود آمدن انواع قوسهای باربر تزئینی و تزئینی آجری و استفاده از آنها در بناهای متعدد ایران به وجود آمدن انواع برجهای کبوترخانه آجری بسیار با فلسفه با نماسازیهای مشبک آجری و نقوش جذاب آجری در آنها انواع رسمی بندیها و کاربندیها و طاسه سازیهای آجری در اشکال مختلف در بناها با عناصری چون: سوسن، نیم سوسن، هفتی، سینه باز، پاباریک، لچکی، ترنجی، سمبوسه و به کارگیری نقوش زیبای گلچین آجری در بین عناصر یاد شده بخصوص در بازارها آثار شگرف از تاریخ معماری ایران عزیز تقدیم هنر دوستان جهان گردیده است. از میان آثار بسیار متعدد آجری این دوره می‌توان به پلهای بسیار عظیم و گسترده و با فلسفه آجری چون سی و سه پل و پل الله وردی خان با تما می مسائل فشار و هیدرولیک اب رود گسترده زاینده رود در پشت پایه‌های هر دهانه از پل. ساختمان حمامهای بسیار اصولی با بخشهای زنانه و مردانه و گرمخانه با به کارگیری کاربند یهای بسیار پرکار و دل‌انگیز و استقرار آنها بر روی ستونهای ظریف و کاملاً باربر سنگی. زیر سازی ستونها از پی گسترده از مصا لح آجر جوش پرتاب و ملا ت آهک لزدار. همچنین آبروهای حمام، زیر آبروها، آب‌بندی دیگ مسی مستقر بر روی آتشخانه در ناحیه خزینه اب جوش و بسیاری مسائل جنبی گرمابه در حمامها یی چون حمام گنجعلی خان کرمان و گوهر بی مانندی چون حمام خسرو آقای اصفهان کلاً آجری بسیار ارزشمند از پدیده‌های هنری که توسط نا بخردان بر خاک شد. در دوره صفویه ساختن آب انبارهای آجری با نقوش زیبا جهت اقلیمهای گوناگون بخصوص بادگیر دار برای مناطق گرم و خشک کویری همراه با هنر آفرینیهای بسیار مورد توجه بوده است.
هنر آجرکاری دورهٔ افشاریه و زندیه
در دورهٔ افشاریه ایران درگیر کشمکشهای نظامی لازم زمان خود بود. از این رو آبادانی رونق چندانی نداشت. اما در این زمان شاهد به وجود آمدن میلهای بسیار فراوان راهنما با نوعی آجر کاری و به کارگیری گلچینهای آجری در آنها در کنار جاده‌ها در تمامی کشور می‌باشیم. در دورهٔ زند یه آبادانی رونق گرفت. خصوصاً خطه حکمرانی خان زند وکیل‌الرعایا بناهای خرد و کلاً ن و قا بل توجهی در اشکال گوناگون بنا گردید. از آثار آجری جالب این دوره می‌توان به شبستان مسجد وکیل با پوششهای طا قی که از کاربندی بر قوسهای پا تو پا که بر روی ستونهای سنگی با حجاری پیچ و سر ستون سازیها با نقش حجاری جقه‌ای افشان حاصل شده است اشاره داشت. پوششهای طاقی تواماً از کار بندی و طاق گنبد بر ستونهای پیچ سنگی ابهتی جالب به شبستان این مسجد داده است. در این دوره بازار وکیل با پوششهای بسیار جا لب آجری از نقوش گلچینهای متنوع و نوعی کاربندیهای جالب با نورگیرها و هوا کشهای متقارن ساخته شده است. یکی از آثار آجری بسیار جا لب در مجموعه وکیل وجود ارگ کریمخانی با کاربرد آجر و نقوش آجری در قسمتهای داخلی و بخصوص در ناحیه خارجی همراه با کنگره سازیهای جا لب بر گرد آ گرد چهار بعد بنا که جنبه حفاظتی بنا را داشته است. همچنین چهار برج عظیم مخروطی با نقوش بسیار جالب و متنوع آجری در طرحهای نیم خوشه انگوری رفت و برگشت بوده. این پدیده آجری در چهار برج ارگ زیبایی خاص آفریده است و به این ابهت و شکوهی خاص داده است. موزه پارس از آثار دورهٔ زند یه نوعی آجرکاری با بند کشی بر جسته بسیار یکنواخت و زیبا که بند کشی تخت از راستای قطعات آجر به اندازه ۳ میلیمتر جلوتر آمده است. این اجرا شگرفی چشمگیری به آجر کاری و بند کشی که حالت استثنا یی در تمام آثار آجری ایران دارد در محل عمارت کلاً ه فرنگی، مقبره اولیه خان زند، موزهٔ پارس داده است. وجود آب انبار با استفاده از پوشش مورب دور دارتیز همراه با گلچین جناقی بسیار زیبای آجری در مجموعه ارگ کریمخانی نظر هر بیننده را جلب می‌کند. به طور کلی در این دوره نقوش زیبای آجری به شکلهای خاص و متنوع زیبایی بناهای ایران بخصوص خطهٔ فارس شده‌اند.
هنر آجر کاری دورهٔ قاجاریه
در دورهٔ قاجار هنر تیشه داری رونق فراوان داشت و بنا یان آجر کار سلیقه‌های بدیع از خود بروز داده و در نمود نماهای ساختمان‌های مسکونی بیرونی و اند رونی گلچینهای زیبای آجری بخصوص در سر درب سازی منازل مسکونی هنر آفرینیهای از آجرکاری به وجود آورده‌اند. در این دوره ساختن بازارها با انواع طاق پوشها ی رسمی بندی آجری، کاربندی آجری و کاربندیهای طاسه دار آجری همراه با استفاده از انواع نقوش گلچین آجری در متن عناصر آنها نهایت بهره گرفته شده است و زیبا ییهای خاص در آنها به وجود آمده از میان آنها می‌توان به با زارهای متعد د این دوره چون با زار و چهار سوق بزرگ کرمان با کار بند یهای زیبای آجری، بازار اراک با کاربند یهای طاسه دار بسیار شگرف و چشمگیر و بسیاری دیگر اشاره داشت. تیمچه‌های بسیار پر ارزش از کارهای آجری در مایه کاربندی نو و مقرنس بسیار متنوع و گسترده با چشمه‌های باز چون تیمچه حاجب الدوله در بازار تهران و تیمچه حاج حسین بخشی در کاشان با مقرنس قطا رهای بسیار زیبا و چشمگیر و ارزشمند در مقیاسی گسترده و دها نه‌ای بزرگ و عظیم به وجود آمده است. در دورهٔ قاجاریه پوشش طاق آب انبارها با نقوش متنوع و خلاق و به تکامل رسیده آجری در مسیر راه زینه «راه پله» همچنین از نقوش بسیار جالب آجری در سر درب سازی گسترده و بلند همراه با سر پایه سازی، طاقنماسازی و پشت بغل سازی، اسپر سازی در آب انبارها زیبا یی خاص به نماهای محلا ت و شهری داده است. از میان این چنین آثار می‌توان به آب انبار شش بادگیر یزد با اجرای بسیار جالب تهویه سطح آب انبار و نقوش خاص آجری بر گنبد آب انبار و طاق پوش راه پله‌ها آب انبار بسیار خوش نقش آجری حاج علی آقای کرمان و بالاخره آب انبار زیبای سید اسماعیل تهران با قدمتی از دورهٔ سلجوقی و باز سازی از دوره صفو یه و تعمیرات کلی و باز سازی گسترده در زمان قا جاریه با نقوش خفته و راسته گل برگردان در طاق پوش و بدنه راه پله‌های آب انبار و بسیاری دیگر یاد کرد. در دورهٔ قاجاریه به کارگیری کار بند یهای آجری جا لب با داشتن عناصری چون سینه باز، هفتی جمع و پا باریک متقارن همراه با ترنجی‌ها تا رسیدن به سمبوسه‌ها و شمسه خورشیدی نورگیر در دها نه‌های قوسی پا تو پا که بر روی ستونهای سنگی ظریف مستقر شده‌اند. همچنین طاقنماسازی، طاقچه سازی در اسپرها با به کارگیری نقوش گلچین آجری و گلچینهای معقلی در رختکن حمامها با داشتن حوض آب نما منگول و تزئینات دیگر کارهای شگرف آجری روح نواز به وجود آمده است که از میان آنها می‌توان به حمام وکیل کرمان، چایخانه، وکیل کنونی، و پاره‌ای دیگر اشاره داشت. در دورهٔ قاجاریه از نقوش آجری جالب در نما سازی کاروا نسراهای بیرون شهری که اسکلت سازی آنها در مقیاسی قابل توجه در کنار شاهراه‌ها از تلفیق خشت و آجر ساخته شده‌اند بهره کا فی گرفته شده است.
طبقه‌بندی آجرها
آجر را می‌توان به روش‌های مختلف طبقه‌بندی نمود. مانند طبقه‌بندی از لحاظ رنگ، ابعاد، جنس و…
طبقه‌بندی از لحاظ جنس
آجر براساس نوع جنس آن به دو دسته تقسیم می‌شود:
آجرهای فشاری:
دلیل نامگذاری این نوع آجر اینست که در ابتدای تولید این نوع آجر، خشت آن با دست زده می‌شد و با فشار دستی کارگران خشت زن گوشه‌های قالب به وسیله گل مخصوص پر می‌گردید. ابعاد این نوع آجر ۵×۱۰×۲۰ یا ۵/۵×۱۱×۲۲ سانتیمتر است. این نوع آجر برای کلیه کارهای ساختمانی مانندگره‌چینی، طاق ضربی، دیوارهای حمال و تیغه چینی مناسب است.
آجرهای ماشینی:
آجر ماشینی یا آجر سوراخ‌دار که بر روی سطح بزرگتر آن ۸ یا ۱۰ سوراخ به قطر ۱/۵ تا ۲ سانتیمتر وجود دارد و در بازار ایران به آجرهای هشت یا ده سوراخه ماشینی معروف است. در استاندارد شماره ۷ مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران این سوراخ‌ها باید تمام ضخامت آجر را طی نموده وسطح مقطع مجموع سوراخ‌ها نباید بیشتر از ۲۵ درصد سطح بزرگتر آجر باشد و فاصله سوراخ‌ها از لبه آجر و همچنین فاصله سوراخ‌ها از یکدیگر در هر بعد آجر نباید کمتر از ۳۰ درصد طول همان بعد باشد. علت وجود این سوراخ‌ها اینست که در هنگام دیوارچینی ملات به طور عمودی نیز در آجر نفوذ کرده و باعث استحکام بیشتر دیوار شود. در ساخت دیوارهای حمال به دلیل اینکه می‌توان به وسیله سوراخ‌های موجود در سطح آجر آنرا با میلگرد، مسلح کرد از این نوع آجر استفاده می‌شود. دیوار آجری مسلح برای مقابله با نیروی زلزله ساخته می‌شود. جنس این نوع آجرها نسبت به آجرهای فشاری بسیار ترد و شکننده بوده و خاصیت مکندگی آن نسبت به آجر فشاری کمتر است. این آجرها به علت ترد بودن قابل تیشه‌داری نیستند و همچنین به‌دلیل اینکه خاصیت مکندگی زیادی ندارند و نمی‌توانند به خوبی به ملات بچسبند در طاق ضربی استفاده نمی‌شوند. ابعاد این نوع آجر ۵/۵×۱۱×۲۲ سانتیمتر می‌باشد. اضلاع این نوع آجر گونیاتر بوده و دارای سطوح صافتری نسبت به آجرهای فشاری می‌باشند.
آجر آلومینایی
به مجموعه گسترده‌ای از انواع آجرهای نسوز گفته می‌شود که حاوی ۴۵ تا ۹۹ اکسید آلومینیم (Al2O3)می‌باشند.
آجر نسوز
در واقع نوعی چینی است که از انواع خاکهای نسوز تهیه می‌شود. چینی، همان سرامیک با کیفیت است که دارای ساختاری ظریفتر و متراکم تر از سفال است. درجه حرارت پخت آجر نسوز، حدود ۱۵۰۰ درجه سانتی‌گراد است. انواع آجر نسوز و موارد کاربرد آنها به شرح زیر است:
آجر نسوز آلومینیومی
این آجرها، حاوی درصد بالایی از آلومین (Al2O3) هستند. آنها را از مخلوط کائولن، بوکسیت و کروندوم که بیش ار ۷۰٪ آلومین دارد، تهیه می‌کنند. دمای پخت این آجرها حدود ۱۲۰۰ تا ۱۸۰۰ درجه سانتی‌گراد است. از این نوع آجر برای پوشاندن جداره درونی کوره‌های ذوب فولاد استفاده می‌شود. به علت مقاومت این آجرها در برابر مواد قلیایی، از آنها بعنوان پوشش جداره درونی کوره‌های سیمان و شیشه هم استفاده می‌شود.
آجر نسوز سیلیسی
بخش عمده این آجرها از خاک سیلیسی که به کوارتزیت معروف است تشکیل می‌شود. کوارتزیت شامل ۹۵ درصد SiO2 و به مقدار جزئی Al2O3، Fe2O3، Ti2O، K2O و Na2O می‌باشد. از این آجرها در گذشته برای پوشش جداره درونی کوره‌های تولید فولاد استفاده می‌شد؛ ولی به علت رسانایی گرمایی زیاد و نفوذناپذیری در مقابل گازها، امروزه بیشتر برای پوشاندن جداره درونی کوره‌های تولید خمیر شیشه در کارخانه‌های شیشه سازی، کوره‌های کک سازی گازسوز و کوره‌های تولید سرامیک استفاده می‌شود.
آجرهای نسوز ویژه
این آجرها نوع خاصی از آجرهای نسوز هستند که در صنعت کاربردهای ویژه‌ای دارند. این آجرها از ترکیبات فلزات واسطه تهیه می‌شوند. متداولترین آجرهای این گروه عبارتند از:
آجر نسوز اکسید کروم – کوروندوم
این آجرها دارای ۵ تا ۱۰ درصد اکسید کروم I و II و ۹۰ تا ۹۵ اکسید آلومینیوم (Al2O3) هستند و در مقابل مواد قلیایی مقاومند. از این نوع آجر برای ساختن بخش درونی کوره بلند ذوب آهن استفاده می‌شود.
آجر نسوز زیرکونیوم
این آجر از سولفات زیرکونیوم طبیعی با افزودن مقدار کمی آلومین به کوارتز تهیه می‌شود. بیشترین کاربرد آن در ساختن کوره ذوب آلومینیوم، کوره مخزن شیشه مذاب و کوره‌های دارای با درجات حرارت بالا می‌باشد.
از ذوب سولفات زیرکونیوم با آهک، ناخالصی آن به همراه سیلیکات کلسیم جدا می‌شود و Zr2O (اکسید زیرکونیوم) خالص بدست می‌آید. Zr2O مقاومت گرمایی زیادی دارد، به همین دلیل از آن در ساختن بوته‌های ذوب فلز در صنایع ذوب فولاد و در رآکتورهای اتمی به عنوان بازتاب دهنده نوترون استفاده می‌شود.
آجر نسوز اکسید کروم
این نوع آجر حاوی ۹۵ درصد Cr2O3 می‌باشد. برای تهیه آن از Cr2O3 سنتزی استفاده می‌شود. از این نوع آجر در تولید کوره ذوب خمیر شیشه در صنعت شیشه‌سازی استفاده می‌شود.
آجر نسوز قلیایی
این آجرها شامل (SiO2)سیلیسیم اکسید و اکسید منیزیم (MgO) می‌باشند. برای تهیه اکسید منیزیم، کربنات منیزیم طبیعی (ماگنزیت) یا دولومیت را در دمای بین ۵۵۰ تا ۱۸۰۰درجه سانتی‌گراد حرارت می‌دهند.
از این آجرها برای پوشش جداره درونی کوره‌های باز تولید فولاد، کوره‌های دوار در کارخانه‌های تولید سیمان و در قسمتهای بالای کوره‌های ذوب شیشه و صنایع فلزات غیرآهنی، استفاده می‌شود.
آجر جوش
این آجر را با خاکی که در گرمای بیش از هزار درجه خمیری نشود می‌پزند و آن را بیشتر در کوره نگه می‌دارند تا دانه‌های خاک کمی عرق کرده و به هم بچسبند و آجر یک تکه شود. این آجر نباید در گرمای کوره خمیر گردد و باید تفاوت درجهٔ عرق کردن و خمیر شدن خاک آجر جوش زیاد باشد. برای آنکه آجر کم عرق کند، به آن گداز آور می‌زنند، که آن بیشتر اکسید آهن است. اکسید آهن گذشته از اینکه گدازآور است، رنگ آجر جوشی را که در گرمای ۱۰۰۰تا ۱۲۰۰ درجه پخته را سرخ تا سیاه می‌کند. رنگ بهی آجر جوش از کم بودن اکسید آهن و فراوانی آهک و باز هاست. این آجر باید سخت باشد، لاشه نشود، ترد نباشد، ترک نداشته باشد، در برابر ضربه پایداری کند و لب پر نشود، کم ساییده شود، زبر باشد، و جای ساییده شده آن نیز زبر بماند، سطح شکسته شدهٔ آن شیشه‌ای نبوده، دانه‌دانه و پر باشد، در برابر یخبندان و جسمهای شیمیایی پایدار باشد. تاب فشاری آجر جوش نباید از 35N/mm2 کمتر باشد. آجر جوشی ساختمانی نباید بیش از ۶٪ و آجر فرش بیش از ۴٪ وزنش آب بمکد. وزن ویژه آجر جوش باید بیش از ۱٫۹ باشد. آجر جوشی که به کار فرش کردن کف سواره رو و پیاده‌رو می‌رود، باید تاب ضربه پذیری بالایی داشته باشد. خیلی کم ساییده شود، زبر بوده و پس از سایش زبر بماند. آجر جوش برای پوشش دیوارهٔ تونل‌ها و گنداب روها هم به کار می‌رود.
آجر لعابی
این نوع آجر، مانند آجر معمولی ساخته می‌شود. تنها تفاوت ان این است که روی ان با لعاب کاشی پوشانیده شده و فقط در نما سازی ساختمان به کار می‌رود.
بافت صاف و صیقلی این آجر باعث می‌شود که اب نتواند به درون اجر نفوذ کند؛ بنابراین مقاومت بیشتری در مقابل مواد شیمیایی دارد. چنانچه لعاب دارای ضریب انبساط و انقباض متفاوتی با اجر باشد، سطح ان ترک بر میدار و ظاهر آن نامتناسب و ناخوشایند خواهد شد. موارد مصرف اجر لعابی در زیباسازی نمای ساختمان و بالا بردن مقاومت ان در مقابل فرسایش و هوازدگی است.
طبقه‌بندی از لحاظ رنگ
در صورت استفاده از آجر در نماچینی رنگ آجر اهمیت پیدا می‌کند. برای استفاده در نماچینی آجرهایی به رنگ‌های زرد کمرنگ که به آن آجر سفید می‌گویند و زرد پررنگ که به آن آجر بهی می‌گویند و همچنین آجرهایی به رنگ قرمز روشن یا قرمز سیر در بازار وجود دارند.
در حدود سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ یک نوع آجر ابلق به رنگ‌های قرمز و زرد بنام آجر بهمنی به بازار عرضه می‌شد که بوسیله کوره آجرپزی به همین نام تهیه می‌گردید.
ضخامت آجرهای مورد استفاده در نما ممکن است ۳ تا ۴ یا ۵ سانتیمتر باشد ولی دو بعد دیگر این آجرها مانند آجرهای فشاری یا ماشینی ۱۰×۲۰ می‌باشد.
علت رنگی بودن این آجرها مربوط به طریقه چیدن آجر در کوره و نحوه آتش دادن به آن و کنترل سطوحی که با آتش در تماس مستقیم می‌باشد است یا مربوط به اکسید فلزاتی است که در مواد اولیه آجر موجود می‌باشد. مانند اکسیدهای مختلف آهن.
برای تهیه مصالح اولیه و همچنین مراحل خشت‌زنی و خشت‌خشک‌کنی آجرهای رنگی دقت و هزینه بیشتری به عمل می‌آید.
آجرپزی
مراحل پخت آجر
تهیه خاک رس: خاک رسی که برای آجر انتخاب می‌کنند لازم نیست که رس خالص بوده فقط کافی است که ناخالصی نظیر چوب، زغال، ریشه گیاهی نداشته باشد. زیرا این مواد هنگام پختن آجر در داخل کورهسوخته و جای آن خالی می‌ماند و مقاومت آجر را کم می‌کند.
عمل آوردن خاک: منظور از عمل آوردن خاک آنست که خاکی یکدست و عاری از کلوخه و مواد خارجی مخصوصاً مواد آلی داشته باشیم. برای اینکار خاک را هوا می‌دهند، آن را آسیاب می‌کنند و اگر بخواهند آجر مرغوب تهیه کنند آن را می‌شویند. پس از خشک شدن از الک‌های مخصوص می‌گذرانند و دانه‌های درشت آن را جدا می‌نمایند. بعد از تهیه مصالح اگر بخواهند از آن بلافاصله استفاده نمایند آن را به سالن‌های ساخت گل می‌برند و در غیر این صورت آن را در سیلوهای مخصوص انبار می‌نمایند.
ساختن گل: در حدود ۲۰ گرم از وزن خاک به آن آب اضافه می‌نمایند. آب مورد نیاز باید فاقد مواد خارجی بوده و همچنین نباید آبی باشد که در مراحل مختلف تهیه آجر با خاک رس ترکیب شیمیایی بدهد. بعد از اضافه کردن آب به خاک آن را خوب مخلوط می‌کنند تا تمام ذرات آن در مجاورت آب قرار گیرد و تر بشود. سپس آن را مدتی به حال خود رها می‌کنند تا رفته رفته اب به تمام ذرات خاک نفوذ کرده و آن را تر نماید و گل به شکل خمیر یکنواختی در آید. آنگاه آن را با لگد زدن ورز می‌دهند و به یکنواخت شدن گل و بازشدن کلوخه‌هایی که هنوز در مجاورت آب قرار نگرفته‌اند کمک می‌کنند. مقدار آب موجود در گل باید به حداقل ممکن برسد و فقط شکل دادن گل را ممکن سازد. زیرا هرقدر آب گل زیادتر باشد خشک شدن خشت مشکل تر و پر هزینه تر می‌شود و بعد از آن که آب درون آن متصاعد گردید فضای خالی آن در خشت باقی می‌ماند و موجب پوکی آجر می‌گردد.
قالب گیری یا خشت زنی: در کارخانه‌های قدیمی خشت زنی با دست انجام می‌گردید. به این صورت قالب چوبی به شکل آجری که می‌خواستند تهیه نمایند می‌ساختند. سپس آن را با دست از گلی که قبلاً تهیه شده و آماده بود پر می‌کردند. با فشار انگشتان کلیه فضای خالی که ممکن بود وجود داشته باشد پر می‌نمودند. سپس سطح خارجی را با دست صاف و صیقلی می‌کردند. بعد قالب را که ته نداشت و فقط یک چهار چوب بود را بلند می‌کردند در نتیجه خشت‌های قالب گیری شده در محل خود باقی می‌ماندند.
خشک کردن خشت: پس از چند ساعت که از زدن خشت می‌گذشت و تقریباً خشت می‌توانست قالبهندسی خود را حفظ کند آن را از محل خود بلند کرده و از سمت سطح باریک‌تر پهلوی یکدیگر می‌چیدند؛ و بدین ترتیب سطوح بیشتری از خشت را در معرض جریان باد قرار می‌دادند و به خشک شدن سریع تر خشت کمک می‌کردند. البته در این روش به علت غیر فنی بودن اولاً در سطح خشت ناهمواری‌های شدیدی ایجاد می‌شد و در ثانی به علت آن که سطح روی آن در اثر کوران هوا زودتر خشک می‌شد ولی مغز آن هنوزرطوبت داشت و برای آن که رطوبت مغز به خارج هدایت شود ناچار در سطح آن ترک‌هایی ایجاد می‌شد.
انواع کوره‌های آجر پزی
کورهٔ چاهی
این کوره‌ها در زمین حفر شده و خشت‌ها به صورت هِره و با رعایت فضای خالی روی هم چیده می‌شوند و پس ازاینکه اندود کاهگل را بر سر کوره می‌کشیدند؛ از ناحیهٔ زیر کوره، سوخت به کوره داده می‌شد. این کوره‌ها امروزه منسوخ شده‌اند.
کوره‌های سنتی ایران
در این کوره‌ها خشت‌ها بر روی آتش خانه، بصورت مخروط ناقص چیده می‌شود و سطح خارجی آن را با گل اندود می‌کنند. در این روش آتش و آجر ثابت هستند و حرارت در قسمتهای مختلف کوره متغیراست؛ بنابراین کیفیت آجرها متفاوت می‌شود. آجر کف کوره را جوش و آجر راس مخروط را نیم پخته (خام پخته) می‌نامند. نوع سوخت و زمان حرارت دادن در میزان مقاومت آجر اثر دارد. آجرهای زیرین برای اسکلت سازی مصرف می‌شود به رنگ سبز هستند. بعد از آجر سبز آجر بهی قرار دارد، که برای دیوار غیر باربر استفاده می‌شود. در انتها آجر نیم پخته است، که برای پخت مجدد به کوره برگردانده می‌شود.
انواع آجر به ترتیب قرار گرفتن نسبت به آتش در کوره
آجر جوش
سبز
بهی
سفید
ابلق
قرمز
خام پخته
آجر ابلق بیشترین استفاده را دارد.
کورهٔ هوفمان
از نوع کوره‌هایی است که در آن حرارت متغیر بوده و آجرها ثابت هستند. هر کوره هوفمان دارای تعدادی حجره یااتاق بهم پیوسته است که دور تا دور کوره قرار گرفته‌اند و به آنها هب «قمیر» گفته می‌شود. محصول این کوره از لحاظ کیفیت و هزینه تولید، مناسب می‌باشد.
کورهٔ تونلی
از نوع کوره‌های است با آتش ثابت، که خشت‌ها توسط واگنهای متحرک، به داخل کوره رانده می‌شوند. محصول این کوره، آجرهای ممتازی هستند که بیشتر برای کارهای تزیینی و نمای ساختمان بکار می‌روند.
کاربرد انواع آجرها
جنس آجرها بسته به نوع کوره، ترکیب خاک خشت، میزان حرارت کوره و دوری و نزدیکی آن به مرکز حرارت فرق می‌کند و در نتیجه محل کاربرد آنها نیز بسته به نوعشان متفاوت است.
آجر جوش
که بیشتر از گونه‌های دیگر حرارت دیده و در مجاورت آتش قرار داشته قدرت جذب آب را ازدست می‌دهد و در نتیجه آن را در پی یا در پله (جایی که پا خور زیاد است) به کار می‌برند. از این نوع آجر، دو جوش نیز وجود د ارد که سختتر از آجر جوش می‌باشد. (استفاده از آجر جوش در جاهایی که با آب ارتباط دارد؛ مناسب است و اندود ماسه آهک را روی آجر جوش می‌کشند)
آجر پخته
که به آن آب‌انبار می‌گفتند. این آجر کاملاً پخته و رنگش شیر و شکری بود و برای همهٔ کارهای آجری به کار می‌رفت در گذشته خزانهٔ آب انبارها را با آن می‌ساختند.
آجر خام پخته
که حرارت کمتری در کوره دیده، رنگش قرمز و از لحاظ مقاومت بیشتر به خشت نزدیک است. این آجر برای ساختمان‌های (ارزان قیمت) آبی مثل آب انبارها به کار می‌رفت؛ که باید با ملات‌های آهکی یا ساروج قنداق می‌شد. آنچه که امروز بنام آجر شناخته شده است، پدیده‌ای است که از دگرگون شدن گل رس به دست می‌آید. حرارت دادن خشت گلی و سخت شدن آن اولین شیوهٔ تهیهٔ خشت است که مربوط به سالهای پیش از هزارهٔ ششم قبل از میلاد می‌باشد. قدیمی‌ترین خشت بدست آمده دست ساز متعلق به گنج دره است. خشت زدن و پختن آجر بوسیلهٔ بابلی‌ها ابداع شد. به طور مشخص آجر واژهٔ بابلی است و نام خشت‌هایی بوده که روی آنها قوانین و منشورها را می‌نوشتند. قدیمی‌ترین لوح آجری مربوط به دوران سارگن(۲۴۰۰سال قبل از میلاد) است. آجر از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی است که قدمت آن بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش می‌رسد. نشانه‌ها یی از تولید و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده که حاکی از سابقهٔ شش هزار سالهٔ آجر در آن کشور است. فن استفاده از آجر، از آسیای غربی به سوی غرب، مصر و سپس به روم و به سمت شرقهندوستان و چین رفته است. در سده چهارم، اروپایی‌ها شروع به استفاده از آجر کردند ولی پس از مدتی از رونق افتاد و رواج مجدد آن از سده ۱۲ میلادی توسط ایتالیایی‌ها بود. سوابق تاریخی نشانگر آن است که ساکنان نواحیخوزستان یا بین‌النهرین نخستین اقوامی بودند که به آجر دست یافتند و احتمالاً اولین تجربه‌های خود را در کف اجاق‌ها یشان مشاهده کرده و پختن و سخت شدن گل زیر آتش را به خاطر سپردند. عدم وجود مصالح سنگی وچوبی مورد نیاز مردم این نواحی سبب شد که خاک به عنوان مهمترین عنصر ساختمانی مورد استفاده قرار گیرد. تا پیش از آمدن مادها و پارس‌ها تا حدود یک هزار سال پیش از میلاد تاریخ سرزمین ایران به تقریب منحصر به تاریخ ایلام بوده است. آثار مهم و عمده‌ای که از آنان در ایران باقی‌مانده عبارتند از: محوطه باستانی شوش، آثار هفت تپه، شهر باستانی چغازنبیل و نقوش برجسته ایلامی و… در ایران بقایای کوره‌های سفال پزی و آجر پزی در شوش وسیلک کاشان که تاریخ آنها به هزارهٔ چهارم پیش از میلاد می‌رسد پیدا شده است. آجر درآثار قبل از ایلام، بیشتر در «تپه آکروپل» کشف شده است. در بلندترین نقطه این تپه در اوائل قرن حاضر میلادی کاوشگران فرانسوی با استفاده از آجرها و مصالح قدیمی یک قلعه مستحکم برای سکونت و استقرار هیئت خود ساخته‌اند. (قلعهٔ فرانسوی‌ها) ساختمان اصلی «زیگورات» چغازنبیل که از خشت خام و رویه آجری بنا شده؛ در اصل پنج طبقه بوده که در طول زمان خراب شده است؛ و در کاوشها فقط سه طبقه باقی‌مانده آن، از زیر خاک بیرون آمده و سپس مرمت و بازسازی گردیده است. در معبد چغازنبیل نیز به آجرهایی برمی‌خوریم که به عنوان کتیبه به دیوار نصب شده‌اند مصالح این بنا از خشت خام و آجر پخته معمولی است. آجرها را در نمای ساختمان و خشت‌ها را در داخل بنا بکار گرفته‌اند.
مادها سدهٔ هفتم پیش از میلاد نخستین پادشاهی خود را پس از ایلامی‌ها را در این سرزمین بنیان نهادند. معماری مادها شامل دو بخش می‌باشد:
معماری صخره‌ای
معماری معمولی
در محل‌هایی همچون تپهٔ نوشیجان ملایر- تپهٔ هگمتانه – باباخان- گودین تپه و … قرار دارد. بطور کلی صنعت آجر پزی در دوران پیش از هخامنشی در ایران تکامل یافت و در دوره هخامنشی علاوه بر خشت، انواع آجر از جمله آجرهای لعابی در ساختمان‌ها به کار می‌رفت؛ که طراحی و قالب ریزی آنها، استادی و مهارت معماران و سازندگان این دوره را نشان می‌دهد. آجرهایی که در ساختمان پاسارگاد و پرسپولیس و شوش به کار رفته صرف نظر از تنوع، از نظر دقت در ترکیب مصالح اولیه و مقاومت در برابر حوادث به قدری جالب هستند که پس از چندین قرن سالم باقی مانده‌اند. در دوران هخامنشی پخت آجرهای لعاب دار منقوش و برجسته بسیار معمول بود؛ که برای تزیین کاخ‌ها استفاده شده است. از شوش و تخت جمشید کاشی‌های لعاب دار بسیاری بدست آمده است. استفاده از آجر در ایران باستان خصوصاً در دوران ساسانیان و در دوران پیش از اسلام رواج زیادی داشته است. می‌توان از کاربرد آجر در بناهای عظیمی مانند طاق کسری و پلهای دختر نام برد. در دوران ساسانی از تلفیق سنگ و آجر برای اسکلت سازی بناها و در مواردی در نماسازی استفاده شده است.
بکار بردن آجر به عنوان عمده‌ترین مصالح در کار ساختمان
ساکنان فلات ایران گل و سنگ و چوب را به عنوان مصالح اصلی در ساختن بنا مورد استفاده قرار داده‌اند ولی تکیه اصلی در عمده بخشهای این سرزمین بر گل قرار داشته است. ایرانیان از دیرباز پیوندی خاص با آب و خاکداشته‌اند. فلات ایران که منطقه‌ای است گرمسیر و تقریباً خشک با بادهای شدید، بنابراین هنرمند ایرانی برای ساختن بنا به طور عمده از آجر استفاده کرده است.
دلایل عمده استفاده از آجر در فلات ایران
محدودیت استفاده از چوب در ناحیه‌هایی از این سرزمین. کمبود سنگ. مشکل کاربرد سنگ به دلیل انتقال حرارت در مناطق گرمسیر. خوش دست بودن و قابلیت بالای اجرا و به کارگیری آجر در تمامی بخشهای بنا بویژه کارایی فراوان آن در برپا کردن پوششهای وسیع و بلند. فراوانی مواد اولیه و سادگی کار تهیهٔ آجر. با صرفه بودن. کاربرد وسیع آجر گویای دو نکتهٔ مهم فنی در آن با توجه به آب و هوای این سرزمین است:
ضریب انبساط و انقباض آجر در برابر سرما به گونه‌ای است که از ایجاد ترک در بنا جلوگیری می‌کند.
آجر در مقایسه با دیگر مصالح از قدرت ذخیره انرژی حرارتی برخوردار است و در نتیجه انتقال نوسان‌های حرارتی محیط بیرونی به داخل از طریق جدار آجری شدید نیست و بدون دخالت وسایل گرمازا و خنک‌کننده می‌توان شرایط و فضای مطبوع تری را فراهم آورد.
آجر به عنوان یک عنصر تزیینی کارایی آن را دارد که با تمامی عناصر تشکیل دهندهٔ یک معماری بیامیزد یا بشکل یک عنصر مجرد تزیینی جلوه گری کند. اما در حالتی که صرفاً جنبهٔ تزیینی دارد بار اضافی است که به سازهٔ اصلی ساختمان متصل می‌شود؛ مانند مقرنسهای معلق. در حالت دیگر می تواند عامل انتقال دهندهٔ نیروهای کششی و فشاری، با حفظ جنبه‌های تزیینی باشد؛ که شامل گنبدها – انواع پوشش‌ها – دیوارها – ستونها و طاق نماها می‌شود. در این حالت گنبدها خود نیز بوسیلهٔ گوشواره؛ انتقال نیرو می‌کنند.
گنبد
گنبد نظام الملک و گنبد تاج الملک مسجد جامع اصفهان از شاهکارهای دورهٔ اسلامی است که در آن آجر با قدرتی خیره کننده ی، حکم کامل یک عنصر تزیینی را دارد. شبستان چهل ستونی این مسجد، مجموعه‌ای است از بیش از ۵۰ نوع طاق گنبدی که در آن آجر غنای خود را در نقش یک عامل ساختاری ویک عنصر تزیینی تواماً نشان می‌دهد.
گوشواره
گوشواره عنصری است که قبل از اسلام برای تسهیل ساخت یک گنبد بکار می‌رفته است اما در جریان تحول خود در معماری اسلامی، جنبهٔ تزیینی بخود می‌گیرد. نمونهٔ بارز آن را می‌توان در تالار مربع مسجد جامع اردستان (دورهٔ سلجوقی) و مسجد جامع قزوین (اویل قرن ۶ هجری) که مزین به لوزی‌های آجری است، مشاهده کرد. طاقچه و طاق نماها در تاریخ هنر معماری اسلامی یک نوع تزیین محسوب می‌شوند. می‌توان پذیرفت که گوشواره به عنوان یک عنصر معماری همیشه جنبهٔ تزیینی خود را حفظ کرده است؛ زیرا از همان اول وجود نوعی طاقچه را القا می‌کرده است. و از اوایل قرن نهم به بعد گوشواره همراه با تزیینات دیگری همانند کاشی‌ها و گچبری‌ها مزین می‌شود.
مقرنس
یکی از عناصر تزیینی در معماری است. مقرنسها ی موجود در ایران در سه گروه قرار می‌گیرند:
مقرنسهای جلو آمده که مواد آن غالباً از مصالح اصلی بنا (آجر) بوده و استحکام آنها زیاد است.
مقرنسهای روی هم قرار گرفته که از مصالح اصلی بنا همراه با ترکیبات دیگر از قبیل سنگ و گچ ساخته می‌شوند.
مقرنسهای معلق که از چسباندن مواد و مصالح مختلف چون گچ، سفال و کاشی شکل می‌گیرند.
ابعاد آجر
از آنجایی که آجر را از پختن خشت خام بدست می‌آورند، در هر دورهٔ تاریخی ابعادش کمابیش نزدیک به خشت است. ابعاد آجر در هر بنای تاریخی قطعاً نمایانگر دورهٔ تاریخی آن نیست؛ به این معنا که در هر مقطع تاریخی با توجه به نوع خاک و مکان و شیوه اجرا، ابعاد آجر تغییر می‌کند. (مثلاً اگر خاک سست باشد، ابعاد آجر کوچک‌تر می‌شود)
در دوران ایلامی استفاده آجر به صورت کامل، بیشتر از کاربرد آن به صورت نیمه است. در بررسی مقابر ایلامی (هزارهٔ دوم قبل از میلاد) ابعاد آجر بر سه دسته است.
۲۸× ۲۳ ~۲۴× 7 cm
۳۸× ۳۲ ×6/5 cm
۲۷ ~۲۸ ×۲۵ ×7 cm
در دوران ماد کاربرد آجر به صورت نیمه معمول تر شد:
cm 10 ×۳۳× ۳۳
در دوران پارتیان نیز کاربرد آجر به صورت نیمه بیشتر است. ابعاد آجرهای یک دژِ مربوط به دوران پارت:
۸ × ۳۲ × 32 cm
۱۰ × ۴۰ × 40 cm
cm 9 × ۳۷×۳۷ شکل عمومی آجرهایی که در طی دوران‌های مختلف بعد از اسلام در بناها بکار گرفته شده، اکثراً چهار گوش یا مربع در اندازه‌های مختلف است.
در قرون اولیهٔ اسلامی کما بیش تنوع آجرهای دوران ساسانی معمول بوده و میانگین ابعاد آجر بیشتر cm10×۳۳×۳۳ است.
در قرن چهارم آجرها به کوچکترین اندازهٔ خود می رسند و میانگین ابعاد آجرها به ۵٫۵ × ۱۸ ….. ۶٫۵ × ۸می‌رسد.
در دوران سلجوقی آجرهای معمولی بزرگتر می‌شوند و به میانگین ۲۶ سانتی متر در طول و عرض می‌رسند.
در دوران ایلخانی اندازه‌های گوناگون ۱۸تا ۳۸بکار می‌رفته است. گونهٔ رایج، ۲۰ تا ۲۲ و با ضخامت ۴٫۵ تا۵ بوده است. این آجرها از نظر رنگ متنوع هستند: زرد کمرنگ – زرد مایل به قهوه‌ای –قرمز تیره و خاکی از شاه عباس به بعد ابعاد آجر کما بیش در میانگین ۲۳ در طول و عرض ثابت می‌شود؛ استفاده از آجرهایی به این ابعاد امروز نیز متداول است. (۵× ۲۴×۲۴)
در دوره زندیه به دلیل نامناسب بودن خاک شیراز، آجرها در لار با ابعاد ۲۳٫۵ تا ۲۴، پخته شده‌اند. آجرهای این دوران به کریمخانی معروف است. آجرهای بزرگ مستطیل «علینقی خانی» از همین دوره در دست است که در لبهٔ باغچه‌ها بکار برده می‌شده‌اند.
اندازه رایج در دوران قاجار۴× ۱۹٫۵×۱۹٫۵ بوده است.
ابعاد آجر برای کف سازی متفاوت باآجر بکار رفته دردیوار است. آجر فرش دورهٔ سلجوقی به ابعاد ۴۴×۴۰ بود که به نام آجر نظامی شهرت یافتند؛ و در دوران قاجار برای کف سازی خصوصاً فرش بامها متداول شدند. آجر با ابعاد ۲۰×۲۰ با نام آجر فرشی خوانده می‌شود.
ضخامت آجرها نیز تغییرات زیادی یافت بیشترین ضخامت ۱۳٫۵سانتیمتر و کمترین ضخامت حدود ۳٫۳سانتیمتر بوده است.
انواع آجر تزئینی
آجر واکوب و آبمال
برای ساختن آجرهای صاف جهت کار در نما، خشت بیرون آمده از قالب چوبی مانند ماله واکوب می‌کردند وبا دست آغشته به آب رویهٔ آن را صاف می‌کردند. نمونهٔ قدیمی این شیوه را در آجرهای نمای گنبد قابوس شاهد هستیم. (آجر ریشه دار نوعی آجر واکوب است).
آجر پیش بر
با توجه به طرح و نقشهٔ تهیه شده و در اندازه‌های مشخص، در محل نزدیک به کار، خشت نیمه خشک را با سیم یاچاقو به شکل مورد نظر برش داده و بعد از خشک شدن کامل، به کوره می‌بردند. آجرهای پیش بر از نظر سطح در دو نوع ساده ونقش دار تهیه می‌شوند. این آجرها در دو دسته آجر وآجر سفال تهیه می‌شوند.
آجر مهری
نقش اندازی روی آجر چه به صورت برجسته و چه فرورفته که در مواردی محدود، به گونهٔ پیش بر و دست کار صورت می‌گرفته و در عمدهٔ آثار به کمک قالب انجام می‌شده است. از قرن چهارم در آثار سیراف با آجرهای سفال نقش دار برخورد داریم. این آجرها از نظر شکل متنوع بوده و به صورت‌های لوزی، بادامی، ستاره‌ای شکل و چلیپا ساخته می‌شوند. از مسجد جامع گناباد در دوران سلجوقی، آجرهای نقش برجسته و مشبک با نقش‌های هندسی و کار گره در شکلهای مربع و مستطیل بدست آمده است. در رصدخانه مراغه دو قطعه آجر مستطیل شکل به دست آمده با طرح گیاهی در مایه اسلیمی، که دو قطعه در کنار هم طرح یک قوس محراب گونه را عرضه می‌کنند. این مورد تا پیش از آن در هنر آجرسازی ایران نا شناخته است و نقشها به صورت فرورفته می‌باشد.
آجر تراش
در ایران قطعه‌های گوناگون پاره آجر از کوچکترین اندازه تا بزرگترین اندازه که نزدیک به یک آجر کامل است؛ کاربرد فراوان داشته است. آجرتراشان در پای کار قطعه‌های گوناگون پاره آجر را با تیشه آماده می‌کردند که قدمت آن از دوران سلجوقی بوده و در دوره صفویه به تکامل رسیده است. در گذشته کار تراش آجر بر روی آجرهای چهارگوش صورت می‌گرفت؛ ولی از زمان استفاده از آجرهای مستطیل قزاقی به طور عمده کار تراش بر روی آجرهای قزاقی انجام می‌گیرد و کمتر با نمونه‌ای از کاربرد آجرهای چهار گوش تراش برخورد می‌کنیم.
آجرهای تزئینی قالبی و تراش
این گونه آجرها که در اندازه‌ها و شکلهای مختلف هندسی و غیر هندسی به کار رفته‌اند؛ خاص دوران قاجارهستند. این آجرها در در نما و بخشهای مختلف چون پایهٔ ستونها، سر ستونها، حاشیه‌ها و… کاربرد داشته‌اند. این آجرها هم به صورت نقش دار و هم به صورت بدون نقش تهیه شده‌اند. در دوران قاجار این آجرها را با واکوب کردن در قالب، با شکلهای مختلف می‌ساختند و سپس زائده‌های آن را با تیشه داری به گونهٔ آجر تراش حذف می‌کردند. گونه‌های مختلفی از این آجرها وجود داشته که هریک با توجه به طرح بنا در محل معینی به کاربرده می‌شده است و نامی خاص داشته‌اند.
آجر آبساب
آجر آبساب آجری است که پس از تراش آن در آب می‌خیسانند و کناره آن را به وسیلهٔ ماسهٔ بادی یا گَرد آجر و گاه باگل رس یا اخرا می‌سایند. این روش به نما جلوه می‌دهد ولی توان آجر را از بین می‌برد. رونق این شیوه بیشتر مربوط به دوران صفویه به بعد است. نمونهٔ این کار را در گنبد سلطانیه سراغ داریم.
انواع شیوه‌های آجر کاری
هنر چیدن آجر را در بناها به منظور عرضهٔ نماهای تزئینی متناسب با شکل و هیئت کلی بنا را آجر کاری می‌نامند. معماران ایرانی کوشیده‌اند تا با کاربرد گسترده آجر در گونه‌های مختلف تزئینی حالت ارگانیک این ماده را در ارتباط با شکل بنا حفظ کنند. معماران ایرانی (با توجه به آثار به جای مانده) از سدهٔ چهارم هجری به بعد در زمینهٔ آجر کاری، شیوه‌های گوناگونی را آزموده‌اند.
زنجاب کردن
هنگامی که آجر از کوره بیرون می‌آید؛ خشک است؛ و آب ملات را می‌کشد و ملات را دچار مشکل می‌کند، به همین دلیل آجر را به مدت نیم ساعت داخل بشکه‌های آب می‌اندازند تا سیراب شود و به ملات آسیب نرساند، که به این عمل زنجاب کردن، می‌گویند؛ بنابراین زنجاب کردن را نباید با آبساب کردن اشتباه گرفت)
قواره بری
شیوه‌ای است که به طور معمول در چوب مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ ولی در کار تزئینات آجری در سطح‌های بسیار محدود نیز با آن برخورد داریم. قواره بری در واقع یکی از شیوه‌های آجر تراش است که در آن به جای نقش شکسته، نقش گردان یا قطعه‌های منحنی به کار برده می‌شود. مورد استفادهٔ آن به طور عمده در قاب‌های تزئینی نمای بنا است که پیش از عهد قاجار بیشتر به صورت پولکی و سینه کبکی بوده و یک طرح پیوسته و یکنواختی را عرضه می‌کند. رواج قواره بری با طرح و نقش‌های مختلف مربوط به دوران قاجار است که تا اویل دوران پهلوی هم ادامه داشته است؛ و هنوز نمونه‌های جالب آن را در شیراز می‌توان دید.
رگ چینی
به آجر کاری با ترکیب آجرهای یک رنگ و ایجاد طرح و نقش‌های مختلف در سطحی صاف، رگ چینی می‌گویند. طرحهای متنوع، به چگونگی قرار گرفتن آجر در نما بستگی دارند.
راسته: آجری که از پهلو و درازا در نما کار شده است.
کَله: آجری که سر یا عرض آن به صورت افقی یا عمودی در نما کار شده است.
قد نما: آجری که از پهلو و درازا به طور عمودی در نما کار شده است.
خواب نما: به صورت افقی در کف کار شود و تمامی سطح آن دیده شود.
لاریز: آجری که رج آجرها حالت پلهای را نشان دهد.
لابند مرتب: آجری که یک در میان، کله و راسته کار شود.
نیما نیم: معمولی‌ترین شیوه آجر کاری است. تمامی ردیف آجر راسته به کار می‌رود؛ به گونه‌ای که بند کشی‌های رگ عمودی بالا درست در وسط آجرهای رگ پایین قرار می‌گیرند. طرحهای متنوع و مشهور دیگر: کله راسته –خفته راسته- بافت حصیری- جناغی- شطرنجی – …
گل اندازی
در موقع رگ چین کردن؛ آن را چنان می‌چینند که از ترکیب آنها گلهای مختلف هفت رگی و پنج رگی و… بدست آید. نمونه‌های خوب این شیوه را در اِزاره‌های خانه‌های یزد شاهد هستیم. مشهورترین گل اندازی به نام «شش بند شیرازی» معروف است که با چیدن پنج رگ آجر «که شش بند دارد» نقشی زیبا در مایه‌های هندسی به وجود می‌آورند. این گونه طرح‌ها گاه «هم رو» یا صاف چیده می‌شوند یا «هشت و گیر» یا برجسته و فرورفته هستند. نمونه‌های خوب آن را در مسجد جامع یزد شاهد هستیم. گاهی آجر و کاشی پیش بر با هم مخلوط می‌شدند و گل انداز کاشی در متن نما آجری چون نگین می‌درخشید. بهترین نمونهٔ گل انداز در برج اخنجان خراسان و برج رادکان خراسان می‌بینیم.
گره سازی
یکی از شیوه‌های بسیار ظریف و پرکار آجرکاری است؛ که به کمک قطعه‌های مختلف آجرهای بریده و تیشه داری شده در اندازه‌های گوناگون انجام می‌شود. طرحهای گره در مایهٔ نقش‌های هندسی ساده چون مثلث لوزی مربعمستطیل و ذوزنقه و ترکیب آنها با یکدیگر و ایجاد چند ضلعی‌ها ستاره شکل‌ها و غیره است. نمونه‌های خوب آن را در دوران سامانیان و آل بویه می‌بینیم. در بناهایی همچون مسجد گوهرشاد، بنای گور امیر در سمرقند و نیز در مسجد جامع ورامین از دورهٔ ایلخانی شاهد این نمونه از آجر کاری هستیم. گاهی گل انداز و گره سازی با هم ترکیب شده و طرح زیبایی بوجود می‌آورد. آرامگاه امیراسماعیل سامانی (مربوط به قرن سوم هجری که معماری آن ادامهٔ معماری پیش از اسلام ایران است) نمونه‌ای از این شیوه است.
آجرکاری با آجرهای تزئینی (مهری)
کار تزیین نمای بنا با آجر نقش دار برجسته مهری، از دوران ایلخانی سابقه دارد. در این شیوه آجرهای مربع و مستطیل لوزی چلیپا و دیگر گونه‌ها با نقش‌های مختلف برجسته، همراه با قطعه‌هایی چون لچکی، قوسها، حاشیه‌ها، رخ بامها و زیر خورشیدی‌ها روی جرزها میان دو طبقهٔ بنا که دارای آجرهای مهری هستند؛ جلوه‌ای دلپسند را ایجاد می‌کنند. این شیوه در دوران قاجار در برخی شهرها چون یزد، کاشان، شیراز و تهران رواج فراوان یافت.
در آثار یزد، این آجرها در چهار گروه قرار می‌گیرند:
کار برد تک آجر با نقش کامل در وسط آجدارهای ساده.
مجموعهٔ چهار آجر در کنار هم که یک نقش کامل را بوجود می‌آورند.
حاشیه‌ای از آجرهای پی درپی نقش دار.
قاب‌سازی‌های بزرگ بر روی بدنه‌های وسیع به کمک آجرهای نقش دار که هریک، بخشی از طرح بزرگ را تکمیل می‌کنند.
آجر کاری رنگی یا گره سازی رنگی
در این شیوه با آجرهایی با رنگ‌های مختلف و به شیوه مسطح، طرحهای گوناگون ایجاد می‌کنند. کاربرد آجرهای رنگی در نمای بنا، به دورهٔ ایلخانیان برمی‌گردد. طوماری از این شیوهٔ آجر کاری مربوط به حدود ۱۲۰ سال پیش در دست است که در آن طرحهای فراوانی در مایهٔ نقش‌های هندسی و خط بنایی عرضه شده است.
خوون چینی
این شیوه گونهٔ خاصی از آجر کاری در مایهٔ خفته فرورفته و گره چینی ست که در شوشتر و دزفول رواج فراوان داشته است. به یاری این شیوه امکان بهره جستن از گودی‌های سا یه دار و در نتیجه کاستن از میزان حرارت به داخل بنا فراهم شده است. اساس عمدهٔ نقش‌های خوون چینی بر نگارهٔ چلیپا استوار بوده که در ترکیبهای مختلف از شکل گرفتن پره‌های گل‌برگ گونه چلیپا حول یک مرکز حاصل شده است. اغلب مرکز یک نقش که چشم گیرترین قسمت نقش را تشکیل می‌دهد؛ با کلمه‌هایی چون الله –محمد و علی درمایهٔ خط بنایی زینت یافته است.
فخرومدین
در این کار آجرها به صورت مشبک چیده می‌شود.
هشت و گیر
در این شیوه، آجر چینی از حالت صاف و مسطح خارج گردیده و به صورت برجسته و فرورفته طرح‌هایی بوجود می‌آورد که با ایجاد سایه روشن جلوهٔ خاصی به بنا می‌بخشد. (کلمهٔ هشت به معنی بسیار برجسته و گیر به معنی فرورفته است) معروف‌ترین نوع آن هشت و گیر شیرازی است که فرورفتگی و برجستگی در هر شش بند و پنج رگ تکمیل و مجدداً تکرار می‌شود. این آجر چینی به شش بند شیرازی نیز معروف است.
آبشاری
این طرح در گچبری نیز وجود دارد. در آجر چینی زوایا قائمه‌اند ولی در گچبری ممکن است زوایا به صورت منحنی در آیند.
باد بزنی
در این روش، نما را به مربعاتی تقسیم کرده و در هر مربع یک آجر به صورت افقی و آجر دیگر به صورت عمودی چیده می‌شود.
معقلی (مخلوط کاشی و آجر)
نوعی آجرکاری است که در آن مخلوط آجر و کاشی به کار رفته است؛ که نمونهٔ آن در مقبرهٔ خواجه اتابک در کرمانبه چشم می‌خورد. اما شاید زیباترین و شاخص‌ترین کار آجر و کاشی اثر نفیسی است که در سنگان خراسان در راه جام به زوزن دیده می‌شود.
برج خرقان
برجهای خرقان دو برج هشت گوش به شکل مقبره‌ای هستند که در غرب ایران قرار دارند. این دو برج به فاصلهٔ سی متر از هم قرار گرفته‌اند و از بناهای دورهٔ سلجوقی هستند. در هر گوشه از گوشه‌های هشت ضلعی، نقوش خاصی از آجر کاری وجود دارند که با ملات‌های مختلف تزئین شده‌اند.
برج اول توسط معمار محمد بن مکی آل زنجانی به سال ۴۶۰ ﮬ. ق برابر با سال ۶۸–۱۰۶۷میلادی و برج دوم توسط معمار ابو علی مکی آل زنجانی به سال ۴۸۶ﮬ. ق برابر با سال ۹۴–۱۰۹۳ میلادی ساخته شده است. در آجر کاری‌های این دو برج حدود هفتاد نوع آجر کاری استفاده شده است. آجرها به طور ساده بوده ولی از لحاظ نقوش بسیار زیبا هستند. آجرها در این دو برج به دو صورت آجرتراش و آجر پیش بر بکار رفته‌اند.
کبود گنبد
کبود گنبد از بناهای اواخر دورهٔ سلجوقی بوده که در مراغه واقع است؛ برخی تاریخ ساخت بنا را سال۵۹۳ ﮬ. ق و بعضی دیگر سال ۵۸۲و۶۸۶ می‌دانند. پنج ضلعی منظم یا پنج کنج
بند کشی در آجر کاری
در آجر کاری نمای بناها به جز مواردی معدود، فاصله میان آجرها در جهت افقی و عمودی بسیار کم بوده و آجرها جفت و جور چیده شده‌اند .(گنبد قابوس)
در عمدهٔ بناها در جهت طولی و عرضی فاصله‌ای میان دو آجر وجود دارد؛ گاه این فاصله خالی می‌ماند و گاه با ملاتی نرم و همرنگ با آجر یا متفاوت با آن در مایه‌های نخودی سیاه و سفید پر می‌شود. این فاصله را که از سطح آجر کمی پایین‌تر است؛ به کمک تیغه‌ای نازک پر می‌کنند که عبارت است ازیک بند کشی ساده. بند کشی‌های تزیینی به طور معمول در سطح مستطیل شکل و به گونه ا ی عمودی در فاصلهٔ سرهای آجر، صورت می‌پذیرد. از قرن چهارم شاهد بند کشی تزیینی هستیم که به نمای بنا جلوه‌ای خاص بخشیده است. این بند کشی به طور معمول با ملات گچ انجام گرفته و از نظر اندازه و سطح به دسته کوچک و بزرگ تقسیم می‌شود؛ بندکش بعد از قرار دادن ملات و صاف کردن آن به کمک قالب، به نقش اندازی بر روی آن می‌پردازد. این نقشها به صورت نگاره‌های تزیینی و کلمه‌های همچون الله و محمد و مانند آن در مایه خط بنایی اجرا شده‌اند. عرض بند کشی‌ها معمولاً حدود سه تا چهار سانتیمتر است. سنگ بست از دوران غزنویان و رباط شرف و گنبدخاکی در اصفهان از این جمله‌اند. برای بند کشی‌هایی با سطحی بزرگتر، از توپی ته آجری نقش دار یا قالبی یا صابونیهای کاشی استفاده می‌شود؛ که ویژگی بناهای دوران ایلخانی است. از دوران صفوی به بعد دیگر به بند کشهای تزئینی برخورد نمی‌کنیم.
آجرچینی یا آجرفرش
گذشته از کاربرد آجر در اسکلت ساختمان، قوسها، پوشش‌ها و بالاخره نما سازیها، در زمینه پوشش کف‌ها نیز آجر مورد استفاده فراوان داشته است. از پیش از اسلام شاهد کاربرد آجر برای پوشش سطح‌های وسیع در کف بناها در داخل و خارج هستیم. در دوران بعد از اسلام در محل‌هایی چون جرجان حتی در سطح‌های بسیار زیاد برای پوشش کف خیابانها ی شهر، آجر مورد استفاده قرار گرفته است.
آجر فرش بناها در بیشتر دوره‌ها با آجرهای چهار گوش بزرگ نظامی و تخت صورت گرفته است. شیوه کار آجر در پله‌ها را «هِره چینی» می‌گویند. در جرجان در کاوش‌های بدست آ مده خیابانی به عرض ۱۰متر در محور شمالی – جنوبی مربوط به دوره‌های سلجوقی و سامانی وجود دارد که با آجر فرش شده است. اندازهٔ آجرها۴× ۲۰×۲۰سانتیمتر است. آجر فرش بناها در بیشتر دوره‌ها با آجرهای چهار گوش بزرگ نظامی و تخت صورت گرفته است. (در حین ساختن یک دیوار آجری، اگر بخواهیم قسمتی از یک دیوار را در یک روز ساخته و ادامهٔ کار را به روز بعد موکول کنیم؛ باید توجه داشته باشیم که بخش ساخته شده را به صورت یک خط عمودی و صاف رها نکنیم. زیرا در اثر گذشت زمان، دیوار از همان محل، ترک می‌خورد.
برای جلو گیری ازاین ترک خوردگی باید قسمت انتهایی کار را به صورت هشت و گیر یا لاریز، گذاشته و از روز بعد از همان محل مجدداً شروع به کار کنیم): هشت و گیر لاریز
منبع : ویکی پدیا
