قلهک , شمیران

اکتبر 24, 2015 | Gholhak Garden, باغ ایرانی, تهران قدیم, شمیرانات, قلهک | 0 نظر

قلهک 

در گذشته آب قلهک، به عنوان یکی از آبادی‌های شمیران از هفت رشته قنات تامین می‌شد که مهم‌ترین آنها دو قنات موجود در باغ قلهک و دیگری قنات جاری در باغ قوام‌السلطنه ( موزه آب کنونی )  بود.

آب قنات جاری در باغ قلهک که بسیار پر حجم است همچنان جاری است و علاوه بر سیراب کردن درختان کهنسال چنار و تبریزی این باغ، موجب رشد گیاهان و گلهای زیبا و متنوعی در این باغ شده که زیبایی خیره کننده‌ای به این باغ بخشیده است.

قریه قلهک به دلیل برخورداری از آب و هوای خنک و فرح بخش مورد طمع سلاطین قاجار بود و این باغ نیز جزو تیول شاهی بود که  به سرجان کمپبل، وزیر مختار انگلیس در ایران اجاره داده شد و سفارت انگلیس ییلاق خود را در قلهک بنا کرد.

در سال 1251 قمری که «سرجان کمپبل» وزیر مختار انگلیس در ایران بود، محمد شاه این باغ را که جزو «تیول» شاهی بوده، به دولت انگلستان اجاره داد و سفارت انگلیس ییلاق خود را در قلهک بنا کرد. پس از چندی، شاه از درآمد اجاره آن نیز صرف‌نظر کرد و این محل را تلویحاً به طور رایگان در اختیار هیئت سیاسی انگلیس گذاشت. مال‌الاجاره این محل در آن زمان ماهی 30 تومان یا 15 لیره بیشتر نبود، ولی این تفقد شاهانه اعتبار فراوانی برای وزیر مختار انگلستان به ارمغان آورد و باعث افزایش شخصیت و اعتبار او در بین دیگر عوامل کشورهای خارجی در ایران شد.

در ادامه، اتباع انگلیسی با فراموشی مرحمت شاهانه، پا از حد خود فراتر گذاشتند و از حقوق خود تجاوز کردند و به ایجاد هرگونه دخل و تصرف به عنوان منطقه مسکونی در این محل روی‌آوردند. در این روزها، با استفاده از شرایط خاص آن دوران و ناآرامی‌های ملی، دست‌درازی انگلیسی‌ها به حدی رسید که عملا حاکمیت خود را بر سراسر قریه قلهک گسترش دادند و خود را حاکم بلامنازع قلهک برشمردند و از انجام هر فعالیتی در این قریه اجتناب نکردند. بدین‌گونه نمایندگان استعمار پیر، سیطره خود بر قلهک را آغاز کردند.

اما سیطره انگلیسی‌ها بر قریه قلهک بیش از حد گسترش یافت و در تاریخ آمده است که در این دوره حاکمیت بر قلهک با انگلیسی‌ها بوده و مامورین ایرانی حق مداخله در امور این قریه را نداشتند تا جایی که حتی کدخدای این قریه را نیز انگلیسی‌ها تعیین می‌کردند.

سلیمان بهبودی در یادداشت های تاریخی خود در همین رابطه نوشته است:

” چندی پیش از کودتا، نظمیه به فکر افتاد، پاسگاهی در قلهک ایجاد و به کار مردم رسیدگی کند. در شمال دیوار سفارت انگلیس، مغازه جدیدالاحداثی بود که اجاره کردند و چهار نفر که یک وکیل و یک سرپاسبان بودند با میز و لوازم دفتری آمدند. اما بلافاصله همان کدخدای سفارت انگلیس آمد، میزتحریر و لوازم دفتر را به خیابان ریخت و با ناسزاگویی ماموران شهربانی را از قلهک بیرون کرد.”

این وضع بدین منوال ادامه داشت تا آنکه سال‌ها بعد، با لغو حق کاپیتولاسیون، امتیازات ویژه انگلیسی‌ها از بین رفت و دست آنان از قریه قلهک کوتاه شد. اما سایه شوم استعمار بر این باغ زیبا باقی ماند.

باغ قلهک و ماجرای به توپ بستن مجلس

انگلیسی‌ها از گذشته با استقرار در رزیدانس (اقامتگاه تابستانی)قلهک در ماه‌های گرم سال، برخی امور سفارتخانه خود را نیز در این محل انجام می‌دهند. این باغ و محفل‌ها و تصمیمات گرفته شده در آن، تاثیرات فراوان بر تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران داشته است.

در دوره انقلاب مشروطه و درپی به توپ بستن مجلس توسط «لیاخوف» روسی، از آنجا که دولت انگلیس مخالف سیاست‌های روسیه در ایران بود، به آزادی‌خواهانی که از مجلس جان سالم به در بردند، مثل دهخدا، تقی‌زاد و معاضدالملک پناه داد. همچنین مرحوم بهبهانی در این باره می گوید:” شمار زیادی از روحانیون و بازاریان و مردم دیگر در باغ قلهک بست نشسته و درخواست کردند تا سفیر انگلیس به آنها امان دهد و در حمایت از آنان و تحقق خواسته‌هایشان اقدام کند.

این جمعیت تعدادشان تا حدود چهارده هزارنفر نیز روایت شده است که بیشتر اهل بازار بوده و باغ سفارت را پرکردند.”از دیگر ارتباطات این باغ با پیشینه تاریخی ایران، حضور سفیر و عوامل سفارت انگلیس در ماه‌های گرم سال در این باغ سبز و خرم و به رسمیت شناختن حکومت و ولیعهد ایران بود. در دوره عباس میرزا، دو دولت روسیه تزاری و انگلستان، سلطنت ایران را در اولاد عباس میرزا، نایب السلطنه به رسمیت شناخته و آن را تضمین کردند؛ از این رو چه در زمان فوت فتحعلی‌شاه و چه در زمان مرگ محمدشاه و همین‌طور پس از درگذشت ناصرالدین‌شاه و متعاقب آن درگذشت مظفرالدین شاه، در هر زمان، تنها اعلام حمایت این دو دولت از ولیعهد رسمی کشور، موجبات صعود وی را به تخت سلطنت میسر می‌ساخت.

برکناری محمدعلی‌شاه از سلطنت نیز با تصمیم و حمایت ضمنی دو دولت انگلیس و روسیه انجام شد و در خصوص برکناری احمدشاه نیز به دلیل بیرون رفتن موقت دولت شوروی از صحنه سیاست ایران، موافقت انگلیسی‌ها جلب و آنان از این جایگزینی حمایت کردند.

دولت ایران در این سال‌های تاریک، قدرت، سلطه‌ای بر دو قریه قلهک و زرگنده نداشت و در باغ دو سفارتخانه، نبض سیاست ایران، البته در فصل تابستان، می‌تپید و هیچ اقدامی در ایران نبود که بدون جلب موافقت و هماهنگی ساکنان این دو محل ییلاقی به سرانجام برسد.

نشست های فراماسونی در باغ قلهک

از بین تمامی جلسات برپاشده در این باغ، مرموزترین جلسات، برپایی نشست‌های فراماسون‌ها در این باغ بود. در دوره پهلوی اول، با وجود آنکه درپی اختلاف بین رضاخان و محمدعلی فروغی، وی از کار برکنار و خانه‌نشین شده بود اما دست‌های خوفناک، پرقدرت و نامرئی فراماسون‌ها از فراموش‌خانه انگیسی‌ها در باغ قلهک بیرون آمد و رضاشاه را مجبور به بازگرداندن فروغی کرد.

در ادامه، فروغی که خود استاد اعظم لژهای ماسونی در ایران بود، به دفعات به همراه نمایندگانی از آمریکا و انگلیس و از جمله شخص سفیر انگلیس در فراموش‌خانه باغ قلهک گرد هم جمع شدند و سعی کردند تاریخ ایران را رقم زنند. پادشاهی محمدرضا شاه یکی از نتایج همین جلسات مرموز بود.

گذشته از اینکه باغ قلهک در خود رازهای فراوانی دارد که هر یک از این رازها می‌تواند گره‌های فراوانی از تاریخ نادانسته ایران باز کند.

گورستان متجاوزان انگلیسی در قلهک

گورستان قلهک ، باغ انگلیس

گورستان قلهک ، باغ انگلیس

در جنوب این باغ و ضلع شمالی خیابان دولت نیز گورستان باغ قلهک با دربی چوبی و قدیمی و وسعتی چند هزار متری خودنمایی می‌کند. گورستان قدیمی این باغ در بین اهالی محل با نام «گورستان دولت» نیز معروف است.علاوه بر باغ، وجود این گورستان نیز برای بسیاری از تهرانیان جای سوال دارد. چرا در حالی که بسیاری از گورستان های قدیمی تهران، به جز آن دسته که در بقاع متبرکه واقع هستند از بین رفته‌اند و به عنوان مثال گورستان مسگرآباد و غیره به پارک تبدیل شده، ولی این گورستان که اکنون دایر نیست، هنوز پابرجاست؟

از سردر گورستان و از روی صلیب‌های نصب شده بر روی قبور و نیز تواریخی که روی سنگ‌ها منقوش شده چنین به نظر می‌رسد که این گورستان صرفا به اجساد سربازان متجاوز انگلیسی در ایران، در جریان سال‌های 1914 تا 1918 میلادی – 1293 تا 1297 هـ.ش(جنگ جهانی اول)، همچنین سال‌های 1939 تا 1945 میلادی 1318 تا 1324 هـ.ش(جنگ جهانی دوم) اختصاص دارد. اما این گورستان، سال‌ها پیش از سال 1293 ش، در محوطه روبروی کلیسای سفارت انگلیس و در حقیقت نمازخانه سفارت احداث شده و اجساد عده‌ای از انگلیسی‌ها در آن دفن شده‌است.

قطعا عده‌ای از مدفونان در این گورستان از جمله کسانی هستند که همت و جهاد دلاوران تنگستانی و یاران رئیس‌علی دلواری، آنها را مایه عبرت همیشگی متجاوزان قرار داد.

همچنین بسیاری از اتباع سرشناس انگلیس نیز که در ایران می‌مردند در این گورستان دفن شده‌اند. برخی دیگر از دفن شدگان این گورستان، افسران و نظامیان انگلیسی هستند که در جبهه‌های جنگ با مسلمانان ترک عثمانی، در جریان جنگ اول جهانی کشته شدند و اجساد آنان به گورستان قلهک حمل و در آنجا دفن شده است.

علاوه بر نظامیان بعضی از دیپلمات‌های انگلیسی و اعضای خانواده‌های آنان هم که در تهران فوت شده‌اند نیز در این گورستان دفن هستند.در میان اجساد مدفون شده، اسامی چند هندی و عراقی نیز دیده می‌شود که در نیروهای مسلح انگلیس خدمت کرده‌اند و پس از کشته شدن اجازه داده شد تا جنازه‌های آنان در این گورستان دفن شود.

این گورستان، شاید یکی از زیباترین بناهایی باشد که هر زمان، تازگی و طراواتی مغایر با ذهنیت شکل گرفته پیرامون معنای «گورستان» دارد. نزدیک به سه هزار متر زمین چمن‌کاری شده که با درختان و گل‌های رنگارنگش، عموماً جولانگاه پرندگانی است که از چند متر آن طرف‌تر، از گرما و هیاهو و… به این سبزه‌زار تاریخی پناه می‌آورند.

بعد از ورودی چوبی این گورستان، بنای گنبد شکلی با سبک معماری ایرانی-اسلامی وجود دارد که در بدو امر به نظر می‌رسد شاید مزار یکی از شعرای عارف و یا امامزادگان باشد، به گونه‌ای که این توهم در برخی بینندگان ایجاد می‌شود و حتی برخی عابران ندانسته به آن ادای احترام می‌کنند.

در هر سوی بنای گنبدی، 8 کتیبه یادبود، به قرینه، خودنمایی می‌کند که بر این کتیبه‌ها بیش از چهار هزار نام می‌توان یافت که خاطره کشته شدگانی را زنده نگاه می‌دارد که هیچ نشانی از آنان یافت نشده و بازماندگان به ذکر نام بسنده کرده‌اند.

در بین گورستان به ترتیب و نظمی خاص، زمین چمن‌کاری و صلیبی قدکشیده و بیش از پانصد سنگ قبر به چشم می‌خورد. زمین چمن‌کاری را چتری از باران آب‌افشان می‌پوشاند. قطرات آب، با لطافت برگ‌های درختان کهن‌سال اطراف را نوازش می‌کند و با وزش هر نسیم خنکای قطرات آب و پنجه نسیم درهم می‌شوند و بر لطافت فضا می‌افزایند. گل‌های بهاری و تابستانی نیز، رنگ‌رنگ و هزار رنگ با شبنم قطرات رخ می‌شویند و از دم روح‌فزای خود جانی دوباره به باغ می‌دهند.

گفته می‌شود که اعضای بیش از 20 سفارتخانه و در واقع دولت، دو بار در سال ـ اواخر فروردین و آبان ـ به همراه اعضای سفارت انگلیس، جهت ادای احترام به سربازان متجاوز انگلیسی در این گورستان حضور می‌یابند.

دیدگاه یک پژوهشگر

نصرالله حدادی، مورخ، تهران شناس و پژوهش گر آنگونه که در یک وب سایت آورده شده است می‌گوید:

پس از کشته شدن گریبایدوف، سفیر روسیه در تهران در باغ ایلچی که مورد حمله مردم واقع شده بود، روس‌ها در آن برهه از زمان با توجه به اینکه با کشور های اروپایی، عثمانی و ژاپن درگیری داشتند، سفارت خود را به محدوده ارک منتقل می‌کنند که انگلیسی‌ها نیز پس از آن همین درخواست را ارایه کرده و محل فعلی سفارت خود در تهران را دریافت می کنند. پس از آن وقتی که روس‌ها یک منطقه تابستانی را برای سفارتخانه خود طلب می‌کنند، حکومت منطقه زرگنده را انتخاب می‌کند که اوج این موضوع در حکایت محمد علی شاه قاجار مشهود است که وی به این سفارت خانه فرار می‌کند. اما مقارن همین زمان است که انگلیس‌ها نیز درخواست می‌کنند که باغ قلهک را در مقابل اینکه روس‌ها نیز در ایران باغ ییلاقی دارند، دریافت کنند. ضمن اینکه ایتالیایی‌ها نیز بخشی از باغ فرمانیه را گرفتند و عثمانی‌ها نیز دنبال این مسئله بودند که در این عرصه موفق نبودند.

حدادی با بیان اینکه انگلیس‌ها از قدیم الایام محل و باغی برای اقامت تابستانی خود دریافت می‌کردند تا اتباع آن‌ها در آن اقامت داشته باشند، می گوید:

در این بین به دلیل اینکه ناصر الدین شاه قاجار دیپلماسی نداشته و اتابک اعظم، صدر اعظم او نیز بیشتر آنگلوفیل بوده است، انگلیسی‌ها کم کم این باغ را تصرف می‌کنند؛ بدون اینکه سندی در این باره داشته باشند و معوض آن را به ایران بدهند؛ چرا که هر کشوری که می خواهند سفارتی و یا مکانی در کشور دیگر داشته باشد یا باید بخرد یا معادل آن را به آ ن کشور بدهد که جزو خاک آن کشور به حساب می‌آید.

وی با اشاره به تحمیل قانون کاپیتولاسیون از سوی روسیه به ایران به عنوان یکی از مفاد قرارداد ترکمانچای و گلستان، معتقد است: هر امتیازی که روس‌ها می‌خواستند؛ انگلیس‌ها نیز آن را دنبال می‌کردند و حتی مثال معروفی بود که ناصرالدین شاه می‌گفت: من می‌خواهم به جنوب کشورم بروم، روس‌ها بدشان می‌آید، می‌خواهم بروم شمال کشورم انگلیس‌ها بدشان می‌آید، مردشور این پادشاهی را ببرند.

سفارت انگلستان اسناد واگذاری مدت دار را جعل کرده است

حدادی در پایان با اشاره به اسناد ارایه شده از سوی سفارت انگلستان مبنی بر واگذاری مدت دار باغ قلهک به این کشور، می‌گوید:

مسائلی که برای واگذاری مدت دار مطرح می‌شود به هیچ وجه صحت ندارد و انگلیسی‌ها این مطالب را جعل کرده‌اند.

باغ های قلهک ( باغ قلهک )

اکتبر 24, 2015 | Gholhak Garden, باغ ایرانی, تهران قدیم, دروس, زرگنده, شمیرانات, قلهک | 0 نظر

Gholhak Garden

منطقه قلهک , شمیران , باغ قلهک

به یاد مشتی حسین حیدری کسی که در قلهک بیش از هزار درخت کاشته و آن منطقه را به باغ قلهک تبدیل کرد .

باغ قلهک تهران Gholhak Garden of Tehran

باغهای مهم قلهک عبارتند از :

باغ قوام، باغ محمد دانشور، باغ سفاریت انگلیس، باغ کلیسا که دارای قنات جداگانه ایست.

باغ و خانه مخبرالدوله هدایت که بعدها در تملک مهدیقلی خان مخبرالسلطنه هدایت بوده است. این باغ در پایین قلهک بوده است.

باغ هادی دولت آبادی پدر یحیی دولت آبادی.

باغ ساعدالدوله، باغ حشمت الدوله، باغ سفارت عثمانی و باغ دادیان(ستوده، 1371: 672). 

باغ مخبر الدوله در پایین قلهک«جارچی باشی از باغ مخبر الدوله فقط نام برده است و شرحی درباره آن ننوشته است.»

مخبر السلطنه هدایت درباره این باغ می نویسد:

نیم ساعت به ظهر مانده از شهرستانک حرکت کردم ، سه بعد از ظهر به قلهک رسیدم و در گردنه چند دانه تگرگ هم دیده شد. در قلهک در باغ خودمان پیاده شدم. باغبان را گفتم هندوانه جاضر کرد، آب آن را خوردم، جانی به من داد. ناصر الدین شاه روز شنبه 16 جمادی الاولی 1298 قمری سری به این باغ زده است.

باز در 7 جمادی الثانی 1298 قمری به این باغ آمده است. روز جمعه 15 رجب 1299 قمری شاه به باغ ییلاقی مخبرالدوله در قلهک خواهند رفت(ستوده، 1371:676).

باغ دادیان در قلهکمخبر السلطنه هدایت درباره این باغ می نویسد: از فجایع این اوقات قتل میرزا مصطفی پسر حاجی میرزا حسن آشتیانی و سید ابو القاسم دربست حضرت  عبد العظیم بوده، به دستیاری مفاخر الملک نایب الحکومه. غره ربیع الاول 1327(نوروز سلطانی) خاکستر و عقرب بر سر مردم ریخته بودند. درب سفارت عثمانی نارنجک انداختند. صنیع الدوله با بعضی اقوام و اقارب از طهران به قلهک در باغ دادیان می رود(ستوده، 1371: 677).

منطقه قلهک , شمیران , باغ قلهک

باغ ییلاقی عثمانیها در قلهک« ناصر الدین شاه روز 16 جمادی الاولی 1298 قمری سری به این باغ زده است(ستوده، 1371: 677).  

باغ ساعد الدوله در قلهکدر همین روز شانزدهم جمادی الاولی به باغ ساعد الدوله نیز رفته است (ستوده، 1371: 678). 

باغ حشمت الدوله در قلهکدر همین روز ناصر الدین شاه سری به باغ حشمت الدوله زده است(ستوده، 1371: 678).

باغچه هادی دولت آبادی پدر یحیی دولت آبادی در قلهک یحیی دولت آبادی درباره این باغچه می نویسد:

خبر می رسد که حکومت نظامی می خواهد به بهانه اسباب غارت شده بعضی از خانه های محترمین و تمام خانه های شهر را بکاوند .

این است که نگران مانده، زنی را به عنوان معالجه نزد یکی از دکتران شهر که با من دوستی دارد و با خارجه ها بی رابطه نیست می فرستم و از او می خواهم با سفارت انگلیس مذاکره کند اگر من خود را به قلهک که محل ییلاقی انگلیسیان است و پدر من آنجا باغچه ملکی دارد برسانی می توانم جان خود را حفظ کنم یا نه، دکتر مزبور ملاقات کرده اطمینان حاصل می نماید و مرا اطلاع می دهد. در این حال مصمم می شوم به هر وسیله هست خود را به قلهک برسانم و در این کار غلامعلی خان قجر که سالها زحمت پرورش او را کشید هام مرامساعدت کرده و روز پنجشنبه سیم شهر جمادی الاثانی 1326 قمری با لباس مبدل به باغ قلهک می رسم… بعد از ورود به قل هک که قدری آسایش خیال حاصل می کنم یادم می آید. پانزده سال پیش از این شاهزاده محمد تقی میرزا رکن الدوله در طهران به پدرم گفت باغچه قلهک را دارید یا فروختید؟ پدرم جواب داد دارم. گفت به شما وصیت می کنم . اگر هر چه را دارید فروختید این باغچه را نفروشید که روزی به کار شما خواهد خورد. امروز همان روز است که باغچه جان ما را حفظ می کند(ستوده، 1371: 678).

باغ سفارت انگلیس (قلهک و زرگنده و رستم آباد)

سرگور اوزلی وزیر مختار انگلیس در تهران اولین سفارتخانه انگلیس در تهران را بنا نمود. زمین سفارتخانه را محمدخان زنبورکچی به اشاره فتحعلی شاه در اختیار وزیر مختار انگلیس قرار داد. سپس انگلیس ها به عمارت و باغ سفر در شهر بسنده نکردند و در روزگار محمد شاه حق مالکیت سفارت ییلاقی در قلهک را نیز به دست آوردند.

محمد شاه در سال 1828 میلادی این حق را به سرجان کمپبل وزیر مختار انگلیس واگذار کرد (طهران قدیم،1388: 218).

بنا به نوشته لرد کرزن، اهالی قلهک که در آن زمان صد خانوار بیشتر نبودند از مزایای خاص در مجاورت سفارت انگلیس برخوردار شدند. ایشان از سرباز دادن و تهیه جا و تدارک علیق برای قشون دولتی معاف بودند و عوارض را به وزیر مختار انگلیس می دادند. کدخدا نیز گمارده ی وزیر مختار انگلیس بود.دولت روس برای عقب نماندن از این رقابت، حقوق و مزایای همانندی در قریه زرگنده دارا شد و امپراطوری عثمانی نیز در حدود پل زرگنده، آلمانی ها در دزاشیب و بعدها اتریشی ها در رستم آباد همین مزایا را به دست آوردند (طهران قدیم،1388: 218).

چارلز جیمز ویلسن درباره سفارتخانه ییلاقی انگلیس در قلهک می نویسد:

وزیر مختار انگلیس- سر رونالد تامس- در قریه قلهک هم که در دامنه جبال آنجا واقع و قریب یک فرسخ از تهران مسافت دارد منزل ییلاقی بسیار خوبی دارند. به این معنی که منزل ییلاقی ایشان در قریه قلهک عبارت از خانه بسیار کوچکی است که آن را ژنرال ماژر مامور به خدمت هندوستان ساخته اند و در قرب آن خانه یک خانه و دستگاه عمارت بزرگی از جهت مهمانخانه وسفره خانه لو ساخته شده است و تمام عمارت ییلاقی و سفره خانه و مهمانخانه وزیر مختار انگلیس در وسط یک باغ بسیار وسیعی واقع است که در بعضی از نقاط آن باغ خانه های بسیار کوچک منشیان و سرا پرده ایشان به مرور زمان ساخته شده است. در قریه مزبور اشتهار دارد که آنجا در زیر اداره و حکم وزیر مختار بریتانیای کبیر واقع است. یکی دیگر از حقوقی که متعلق به سلاطین بوده و سر رونالد تامسن دارای آن امتیاز شده است اینست که مشار الیه ماذون است که طاوس نگاه دارد چه در ایران باستثنای اعلیحضرت شاه و خانواده سلطنت هیچکس ناذون نیست که در خانه خود طاوس نگاه دارد (ستوده، 1371: 673)

دبستان جم در محله قلهک:

دبستان دولتی جم که در حال حاضر نیز وجود دارد، قبرستان قلهکی ها بود، این مکان توسط جم نخست وزیر رضا شاه که در این محله زندگی می کرد به دلیل عدم وجود مدرسه در این مکان تبدیل به مدرسه شد. اولین مدرسه شمیران، مدرسه شاپور در تجریش بود و دومین مدرسه شمیران مدرسه جم بود.جم این مدرسه را  اجازه روحانی و کدخدای محله تاسیس نمود. در این مدرسه شخصیتهای مهم سیاسی درس خوانده اند که از آن جمله شخصیتها، دکتر ولایتی می باشد. هنرمندان زیادی نیز در این مدرسه درس خوانده اند از جمله: نصرا… افجه ای، قوامی (خواننده قدیمی)، ایرج میرزا و هنرمند جوان حمید عجمی و …..قایآ  (مصاحبه با مرتضی رازفر، 1388).

حمام اهالی قلهک: حمام اهالی قلهک که در حال حاضر مخروبه شده است توسط انگلیسی ها در قلهک ساخته شد. بیان شده است که اولین دوشی که در ایران آمد در همین حمام نصب شد (مصاحبه با مرتضی رازفر، 1388).

تلفنخانه قلهک:اولین تماس تلفنی که از شمیران با تهران گرفته شد دراین محله و در تلفن خانه ای که در کوچه تلفن خانه (شهید یزدانیان فعلی) بود گرفته شد (مصاحبه با مرتضی رازفر، 1388).

قلهک

نام قدیمش قلاهک بوده (قلعه کوچک) مابین تجریش و تهران قرار دارد.

واژه قلهک

کلمه قلهک از دو کلمه «قله» و «ک» تشکیل شده‌است که قله معرب کلمه کله، مخفف کلات به معنای قلعه است.

عقیده اهالی بر این است که به دلیل اهمیت آبادی قلهک که سه راه گذرگاه‌های لشگرک، ونک و شمیران بوده است، به آن(قله- هک) گفته شده است درسال ۱۲۵۱ قمری محمد شاه  امتیاز  استفاده از. زمین‌های مناطق قلهک و زرگنده را به ترتیب به دولت‌های بریتانیا و روسیه واگذار کرد.

پس از آن و در دوره سفارت سر جان کمپبل وزیر مختار بریتانیا در ایران، در زمان فتحعلیشاه   آنجا را به عنوان رزیدانس گرفته و در آن با اجازه خودسرانه خود دخل و تصرف هایی کردند. بریتانیایی‌ها تغییرات گسترده‌ای در قلهک انجام دادند و باغ تابستانی سفارت و واحدهای منطقه مسکونی کارکنان خود را در قلهک بنا نهادند. امتیاز  قلهک تا دوران پادشاهی رضا شاه در اختیار بریتانیا باقی ماند و  چون کاپیتولاسیون لغو شد تمام امتیازاتشان از بین رفت و فقط همان باغ برایشان باقی ماند  پس از آن با الحاق قلهک به شهر تهران، مالکیت زمین‌های منطقه به شهر تهران واگذار شد و تنها باغ سفارت در اختیار دولت بریتانیا باقی ماند.

حکومت روس و انگلیس در زرگنده و قلهک

مرحوم سلیمان بهنودی در این باره می نویسد:

قبل از کودتای رضا شاه حکومت قلهک با سفارت انگلیس و حکومت زرگنده با سفارت روس بود و مأمورین دولت حق مداخله نداشتند. به این معنی که اهالی قلهک تحت حمایت دولت بریتانیا بودند و از خدمت نظام معاف بودند و مالیات سالانه خود را به وزیر مختار بریتانیا می پرداختندو بجز اتباع بریتانیا و اهالی قلهک کسی حق نداشت در قلهک صاحب ملک شودو خارجیان ساکن قلهک باید برای امورشان بجای دولت ایران از بریتانیا اجازه نصب پرچم یا امور خود را در قلهک بگیرند و روس ها در ده زرگنده در مجاورت قلهک که باغ سفارت روس بود از حقوق مشابه انگلیسی ها برخوردار بودند. یکی از مستخدمین سفارت انگلیس در قلهک در داخل سفارت دفتر داشت. هرکس از اهالی قلک گرفتاری داشت یا هرگاه بین دو نفر نزاعی در می گرفت باید بروند سفارت انگلیس نزد آن مستخدم که به نام کدخدا بود عرض حال خود را بدهد و او رسیدگی کند. همینطور بود در در زرگنده که مامورین دولتی مداخل نداشتند و به همین مناسبت مامور دولتی به قلهک و زرگنده نمی آمد .

نام کدخدای ده قلهک در آن دوره زمانی”محمد بیک” بود که از طرف انگلیسی ها برای اداره محله در نظر گرفته شده بود. نام وی در اصطلاح محلی “مدبک” بود.  وی در کوچه کهنه (سهیل کنونی) محلی را برای مجازات افراد شرور محله در نظر گرفته و آنها را در این محل تادیب می کرد .

چندی قبل از کودتا نظمیه به فکر افتاد پاسگاهی در قلهک ایجاد و به کار مردم رسیدگی کند. در شمال دیوار سفارت انگلیس مغازه جدید الاحداثی بود که اجاره کردند و چهار نفر که یکی وکیل سوم و سه پاسبان بودند با میز  و لوازم دفتری آمدند مشغول شدند اما بلافاصله همان کدخدای سفارت انگلیس آمد میز تحریر و لوازم دفتر را به خیابان ریخت و با ناسزاگویی مامورین شهربانی را از قلهک بیرون کرد و صدا از جایی بلند نشد. این اوضاع پایتخت مملکت بود (خاطرات،      : 11 و 10).

حضور انگلیس ها در قلهک منجر به آن شد که به امنیت و بهداشت در محله توجه ویژه شود به گونه ای که به طور کامل محله را با نیروهای قلهکی تحت پوشش قرار دادند. حمام عمومی محله ساخت انگلیسی ها بود و آب قنات های باغ به بیرون می آمد و اهالی از آن استفاده می کردند. آب این قنات ها به کوچه سجاد (کوچه ده قدیم) سرازیر می شد و مردم از این آب بهره مند می شدند. اهالی در رابطه با آب قلهک می گویند: هر کسی آب قنات های قلهک را خورد در این محله ماندگار شد .

قلهک محل مجادلات سیاسی و تحصن آزادی خواهان، خصوصا در زمان مشروطیت نیز بوده است. پس از به توپ بستن مجلس شوای ملی توسط بریگاد قزاق، از آنجا که دولت بریتانیا مخالف سیاست‌های روسیه در ایران بود، به آزادی‌خواهانی چون دهخدا، تقی زاده و معاضدالملک و دیگرانی که از مجلس جان سالم به دربرده بودند، پناه داد. سپس سفارت بریتانیا به دستور لیاخوف محاصره شد، اما سرانجام با دخالت سفیر بریتانیا همه پناهندگان از ایران خارج شدند.

در قلهک امامزاده ای به نام امامزاده اسماعیل هست (جمعی از اقوامم ازجمله مادر پدر م در آن مکان مدفون هستند) در قدیم هفت رشته قنات داشت و از رودخانه دربند حق آبه داشت و سه مسجد یک تکیه و یک حسینیه و دو گورستان داشت

در قدیم در قلهک و زرگنده بر سر مسیل این رودخانه که تابستان ها هم تا زمان بچه گی من آب داشت و ما بچه ها در آن شنا می کردیم .چندین آسیاب آبی بود که امروز هیچ اثری از آنها وجود ندارد

در گذشته آب منطقه قلهک از هفت رشته قنات تأمین می‌شد که مهم‌ترین آن‌ها دو قنات موجود در باغ سفارت بریتانیا و دیگری قنات جاری در باغ قوام السلطنه بوده است. آب قنات جاری در سفارت که بسیار پرحجم و همچنان جاری است، درختان چنار کهنسال منطقه را سیراب می‌کند. در منطقه قلهک دارای 2 مسجد به نام های مسجد جامع و مسجد اعظم قلهک وجود دارد که قدیمیترین مسجد مسجد اعظم قلهک می باشد که در آن در ایام تاسوعا و عاشورا نخل قلهک برای ایام سوگواری بیرون آورده می شود همچنین حمام اهالی قلهک واقع در خیابان جلالی جنب بن بست شریعتی می باشد که به نام گرمابه حافظ تا چندین سال پیش معروف بوده است که در حال حاضر تعطیل می باشد که قدمتی بیش از 80 سال دارد که تاریخ به وجود آمدن آن مشخص نیست ولی شواهد نشان می دهد که آب قنات که از سفارت انگلیس وارد حوضچه حمام می شده و کوره پزخانه توسط برگ درختان و الوار سوزانده شده آب گرم می شده و اهالی حمام می کردن که بعدها لوله کشی آب و گاز آمده و دوش حمام نصب شده که قبلا به صورت خزینه بوده است در قلهک یک کوچه به نام کوچه سجاد که در قدیم به (( کوچه ده )) معروف بوده که اهالی قدیمی در این محل زندگی می کردنند که در حال حاضر هم هستن ولی به دلیل ساختمان نوساز و افراد جدید به این محل آمده اند که بافت قدیمی به سبک جدید تغییر شکل داده است . مسجد کوچک دیگری هم در ابتدای کوچه سجاد هنوز هم وجود دارد از طرف جلالی که این مسجد هم قدیمی می باشد.

روایت شده است که می گویند: روزی رضا خان از دو راهی قلهک فعل رد می شد دید سمت چپ بسته است و مسیر ناهموار و شکستگی دارد گفت من می روم سعد آباد تا بر می گردم این جاده بایستی صاف شده باشد و همین طور هم شد. از آن زمان به بعد نام این محل دو راهی قلهک نام گرفت

خیابان دولت در محله قلهک:

این خیابان شرقی ، غربی از خیابانهای قدیمی منطقه محسوب می شود به گونه ای که محله قلهک و دروس را به هم وصل می کند. عریض شدن این خیابان از سالهای پیش مطرح بوده است .ولی جالب است که این خیابان تنها حدود دو  سه سالی است که عریض شده است.

دلیل نام گذاری این خیابان را می توان به حضور گسترده هیات دولت در این خیابان مرتبط دانست در آن زمان دولتمردانی چون ابراهیم زند، مهندس ازکیا، جم، سرتیپ تاج بخش (مسئول دفتر شاه)، آقای مخبرالسلطنه (نخست وزیر رضا شاه) و …. در این خیابان منزل داشتند و به این دلیل بود که این خیابان نام “دولت” به خود گرفت

باغهای قلهک

باغهای مهم قلهک  که در قدیم  بود و الان  اکثراً نیستند عبارتند از:  باغ قوام، باغ محمد دانشور، باغ سفارت انگلیس، باغ کلیسا که دارای قنات جداگانه ایست. باغ و خانه مخبرالدوله هدایت که بعدها در تملک مهدیقلی خان مخبرالسلطنه هدایت ، باغ تیمور تاش (پدر بزرگم باغبان این باغ بزرگ بود و اخیراٌ مهران مدیری سریال مربوط به قاجاریه را در این باغ ساخت). این باغ در پایین قلهک بوده است. باغ هادی دولت آبادی پدر یحیی دولت آبادی. باغ ساعدالدوله، باغ حشمت الدوله، باغ سفارت عثمانی و باغ دادیان

دبستان جم در محله قلهک:

دبستان دولتی جم که در حال حاضر نیز وجود دارد، قبرستان قلهکی ها بود، این مکان توسط جم نخست وزیر رضا شاه که در این محله زندگی می کرد به دلیل عدم وجود مدرسه در این مکان تبدیل به مدرسه شد. اولین مدرسه شمیران، مدرسه شاپور در تجریش بود و دومین مدرسه شمیران مدرسه جم بود.

جم این مدرسه را ا اجازه روحانی و کدخدای محله تاسیس نمود. در این مدرسه شخصیتهای مهم سیاسی درس خوانده اند که از آن جمله شخصیتها، دکتر ولایتی می باشد. هنرمندان زیادی نیز در این مدرسه درس خوانده اند از جمله: نصرا… افجه ای، قوامی (خواننده قدیمی)، ایرج میرزا و هنرمند جوان حمید عجمی و …..قایآ و من  نگارنده نیز گواهینامه (تصدیق) کلاس ششم  خود را در این مدرسه گرفتم.

حمام اهالی قلهک که در حال حاضر مخروبه شده است توسط انگلیسی ها در قلهک ساخته شد. بیان شده است که اولین دوشی که در ایران آمد در همین حمام نصب شد

و هنوز هم جمعی از اقوام پدری ام ساکن قلهک و زرگنده در جوار قلهکند.

و درایام جنگ جهانی دوم تعداد ی از  نظامیان مسیحی  در ضلع جنوبی باغ سفارت  و خیابان دولت مدفون شدند:

گورستان متفقین در تهران

.اولین مرکز تلفن بین شهری در قلهک ساخته شد.

مترو منطقه قلهک

منطقه قلهک به طور خاص به کوچه سجاد معروف است که پیش از این کوچه ده نام داشته است‌.

نقشه محله قلهک

قلهک از شرق به خیابان شریعتی و از غرب به خیابان جلالی و دولت منتهی میشود. آب این منطقه که یکی از آبادیهای توابع شمیران است از هفت رشته قنات تأمین میشد که مهم‌ترین آن‌ها دو قنات موجود در باغ سفارت انگلستان و دیگری قنات جاری در باغ قوام السلطنه بوده است‌. آب قنات جاری در سفارت که بسیار پر حجم و همچنان جاری است‌، درختان چنار کهن سال منطقه را سیراب می کند.

قلهک از نظر تاریخی نیز اهمیت بسیاری دارد. درسال 1251 ه. ق، که سرجان کمپبل وزیر مختاری بریتانیا در ایران بود ، محمد شاه تمامی اختیارات منطقه قلهک را به دولت انگلستان‌، که سفارت ییلاقی خود را در قلهک بنا کرده بود، واگذار کرد، اما اتباع انگلیسی از حقوق خود تجاوز کردند و هر گونه دخل و تصرفی را به عنوان منطقه مسکونی در آن جا به عمل آوردند.

اما چندی بعد، با لغو حق کاپیتولاسیون‌، تمام امتیازات آن‌ها از بین رفت و فقط باغ سفارت در اختیارشان باقی ماند. قلهک محل مجادلات سیاسی و تحصن آزادی خواهان ،خصوصا در زمان مشروطیت، نیز بوده است‌. پس از به توپ بستن مجلس از سوی لیاخوف‌، از آن جا که دولت بریتانیا مخالف سیاست‌های روسیه در ایران بود، به آزادی خواهانی که از مجلس جان سالم به دربرده بودند، مثل دهخدا، تقی زاده و معاضدالملک، پناه داد.

به دستور لیاخوف‌، فرمان‌دار نظامی تهران‌، سفارت محاصره شد، اما سرانجام با مخالفت سفارت بریتانیا با محاصره آزادی خواهان‌، همه پناهندگان از ایران خارج‌شدند. کلمه قلهک از دو کلمه “قله‌” و “ک” تشکیل شده است که قله معرب کلمه کله‌، مخفف کلات به معنای قلعه است‌. عقیده اهالی بر این است که به دلیل اهمیت آبادی قلهک که سه راه گذرگاه‌های لشگرک، ونک و شمیران بوده است‌، به آن( قله- هک) گفته شده است‌.