چوب توسکا
توسکا، توسه یا رازدار (رزدار) نام گونهای از درختها و درختچههای جنگلی از خانوادهٔ غان است. این درخت از نوع گیاهان خزانکننده است و بهوسیلهٔ باد گردهافشانی میکند. در دنیا بیش از ۳۰ نوع از گونهٔ توسکا وجود دارد که تنها دو نوع از آن با نامهای توسکای ییلاقی (سردسیر) و توسکای قشلاقی (گرمسیر) در ایران رشد میکنند که عمر آنها معمولاً تا ۱۰۰ سال است و رشد نهایی آنها در ۵۰ سالگی قطع میشود. توسکا درختی رطوبتپسند به شمار میرود؛ بدین معنی که دارای قدرت جذب آب بسیار زیادی است و در زمینهای مرطوب و یا باتلاقی دارای رشدی سریع میباشد .
نام
در فرهنگ دهخدا، توسکا به صورت «توسه» و «توسِکا» (به کسر سین) آورده شدهاست .
این در حالی است که امروزه نام این درخت با س ساکن تلفظ میشود: توسْکا. این نام ریشه در طبری باستان دارد. نام این درخت در گیلان و لاهیجان «توسه» (در لاهیجان سیاهتوسه و سفیدتوسه)، در رودسر «توسا» و درگرگان و مازندران «توسکا» (در نور: تسکا) است. در مناطقی مانند آستارا، طالش و طالقان این درخت «رازدار» (یا رزدار) نام دارد که «دار» در زبانهای این مناطق به معنی «درخت» است (و توجه شود به ترکیب «دار و درخت» در فارسی امروز)
بومشناسی
توسکا بومی قارهٔ اروپا و جزایر بریتانی است. محل رشد توسکا معمولاً در مناطق پر آب، مانند حاشیهٔ رودخانهها و سواحل، و همچنین حاشیهٔ جنگلهاست و داخل جنگل به ندرت رشد میکند.
این درختان در تمامی کرهٔ زمین موجود هستند و دامنهٔ انتشار آنها از ژاپن به سمت آسیای شرقی و شمال هیمالیا و سپس درون اروپا و شمال آفریقا ادامه دارد. در قارهٔ آمریکا نیز از شمال قاره و بخش شرقی کانادا، آنتاریو به سمت غرب و سپس جنوب و منطقهٔ غربی آمریکای جنوبی ورشتهکوه آند و نیز در شیلی پراکندهاند .
این گونه فقط در بخش شمالی ایران وجود دارد و در جنگلهای مازندران و گرگان و گیلان، مناطق جنگلی طالقان، لاهیجان، آستارا و طالش که همه دارای خاکی مرطوب هستند، رشد میکند.
ویژگیهای توسکا
ارتفاع درختچههای تیرهٔ توسکا معمولاً کم است، اما در شرایط ایدهآل و مناسب (مانند زیاد بودن درجهٔ مرطوبی خاک و غنی بودن آن) ارتفاع آن تا ۲۱ متر نیز میرسد.
یک طراحی از برگهای توسکا به همراه میوه آن
برگها در این گونه، بیضی و مدور، با پایهای گوه شکل و متناوب (پر موج) و دارای سطحی چسبنده و حاشیهای دندانهدار و همچنین رگبرگهای شانهای شکل هستند. گلها چوبی و با شکل نامشخص (معمولاً به صورت کروی) بوده و در ابتدای بهار و قبل از رویش کامل برگها ظاهر میشوند. شاخههای آن خاکستری رنگ با لکههای قهوهای است به وسیلهٔ جریان باد گردهافشانی میکنند و میوهٔ آن شبیه به توت کال است .
در میان درختانی که در جنگلهای شمال ایران وجود دارند، توسکا زودتر از بقیهٔ درختان جوانه میزند و آخرین درختی است که برگهای آن زرد میشود.
چوب توسکا
چوب خشک شدهٔ توسکا – برش مماسی. بخشهای زرد رنگ در وسط، ناشی از تاثیر فرایند خشک شدن در چوب توسکاست.
توسکا دارای چوبی نرم است. چوب بریدهشدهٔ توسکا در هنگام پاییز سفید رنگ است و لی لحظاتی بعد از برش به قرمز متمایل میشود و سپس به رنگ صورتی روشن درمیآید و به همین رنگ میماند.
میوه توسکا
همچون تمام درختان خانواده غان، کتکینها (به انگلیسی: catkin) یا میوههای نر و ماده هردو در یک درخت قرار دارند. کتکینهای نر در پاییز ظاهر میشوند و مادهها در اواخر زمستان و اوایل بهار در میان شاخههای تیرهتر. رنگ نرها سرخ تیره است و نزدیک به ۱۰ سانتیمتر طول دارند و با فلسهای سپرمانندی پوشیده شدهاند که بساک و گردهها را از باران و بادهای نارس و نابهنگام محفوظ دارد.
توسکای سیاه
توسکای سیاه یا توسکای قشلاقی (نام علمی: Alnus glutinosa) یک گونهٔ درختی است از راستهٔ راشسانان (Fagales)، تیرهٔ توسکایان (Betulaceae) سرده توسکا (Alnus).
تعریف توسکای سیاه یا توسکای قشلاقی
Alnus glutinosa توسکاقشلاقی،توسکاسیاه،توسکااروپایی یا فقط توسکا یک گونه درخت از خانواده توسکاییان میباشد که بیشتر در اروپا،جنوب غربی آسیا و جنوب آفریقا است.آنها در مکانهای مرطوب رشد و نمو میکنند و باکتری Frankia alni آن را به رشد در خاکهایی با کیفیت ضعیف قادر می سازد.سایز آن متوسط و درختی کوتاه عمر است که تا ارتفاع 30 متر رشد میکند.کوتاه ساقه و پرشده از برگهاست و گلها نر و ماده آن از نظر شکل گل آذین متفاوتند. دارای میوه هایی شبیه کاج است و دانه ها با باد و آب پراکنده میشوند.توسکاقشلاقی غذا و سرپناهی برای حیوانات وحشی با تعدادی از حشرات،گلسنگ ها و قارچهایی که بطور کامل به درخت وابسته اند فراهم میکند.یک گونه پیشگام است که در زمینهای خالی قرار میگیرند و باعث تشکیل جنگلهای مخلوط میشوند و اینگونه به نظر میرسد که درختهای دیگر در پی آن ظاهر شدند.احتمالأ توسکاقشلاقی خارج از جنگلها میمیرد به این دلیل که نهال ها به نور در دسترسی بیشتری نسبت به موجودات کف جنگل نیاز دارند.زیستگاه معمول تر آنها لبه جنگل ها،باتلاق ها دالان رودخانه ها است.کنده هایی در زیر آب دارد و پایه ای برای تولید کاغذ و ورقه های فیبر،دود کردن غذاها،نازک کاری،تراشکاری،کنده کاری استفاده میشود.محصولات درخت در گیاهان یک ناحیه در تهیه گروهی از دارو ها برای بیماری های گوناگونی استفاده میشود و پژوهش ها نشان داده اند عصاره دانه ها در برابر باکتری ها ی پاتوژن(بیماریزا)فعال هستند.
Alnus glutinosa در مناطق مرطوب رشد میکند و در شرایط مطلوب به 20 تا 30 متر و در شرایط فوق العاده به 37 متر میرسد.درختان جوان ظاهر عمودی با ساقه محوری اصلی دارند ولی درختان قدیمیتر دارای یک تاج قوسدار با شاخه های کج هستند.پایه درخت ریشه های نابجا به درون خاک تولید میکند و شاید به نظر برسد که تکیه گاه تنه است.پوست درختان جوان صاف،براق و متمایل به سبز-قهوه ای است در صورتیکه در درختان معمولی خاکستری تیره و شکاف خورده میباشد.شاخه ها صاف،تا حدی چسبناک،با زگیل هایی صمغی هستند.غنچه متمایل به ارغوانی-قهوه ای و دارای ساقه هایی کوتاه هستند.هر دو گل آذین نر و ماده در پاییز تشکیل شده و در طول زمستان خفته باقی میمانند.برگهای توسکاقشلاقی کوتاه ساقه،گرد شده،با درازای 10 سانتی متر اند که پایه آنها کمی به شکل گوه درآمده و مواج و دارای حاشیه ی دندانه دار هستند.سطح بالایی آنها سبز تیره براق و سطح پایینی سبز کمرنگ با موهایی قهوه ای در زوایای رگبرگ است.همانطورکه با بعضی درختان در نزدیکی آب رشد میکند،توسکاقشلاقی برگها را نسبت به درختان در مناطق خشک جوانتر نگه میدارند و تا اواخر پاییز سبز هستند.همانطور که از اسم glutinosa پیداست غنچه ها و برگهای جوان با صمغی درختی چسبناک هستند.نر و ماده این گونه روی یک پایه است و گلها توسط گرده افشانی بارور شده اند;گل آذین نر استوانه ای،ظریف و آویزان است،رنگ متمایل به قرمز و طول 10 سانتی متر دارد;گلهای ماده عمودی، مسطح،سبز رنگ با ساقه ای کوتاه هستند.در طول پاییز آنها قهوه ای تیره تا سیاه رنگ،سخت،تا حدی چوبی شده و ظاهری مانند درخت کاج پیدا میکنند.آنها در سرتاسر زمستان گذشته خفته و دانه های کوچک بالدار در بهار بعدی پراکنده میشوند.آنها دارای دانه های قهوه ای متمایل به قرمز،گرد با حاشیه ای صاف به صورت نوارهایی با کیسه های هوایی هستند.این آنها را قادر به شناور بودن به مدت یک ماه میکند تا بطور گسترده تری پراکنده شوند.بر خلاف بعضی دیگر از گونه ها توسکاقشلاقی برگهای سایه دار تولید نمیکند.نرخ تنفس از شاخ و برگهای سایه دار به خوبی مشخص است اما میزان جذب کمتر است.این به این معناست که درخت در جنگلها بلندتر که میشوند شاخه های پایینی فرسوده شده و از بین میروند،یک تاج کوچک و تنه بدون شاخه باقی میگذارند.
رده بندی
Alnus glutinosa اولین بار توسط کارل لینه در سال 1753 به عنوان یکی از دو گونه توسکا کشف شد که به عنوان یک گونه از توسکا Betula در نظر گرفته میشود.در سال 1785 ژان باپتیست لامارک آن را به عنوان یک گونه کامل با نام Betula glutinosa مورد بحث قرار داد.نام علمی کنونی آن به خاطر جوزف گرتنر که در سال 1791 جدایی توسکا از شاخه و انتقال یافتن به گونه Alnus را مورد پذیرش قرارداد است.لقب glutinosa به معنی چسبناک بودن است و بویژه اشاره به شاخه های جوان دارد.در جنس توسکا،توسکاقشلاقی در تیره فرعی توسکا به عنوان بخشی از نزدیکی گروهی از گونه ها شامل توسکا خاکستری، توسکاincana قرار میگیرد،که با دورگه کردن به شکل گیاه پیوندی توسکا دورگه درمیاید.
توزیع و زیستگاه توسکای سیاه یا توسکای قشلاقی
توسکاقشلاقی تقریبأ در تمام قاره اروپا( بجز در دو قطب شمال و جنوب )همچنین در انگلستان و ایرلند است.در دامنه ای از آسیا شامل ترکیه،ایران و قزاقستان و در آفریقا در تونس،الجزایر و مراکش وجود دارد.آن بومی آزورس است.این بصورت تصادفی یا هدفدار به کانادا،ایلات متحده،شیلی،آفریقا جنوبی ،استرالیا و نیوزاند معرفی شده است.زیستگاه طبیعی آن در زمین مرطوب در نزدیکی رودخانه ها،برکه ها و دریاچه است اما آن را نیز می توانید در مکانهای خشکی و گاهی اوقات در زمین های جنگلی مخلوط و در لبه جنگل یافت.تحمل طیف وسیعی از خاکها را دارد و درانواعی از آنها رشد میکند اما بهترین PH برای آن بین 5/5 و 2/7 است.به خاطر ارتباط با تثبیت نیتروژن در باکتری Franika alni میتواند در خاکهای فقیر از مواد مغذی که تعداد کمی از درختان قابلیت رشد دارند،رشد کند.
روابط زیستی توسکای سیاه یا توسکای قشلاقی
بیشتر رابطه ی همزیستی در توسکاقشلاقی قابل ملاحضه است که این رابطه را با Frankia alni که یک باکتری است دارد و بصورت گره هایی روی ریشه قرار دارند.این باکتری نیتروژن هوا را جذب کرده و به شکل مورد استفاده درخت درمی آورد.در عوض این باکتری کربن تولید شده توسط درخت از طریق فتوسنتز را دریافت میکند.این رابطه که با بهبود باروری خاک همراه است،توسکاقشلاقی بعنوان یک گونه پیشگام مهم در روابط زیستی شناخته شده است.توسکاقشلاقی در معرض ابتلا به قارچ Phytophthora alni قرار دارد،گونه تکامل یافته از بیماریزا گیاهی oomycete احتمالأ از منشاء ترکیبی است.این عامل باعث بیماری Phytophthora در توسکا است که باعث مرگ و میر گسترده ای در درختان برخی از نقاط اروپا میشود.علایم این عفونت عبارتند از:مرگ از ریشه یا تکه ای از پوست درخت،لکه های سیاه در نزدیکی پایه تنه،زرد شدن برگها و پس از سالها مرگ شاخه ها در بعضی مواقع مرگ تمام درخت.Taphrina alniعامل قارچ بیماریزا گیاهی است که باعث گال زبان توسکا میشود،به تعریفی ناشی از مواد شیمیایی از گل آذین ماده است.گال روی میوه های بالغ و تولید اسپور که توسط باد به درختان دیگر منتقل میشوند ، توسعه یافته است . اعتقاد بر این است که این گال برای درخت بی ضرر است . گال بی ضرر دیگری وجود دارد که مسبب آن پشه ای ریز به نام Eriophyes inangulis است که شیره گیاهی را از برگها میمکد و باعث ایجاد جوشهای ریز میشود.توسکاقشلاقی در تمام طول سال برای حیات وحش مهم است و دانه ها برای تغذیه ی پرندگان در زمستان مفید هستند.درخت برای گوزن،گوسفند،خرگوش صحرایی و خرگوش و احشام غذا و سرپناه در زمستان را فراهم میکند.سایه آن باعث تعدیل درجه حرارت آب رودخانه ها و نهرها میشود و ماهی ها جایگاه امنی را در میان ریشه های آن در مواقع بروز سیل پیدا میکنند.
توسکاقشلاقی غذای گیاهی متفاوتی برای لارو تعدادی از پروانه ها و پروانه هاست و با بیش از 140 گونه از حشرات گیاهخوار همراه است.این درخت همچنین میزبان خزه ها و گلسنگهاست به ویژه در مناطق مرطوب و در این مناطق درختان کنار رودها شکوفا میشوند.برخی از گلسنگهای معمولی در حال رشد روی 6 نوع درخت هستندStenocybe pullatula ,Lobaria pulmonaria, Menneguzzia terebrata که آخرین آنها به توسکا محدود میشود.برخی از 47گونه قارچهای میکروزیری در حال رشد در همزیستی با توسکا معمولی پیدا شده اند،که هر دو طرف از تبادل مواد غذایی با هم سود میبرند.
همچنین چندین گونه از Naucoriaاین همزیست شامل Russla alnetorum و milkcaps و توسکا لبه گرد وLactarius obscuratus وPaxillus filamentosus و Lactarius cyathula است، همه ی اینها در هیچ جای دیگری رشد نمی کنند مگر آنکه با توسکا وابستگی داشته باشند.در بهار گل آذین فنجانی Ciboria amentacea روی گل آذین های افتاده توسکا رشد میکند.به عنوان یک گونه معرفی شده توسکاقشلاقی میتواند محیط زیست محل جدید خود را تحت تأثیر قرار دهد.یک درخت با رشد سریع است و میتواند به سرعت جنگل انبوهی را تشکیل دهد که در اینصورت نور کمی به زمین میرسد و مانع رشد گیاهان بومی میشود.حضور باکتری های تثبیت کننده نیتروژن و توده های سالیانه برگهای ریخته شده از درختان نیز وضعیت مواد مغذی خاک را تغییر می دهد.همچنین افزایش دسترسی به فسفر در زمین و شبکه متراکم از ریشه های درخت میتواند باعث افزایش رسوب گذاری در برکه ها و آبراه ها شود.آن به راحتی به وسیله ی دانه های منتقل شده با باد گسترش میابد،و به مقدار مشخصی توسط پرندگان پخش میشود و میوه های چوبی میتوانند درو از درخت والد شناور باشند.هنگامی که این درخت قطع میشود، رشد مجدد آن از بیخ و بن رخ میدهد و کنده ها و شاخه های افتاده میتوانند ریشه بسازند.A. glutinosa در نیوزلند به عنوان یک رده از علف هرز زیست محیطی است.
کشت و استفاده توسکای سیاه یا توسکای قشلاقی
توسکا قشلاقی به عنوان یک گونه پیشگام،استقرار یافته در کنار رودخانه ها برای کمک به کنترل سیل،تصفیه کننده آب در خاکهای اشباع،معتدل کننده دما و وضعیت مواد مغذی از پیکر آب استفاده میشود.این میتواند توسط خودش یا در مزارعی با گونه های مخلوط رشد کند و برگهای مملو از نیتروژن به زمین بریزند و خاک را غنی کنند و تولید درختانی از قبیل گردو،صنوبر داگلاس و سپیدار روی خاکهایی با کیفیت پایین افزایش می یابد.اگرچه این درختان میتوانند بیش از 160 سال زندگی کنند،بهتر است برای تهیه الور چوب در 60 تا 70 سال قبل از شروع پوسیدگی قلب قطع شوند.
در زمینهای باتلاقی به عنوان درختان کوچکی که در زیر درختان بزرگتر میرویند اهمیت دارد،برای تقویت کردن ساخت قطب های درست موجود را از نزدیکی پایه قطع می کنند.قادر است قطع شدن و همچنین شرایط آب و هوایی دریایی را تحمل کند و شاید به عنوان باد شکن هایی با رشد سریع کشت شوند.در جنگل نهال ها نمیتوانند سایه های انبوه را تحمل کنند و به عنوان جنگل بالغ،درختان توسکا میمیرند.این گونه به عنوان درخت نمونه در پارک ها و باغچه ها کشت داده میشوند واز نظر عظمت و شکوه جایزه اجتماعات باغبانی را از باغ شایسته کسب کرده است.
چوب توسکای سیاه یا توسکای قشلاقی
چوب آن نرم و سفید است زمانی که برای اولین بار بریده شده تبدیل به قرمز کمرنگ میشود;غده های جاذب و کشنده لکه لکه دارد.چوب برای ما استحکام لازم در صنعت ساخت و ساز را ندارد ولی برای کاغذ سازی،ساخت مواد غذایی و تولید انرژی بکار میرود.در زیر آب چوب بسیار با دوام است و برای پایه های عمیق ساختمان استفاده میشود.ستون های زیرین لنگرگاه های ریالتو در ونیز و ستون های چندین کلیسا قرون وسطی از توسکا ساخته شده است.معمار رومی ویتروویوس بیان کرده که چوب در ساخت گذرگاه ها در سراسر باتلاق راونا استفاده شده است.چوب در نازک کاری هم به عنوان چوب جامد و هم به عنوان روکش مورد استفاده قرار میگیرد که دانه و رنگ احساس میشود و به خوبی رنگ پذیر است.همچنین این چوب نرم،انعطاف پذیر و تا حدودی روشن است،آنرا میتوان برای انجام کاری به راحتی شکاف داد.این است که در تراش کاری و کنده کاری و در ساخت مبلمان،قاب پنجره ها،اسباب بازی،بلوک،مداد و کاسه ارزش دارد.
دباغی و رنگرزی
پوست درخت توسکای قشلاقی برای مدت طولانی در چرم سازی و رنگرزی استفاده می شد.پوست درخت و شاخه های آن حاوی 16 تا 20 درصد اسید تانیک است اما آنهایی که برای چرم سازی مفیدند بوسیله رنگهای قوی همراه آنها تولید محدود شده است.بسته به رنگ و روش استفاده شده،سایه های مختلف از قهوه ای،حنایی، نارنجی متمایل به زرد تولید میشود رنگها را می توان به پشم،پنبه و ابریشم اضافه کرد.پوست درخت توسکا همچنین می تواند با سولفات آهن برای ایجاد رنگ سیاه مورد استفاده قرار گیرد که می تواند جایگزین استفاده از سماق و یا گال شود.Laplanders گفته بود:پوست درخت را بجوید و از بزاق چرمی رنگ آن استفاده کنید.شاخه ای از توسکاقشلاقی اگر در اوایل سال بریده شود رنگ متمایل به زرد یا دارچینی را تولید میکند.از دیگر قسمت های درخت نیز در رنگرزی استفاده می شود.گل اذین ها میتوانند رنگ سبز و چوب تازه بریده شده میتواند رنگ صورتی متمایل به حنایی داشته باشند.
سلامتی
دانه گرده توسکا قشلاقی همراه با درخت توس و فندوق از منابع اصلی آلرژی گرده درخت است.دانه های گرده هنگامی در جو حضور دارند که درخت های توس، فندوق،ممرز،بلوط و آنهایی که خواص فیزیکی مشابه دارند اینها را دارا باشند،جدا کردن اثرات منحصر به فرد آنها دشوار است.در اروپا مرکزی گرده این درخت دومین علت شایع برای شرایط آلرژیک بعد از گرده چمن است.پوست درخت توسکاقشلاقی بطور سنتی به عنوان یک داروی قابض،ضد یبوست،داروی بند آورنده خون،تب بر،نیرو بخش و داروی احیاگر(یک ماده ای که قادر به برگرداندن سلامتی طبیعی است )مورد استفاده قرار میگیرد.جوشانده پوست درخت برای درمان تورم،التهاب و رماتیسم،به عنوان یک داروی استفراغ آور و درمان التهاب گلو و گلو درد مصرف میشود.پوسته ی بالای زمین دارای ترکیباتی است که در خمیر دندان استفاده میشود و پوسته درونی را میتوان در سرکه برای تهیه کردن شوینده پوست جوشاند که برای درمان تورم پوست،شپش و گال است.این برگها برای کاهش ناراحتی پستان در مادران شیرده استفاده میشود و داروهای محلی طرفدار استفاده از برگها در برابر انواع مختلف سرطان میباشند.کشاورزان آلپ گفتند استفاده از برگها رماتیسم را با استفاده از قرار دادن یک کیسه گرم پر از برگ روی محل آسیب دیده آرام میکند.برگهای توسکا توسط گاوها، گوسفندان،بزها و اسبها مصرف میشود هرچند که خوکها از خوردن آنها امتناع میکنند.با توجه به برخی از مردم،مصرف برگ توسکا علل لکه های سیاه روی زبان است و برای اسبها مضر میباشد.در یک مطالعه تحقیقاتی از عصاره دانه های توسکاقشلاقی مشخص شده است که در برابر همه هشت باکتری های بیماری زا که در برابر آنها مورد آزمایش قرار گرفتند،شامل:اشریشیا کلای و استافیلوکوکوس اورئوس مقاوم به متی سیلین،فعال میباشند.فقط عصاره استخراج شده از متانول در فعالیت اکسیداتیو اهمیت دارد.همه عصاره ها برای میگوهای اب شور دارای سمیت کمی بودند.نتایج نشان می دهد که دانه می تواند برای استفاده در توسعه داروهای ضد MRSA این بیشتر بررسی شود.
منابع : ویکی پدیا
- مشارکتکنندگان ویکیپدیا، «Alnus glutinosa»، ویکیپدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۱۰ فوریه ۲۰۱۴).