نقوش گياهی اسليمی و ختايی

دسامبر 5, 2015 | اسلیمی, ختایی, هنر, هنر سنتی | 0 comments

نقوش گياهی اسليمی و ختايی

مقاله -نقوش سنتی
بررسی نقوش گياهی اسليمی و ختايی در هنر ایران

اسلیمی ختایی

اولين نقوش بر دل غارها، صخره ها و سفال ها توسط انسانهاي نخستين ترسيم شده است . ولي به تدريج و با گذشت زمانهاي بسيار انسان توانست به آنها تکامل ببخشد.

نقوش شامل موضوعات مختلف از جمله انساني، گياهي، حيواني و اشيا» مي باشد. گروهي از نقشها که با الهام گرفتن از گياهان در طبيعت شکل مي گيرند نقوش گياهی ناميده مي شوند.

بعضی از نقوش گياهی هستند که به عنوان عناصر تزئيني در بسياري از صنايع هنري و از جمله معماري مورد استفاده قرار مي گيرند. اين نقوش گاه به تنهايي و گاه به صورت تلفيقي با ساير نقوش از جمله نقشهاي ساده هندسي در بسياري از آثار از جمله اشيا و بناهاي تاريخي ديده مي شوند. هنرمندان ايراني در طراحي و اجرا و گسترش اين نقوش سهم زيادي داشته و به موفقيتهاي قابل توجهي دست يافتند.

استفاده از نقوش گياهی در آثار هنری و معماری از قرن هشتم (ه.ق) سير تکاملي داشته است. ولي مجددا از نيمه قرن دوازدهم (ه.ق) سير نزولي به خود گرفته است.

در طراحی سنتی با توجه به شيوه  ترسيم خطوط نقوش به 2 دسته تقسيم مي شوند:

دسته  اول نقوشي  هستند که با خطوط راست و اشکال زاويه دار ترسيم مي شوند که به آنها نقوش شکسته گفته مي شود.

دسته  دوم نقوشي هستند که با خطوط منحني ترسيم مي شوند كه به اين نوع، نقوش گردان مي گويند.

نقوش گياهی اسليمی و ختايی از نوع دسته  دوم يعني نقوش گردان مي باشند.  نمونه اين طرحها را مي توان در گچبريهای تيسفون، چال ترخان ری، قلعه يزگرد در شمال شرق قصر شيرين، حجاريهاي طاق بستان و همچنين در منسوجات دوره  ساساني مشاهده کرد.

گچبری تاق کسری (تیسفون )

نقوش گياهی اسليمی :

اسليمي از ريشه ي «سِلم» به معني آشتي و صلح و سلامت گرفته شده است. اسليمی همان اسلامي است که در متون قديم بيشتر به صورت واژهاي اسلامي آمده است. هم چنين  واژه  «آرابسک»، (طرح عربي  را هم براي اسليمي به کار مي برند. «آرابسک» شيوه اي از تزئين با شکلهاي دقيق هندسي و نقشهاي گياهي ساده شده (استليزه و قراردادي) و دور از طبيعت (انتزاعي) با پيچ و خم هاي متقاطع و موزون و مکرر است كه در زبان فارسي نامهاي ديگري از جمله: طرحهاي طوماري، طرحهاي پيچکي، اشکال طوماري و … دارد. از نظرتاريخي اسليمي از گياه تاک ( مو) سرچشمه گرفته است که در آن پيچيدگي و درهم فرورفتگي برگها، ساقه ها و شاخه ها وجود دارد. نقوش اسليمي الهام گرفته از برگ مو، برگهاي درخت نخل، انجير، کَنگر و ساير اندامهاي گياهان مي تواند باشد.

از زمانهاي کهن تا به امروز به تمام نقوش تزئيني و فرمهايي که از گلها و گياهان در طبيعت الهام گرفته اند و هم چنين کتيبه هايي که به عنوان تزئين مورد استفاده قرار مي گيرند و در شرق اسلامي شکل گرفته اند واژه  اسليمي به کار مي برند. با شروع دوران اسلامي و ممنوعيت خلق تصاوير انساني و حيواني در تزيينات توجه هنرمندان مسلمان به ترسيم گل و گياه به عنوان تزيين در آثار و اشيا» بيشتر شد و به تدريج با برتري هنر اسلامي ترسيم اين نقوش (گياهي) به صورت ترسيمات قراردادي درآمد.

پايه و اساس نقوش گياهي اسليمي وختايي، دايره مي باشد. اين نقوش تابع قوانين هندسي و رياضي هستند. ممکن است نقوش اسليمي شبيه گياه نباشند ولي جلوه اي کامل از قواعد و هماهنگي هستند.

صفت دوم اسليمي پيچيدگي و در هم فرورفتگي است.

بعضي از هنرمندان شباهت طرح اسليمي با خرطوم فيل را از اين مي دانند که الگوي اصلي آن از سر و خرطوم فيل الهام گرفته است و بعضي ديگر منشا نقوش اسليمي را از خط کوفي مي دانند.

طرحهاي اسليمي اوليه در مصر و يونان باستان به اشکال طبيعي گياهان نزديکتر بودند. نام اسليمي بستگي به سَراسليمي دارد که الهام گرفته از چه چيزي باشد. به عنوان مثال اگر سراسليمي الهام گرفته از خرطوم فيل باشد به آن اسليمي خرطومي گويند.

از انواع مختلف اسليمي ميتوان از اسليمي ساده، خرطومي، دهان اژدري، پيچک و جاري نام برد.

هنرمند براي طراحي اين نقوش بايد از شيوه هاي مربوط به هندسه نقوش مثل شيوه هاي گسترش نقش در سطح و تقارن ها و … آگاهي لازم را داشته باشد و با مهارت اين کار را انجام دهد.

در قرن چهارم هجري قمري تزيين با اسليمي توسط هنرمندان مسلمان رايج شده و در تزيين کتب، نقاشي، قاليبافي، کاشيکاري، اين کار به مرحله پيش رفته اي رسيد. کم کم اين نوع تزيين به غرب رفت و به عنوان هنر اسلامي مورد تقليد قرار گرفت و در تزيينات معماري به عنوان شيوه اي غربي(آرابسک) به کار رفت.

نقوش اسليمي در تزيينات مختلف معماري (از جمله مقرنس)، گچبري، کاشي کاري هم چنين حجاري، فلزکاري، تذهيب، منبت کاري، قاليبافي، پارچه بافي، سفالکاري، قلمزني، تزيين کتب، مينياتور و خوش نويسي کاربرد دارد.

نقوش گياهي ختايي:

” ختا ” را برخي منسوب به خطا به معني اشتباه و سهو مي دانند. ختابه معني گل و ريحان هم به کار رفته است؛ و همچنين ناحيه اي از چين به نام ختا.

نقوش ختايي ساقه هايي هستند مانند ريسمان که گل ها، غنچه ها، برگ ها و بندها روي آن قرار مي گيرند. نقوش ختايي داراي پيچ و خم موزون هستند. بعضي ها بر اين عقيده اند که اين گونه طرحها را در دوره  مغول از چين آورده اند و به همين دليل ختايي ناميده مي شود ولي بررسي سير تکاملي کاربرد طرح گلها در دوره هاي مختلف از دوران هخامنشي تا کنون نشان مي دهد که اين طرح در آثار اين دوران هم بوده و به تدريج تکامل يافته است و اين تشابه نقوش به دليل روابط سياسي، فرهنگي و بازرگاني ميان دو کشور بوده است.

به عبارتي ديگر ختايي گونه اي اسليمي ظريف با گل و بوته و غنچه است.

طرحهاي ختايي هم مانند اسليمي ها به تناسب فضا و طرحهاي هندسي روي سطح اثر هنري مي چرخند و هنرمند براي پر کردن نقش يک قطعه قالي يا کاشي ناگزير است از اين طرح ها بهره گيرد : زيرا اين طرح ها در واقع وسايلي براي ايجاد نظم و وحدت ميان اجزا اثر هنري هستند.

قاعده ترسيم گل درختايي نيز مانند طرحهاي اسليمي بر دايره استوار است و از تلفيق و ترکيب دواير، انواع گلهاي ختايي به شکل غنچه و گل کامل و با جلوه هاي مجرد ظاهرمي شوند. کاملترين گل در مجموعه  ختايي به «لاله عباسي» شهرت دارد.

گل و برگ هاي به کار رفته در ختايي عبارتند از: برگ عباسي – گل شاه عباسي (اناري) – پيچک – غنچه – گل نيلوفر – پنج پر – گل فرفره – ساق و برگ مو – خوشه ي انگور – بوته ترمه (بته جقه) – نخل – انجير و … اجزاي ختايي شامل: برگ، گل، غنچه و بند مي باشد.

در طرح ختايي چند نکته اساسي وجود دارد و آن اين است که قسمت هايي از طرح ساقه ضخيم تر و قسمتهاي نازکتر است. چنان که در طبيعت، ساقه ها به اين صورت هستند. ديگر اين که گل اصلي در طرح ختايي بايد جايي قرار گيرد که توجه بيننده را به خود جلب کند. همچنين برگها و گلها و غنچه هاي ختايي (مفردات ختايي) بايد با گل اصلي متناسب باشند.

بهره گيري از شيوه ي طراحي طبيعت گرا در هنر غربي که از زمان قاجاريان افزايش يافته بود باعث شد که هنرمندان ايراني از آن زمان (قرن دوازدهم هجري قمري) به بعد نقوش گردان اسليمي و ختايي را در آثار خود کمتر به کار ببرند. در دوره صفويه نقوش گياهي و انتزاعي گردان (اسليمي و ختايي) کاربرد بسيار متنوع و گسترده اي پيدا کرد و در تزئينات گنبد و کاشي کاري مساجد و ابنيه شهرت داشت.

ترسيم و اجراي نقوش و گره هاي هندسي با شيوه اي دقيق به تنهايي و گاه با تلفيق ختايي و اسليمي به صورت گوناگون به ويژه در تزئينات معماري (از جمله مقرنس) رواج بسيار داشت. مسجد جامع اصفهان در شمار شاهکارهاي معماري جهان است و مجموعه ي کاملي از بيان تاريخ و هنر و کاربرد مصالح و تکنيک هاي مختلف معماري است. از تزئينات مهم گياهي اسليمي و ختايي در اين بناي معروف ميتوان از محراب گچبري، نورگيري هاي کاشي کاري و کاشي کاري معرق ايوان جنوبي آن نام برد.

يکي ديگر از عناصر معماري در ساخت مساجد محراب ها هستند. از محراب هاي گچبري شده با تزيين نقوش گياهي اسليمي و ختايي مي توان از محرابهاي مسجد جامع اردستان، مسجد پير بکران، مسجد علويان، مسجد بسطام نام برد.

غالب بناهايي که از شاهکارهاي معماري ايران محسوب ميشوند بخش عمده اي از زيباي و شکوه خود را از کاشيهاي زيباي خود دارند که با نقوش گياهي مزين شده است. کاشيکاري سقف مسجد امام خميني (شاه سابق) در اصفهان نمونه اي با ارزش از اين نوع نقوش مي باشد.

فن و هنر ایران زمین

اسلیمی

سپتامبر 6, 2015 | اسلیمی, معماری اسلامی ایران, معماری سنتی, نگارگری ایرانی, هنر گره سازی | 0 comments

اِسلیمی نقش تزیینی به شکل گیاه با ساقه‌های مارپیچی است که ابتدا و انتهای آن مشخص نیست.

اسلیمی گونه‌ای از نقش و نگار است شامل خط‌های پیچیده و منحنی‌ها و قوس‌های دورانی مختلف که در تزئینات و کتیبه‌ها و بعضی دیگر از کارهای نقاشی ترسیم می‌کنند. اسلیمی گاهی به صورت نقش اصلی و زمانی همراه با دیگر طرحها، در معماری٬ کتاب‌آرایی و هنرهای صناعی به‌کار رفته‌است.

عبارت اسلیمی منسوب به اِسْلیم، شکل دیگری از واژهٔ اسلام است و به این جهت گاهی آن را اسلامی نیز خوانده‌اند. اسلیمی یکی از هفت نقش اصلی در نگارگری سنتی ایران است. اسلیمی نمودار تجریدی «درخت زندگی» و یا صورت عام درخت به ویژه درخت تاک است که با گردش‌ها و پیچش‌های پی در پی و هماهنگ شاخه‌های آراسته به برگها و نیم برگ‌ها و گره‌های آن از پایه‌ای که بند اسلیمی خوانده می‌شود، می‌روید و با نظمی خاص و شکلی چشم‌نواز که میان اجزاء آن وجود دارد، طرحی ویژه از درخت را ارائه می‌دهد. تمام منحنی‌های اسلیمی جهتی به درون و جهتی به بیرون دارند که جزء ذات اسلیمی است که این گرایش به بی‌نهایت دارد و نشانی از جاودانگی در اسلیمی به شمار می‌رود. اسلیمی طرحی است متشکل از قوس‌های دورانی زیبا که با چنگ‌ها، ماهیچه‌ها، سرچنگ‌ها، گره‌ها و انشعاب‌های مناسب کامل می‌شود و زیبایی و شکوه خاصی را دربر می‌گیرد.

برخی از پژوهشگران، ریشهٔ این طرح را برگرفته از نقش «درخت زندگی» که در هنر ایران سابقهٔ کهن دارد، می‌پندارند. اما در هر حال اسلیمی نامی جدید است برای طرحی کهن که با شیوه‌های گوناگون و تنوع بسیار از روزگار باستان تاکنون کاربردی گسترده در هنرهای تزیینی ایران بویژه نگارگری ایرانی دارد.

باستان‌شناسان و پژوهشگران غربی به هنگام بررسی هنر اسلامی، چون با نقش اسلیمی نخستین بار در سرزمینهای غربی اسلامی چون فلسطینروبه‌رو شدند، این نقوش را عربی پنداشته، آن را «اربسک = عربانه» خواندند. در حالی که پس از مدتی دریافتند که این طرح‌ها هیچ گونه ارتباطی با عرب نداشته، و سرچشمه گرفته از هنر دیگر ملل و از همه بیشتر متأثر از هنر ساسانی، هلنی و بیزانس است اما به هر حال، اسلیمی نقوشی است که در دوره اسلامی به کمال رسیده‌است. طرحی که امروز به نام اسلیمی در هنر ایران شناخته می‌شود، طرحی تجریدی و انتزاعی (دور از طبیعت) و تکامل یافته از نقش مایه‌هایی است که در چند هزار سال کاربرد، دگرگونیهای بسیار به خود دیده، تا به صورت کنونی درآمده‌است.

نقوش اسلیمی چیست؟
اسلیمی از لفظ اسلامی گرفته شده است این طرح از ابتکارات هنرمندان اشکانی و ساسانی است اسلیمی عبارت است از گردش ها پیچ و خم های مدور تکراری اغلب قرینه که یادآور پیچش ساقه گیاه می تواند باشد و در نقوش تزیینی ایران نقش پایه ای دارد. برای رسم اسلیمی ها هم از قوس های حلزونی استفاد می شود..
هنر ايران در قرون اوليه بعد از محو شدن شيوه هاي حجاري و نقاشي دوره ساساني با ابتكاراتي در خطوط عربي آغاز مي گردد. آثار و شواهد بسيار در دست است كه بهترين نسخ قرآن مجيد و خطوط تزئيني مختلف عربي بوسيله هنرمندان مبتكر ايراني نوشته شده است. دليل قاطع اين است كه هنرعرب قبل از تسلط اسلام بر ايران و بكار افتادن هوش و استعداد ايرانيان در راه مذهب مقدس اسلام قابل توجه نموده و آنچه آثار نفيس و پر قيمت بنام هنر عربي بدست آمده مربوط به ادواري است كه ايرانيان دين مبين اسلام را پذيرفته و در اين راه ذوق و قريحه ذاتي خود را با عشق و علاقه سرشار بكار برده‌اند.
پیدایش نقوش اسلیمی
ايرانيان بعد از ابتكار در خطوط عربی براي تزئين كتب خطي ـ خلفاي اسلامي راـ به ذوق آورده و بتدريج نتيجه گرفته تا حواشي و سر لوح و آغاز و ختام كتب مقدس را بوسيله ساقه هاي گل و برگ با طلاي ناب تزئين نمايند. در نتيجه ديري نگذشت كه هنر تذهيب كاري و گردشي هاي اسليمي و خطائي را ابتكار نموده و رايج و ساختند.
كلمه اسليمي در اصل همان اسلامي است كه هنرمندان ايراني براي تركيب بندي تذهيب اختراع نمودند و چون قبل از اسلام وجود نداشته و در دوره‌اي ابتكار شده كه ايرانيان مسلمان شده بودند لذا نام اسليمي به آن دادند.
بعدها تركيب بندي اسليمي و خطائي كه از گل برگهاي تزئيني و نقاشي مي شد براي نقش پارچه و قالي و كاشي كاري مساجد نيز مورد استفاده قرار گرفت و تا امروز هم ادامه دارد. لازم به تذكر است كه نقوش تزئيني اروپائي كه در حواشي كتب خطي و همچنين تزئين بناهاي تاريخي رم ـ پاريس و وين نقاشي شده به خوبي نفوذ تركيب بندي اسليمي و خطائي ايران را نشان مي دهد.
بشر از هزاران سال پيش از چوب به واسطه شکل متناسب آن براي ايجاد سرپناه، ساخت قايق و ديگر موارد استفاده مي کرده است. بررسي آثاري كه از بررسي هاي سه هزار سال قبل از ميلاد که در شوش بدست آمده، نشاندهنده اين مطلب است که مردمان بومي ايران نه تنها از چوب براي کلبه سازي خود استفاده مي کردند بلکه در ساخت نردبان و ديگر وسايل زندگي هم از آن بهره مي بردند.
در دوران هخامنشي ها هم استفاده از چوب بسيار متداول بوده؛ به طوري که در ساخت عمارت هاي کاخ هخامنشي – شوش و آپادانا – از درخت هاي بلوط ايراني و سدر لبناني استفاده شده بوده است. به اين ترتيب قبل از استعمال آهن در ساخت بنا، تخت جمشيد بزرگ ترين سطح زيربنايي بود که از چوب در آن استفاده فراواني شده و تمامي اين آثار چوبي در اثر آتش سوزي از بين رفتند. گزنفون ضمن توصيف سلاح هاي نبرد کوروش از يک نيزه عالي چوبي که از چوب سنجد ساخته شده بود، ياد مي نمايد.
توجه پارسيان باستان به درخت، بسيار قابل توجه مي باشد. مي گويند بزرگ ترين درخت سروي که در ايران موجود بوده، توسط زرتشت پيامبر کاشته شده و سرو کاشمر ناميده مي شد و در ادبيات پارسي شهرت به سزايي داشته است. اين سرو را اعجاز زرتشت مي دانستند و معتقد بودند که زرتشت آن را از بهشت آورده است. نهايتا اين سرو توسط متوکل عباسي، قطع و تکه تکه به بغداد فرستاده شد. عمر اين درخت در زمان قطع 1450 سال و دور تنه آن بالغ بر 28 تازيانه بوده است.
در ديگر مناطق هم استفاده از چوب براي مردمان آن نواحي ناآشنا نبوده است. در افسانه هاي يونان آمده هر درخت را فرشته اي به نام هامادراياد که در داخل او پنهان مي باشد، نگهباني مي کند و جان وي به حيات درخت بستگي دارد؛ اگر مجبور به قطع درختي مي شدند، براي درخت تحف و هدايا مي بردند.
مصري ها هم راه استفاده از چوب را به خوبي مي دانستند. آنان سه هزار سال پيش، کاغذ و روکش هاي چوبي را در آثار خود بکار مي بردند.
فنيقي ها هم در ساحل لبنان، معبد حضرت سليمان را در سال 1012 قبل از ميلاد از چوب ساختند، سقف و ديوارهاي اين معبد از چوب سدر لبنان تهيه شده و کف آن از چوب سرو پوشيده شده درها از چوب زيتون و ستونهاي نگهدارنده نيز چوبي بودند.
در طول تاريخ، استفاده از چوب و حکاکي بر روي آن، همچنان به ترقي خود ادامه داد؛ اما در قرن 17 و 18 ميلادي رو به افول نهاد تا آن که در قرن 19، رشد مجددش را از سر گرفت.

نقوش ختایی و اسلیمی در هنر اسلامی نماد خلد برین و عوالم بهشتي است

انسان همواره از نقوش و تصاویر برای بیان مقصود و یا برداشت خود از عالم استقاده کرده است. در این میان هر فرهنگ و تمدن به علل گوناگون نقوشی خاص و منحصر به فرد را برای بیان مقاصد خود به کار برده اند.

منابع : ویکی پدیا

http://www.islamicartz.com/story/EezFLiVxAqrb9HW3AxgiIPA6Dj2HUZ7dcDw9oq5i-yY

http://iraniangraphic.com/blog/39/%D9%86%D9%82%D9%88%D8%B4_%D8%A7%D8%B3%D9%84%DB%8C%D9%85%DB%8C_%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%9F.html

گرداوری گروه فن و هنر ایران زمین