گره چینی ، ترکیب چوب ، آینه ، شیشه رنگی و.

گره چینی ، ترکیب چوب ، آینه ، شیشه رنگی و..

ترکیب رنگ، چوب و شیشه در اُرُسی

ترکیب رنگ و چوب و شیشه در ارسی، یادگار معماری ایرانی

الف: نگاهی مختصر به تاریخ پیدایی و ویژگی های درها و پنجره های ارسی

اُرُسی ها از ویژه ترین عناصر معماری ایرانی هستند. ارسی در یا پنجره ی کشویی بالارویی است که به طور عمودی بالا و پایین برده می شود و عموماً درگاه آن رو به حیاط است. بدنه ی ارسی با چوب به شیوه ی منبت کاری و مشبک (گره چینی) و نقش های متنوع هندسی و گیاهی (گره چینی و اسلیمی) ساخته می شود و سپس درون شبکه های چوبی شیشه های رنگی گذاشته می شود. ارسی ها معمولا مستطیل شکل هستند و بخش فوقانی آن ها تا زیر سقف به شکل مستطیلی یا هلالی یا ضربی که با شیشه های رنگی زینت داده شده، تکمیل می شود. این گونه در و پنجره برای تنظیم و ملایم کردن نور در خانه های آفتاب گیر مناطق گرمسیری کاربرد وسیعی داشته و بسیار مناسب بوده است. اما ساخت آن در سایر مناطق نیز کم و بیش رواج داشت و در بعضی مواقع در آن آیینه کاری نیز به کار می رفت.

گره چینی، گره خوردن هنرمندانه تکه های چوب

با آنکه گره چینی و گره سازی و کاربرد نقوش گره دار در بناهای ایرانی قدمت کهنی دارد و نمونه آثاری از این هنر حتی از دوره ی آل بویه باقی مانده است؛ اما کاربرد گره چینی با ترکیب شیشه، آن طور که در پنجره ها و درهای ارسی دیده می شود، بیشتر از زمان صفویه به این سو قابل پیگیری است.

درباره ی واژه ی «ارسی» و اینکه چرا پنجره های گره چینی چوبی با تلفیق شیشه های رنگی و آینه را ارسی می خوانند، به طور کلی دو نظر اصلی وجود دارد: دیدگاه اول هنرساخت در و پنجره های ارسی را هنری وارداتی می داند و معتقد است که با توجه به تاریخچه ی احتمالی استفاده از تزیین ویترای، شیشه های رنگی و نقشبند منقوش در کشورهای اروپایی در قرون وسطی و بخصوص در کلیساهای عصر گوتیک، ایده ی ساختارسی محتملاً از آن سرزمین ها به ایران آمده است. در جریان تسلط دولت عثمانی بر متصرفات روم این هنر توسط گروهی از هنرمندان ارامنه به ارمنستان منتقل شد و با ترکیبی از چوب و شیشه و اتصالات گوناگون در تزئین درها و پنجره ها مورد استفاده قرار گرفت. با تشکیل حکومت صفویان و بخصوص در دوران شاه عباس صفوی گروهی از ارامنه ی شوروی به دلیل ملاحضات سیاسی به اصفهان کوچانده شدند و با احداث کلیساها و مدارس مختص خود، بخشی از هنر و فرهنگ سرزمین خود را به ایران آوردند. از جمله گره چینیبا شیشه رنگی که در قالب پنجره ها و روزن ها و درها و با نام ارسی استفاده شد. از این رو و با توجه به چنین دیدگاهی گفته می شود که ارسی از واژه ی اروس به معنای روس یا منسوب به روسیه عاریه گرفته شده است.

استاد پیرنیا
پدر معماری سنتی ایران
از استادان برجسته معماری سنتی ایران و پایه گذار نگرش نوین به فرهنگ و تاریخ معماری ایرانی ـ اسلامی است .

دیدگاه دوم که بیشتر توسط «محمد کریم پیرنیا» نمایندگی می شود، نظر قبلی را رد می کند و این طور استدلال می کند که قدمت ساخت چنین پنجره هایی در ایران بسیار پیش تر از شکل گیری هرگونه معماری قابل توجه در روسیه است، و نمونه هایی از این هنر را در بناها ونقاشی های کهن ایرانی می توان یافت. وی بیان می کند که احتمالاً نام ارسی به دلیل شباهت آن با قند اروس باعث این اشتباه شده است.

او همچنین می افزاید که «اُر» پیشوندی است به معنای بالارفتن و نظایر آن، این پیشوند مثلاً در واژه ی اردک (مرغ بالا جهنده)، ارچین (پله) و بسیاری واژه های دیگر دیده می شود.

این پیشوند به معنای شبکه و نور و تماشا نیز در گویش های جنوب ایران بسیار رواج دارد.

از آنجا که ارسی پنجره ی مشبکی است که به جای گشتن بر روی پاشنه ی گرد به سمت بالا می رود، از این رو یافتن ریشه های ایرانی برای این هنر محتمل تر است.

شاهکارهای هنر ایران

«آرتور اپهام پوپ» نویسنده ی کتاب «شاهکارهای هنر ایران» به سنت غربیان این پنجره های رنگی را «ویترای» می نامد و می نویسد پنجره های ویترای از حدود قرن هفدهم جزء مهمی از معماری ایران محسوب می شوند.

چنانکه اشراف و حتی خانواده های متوسط در خانه های خود حداقل یک دیوار را به این هنر اختصاص می دادند. در این پنجره ها فرم های هندی، ستاره ها، چرخ ها و چندوجهی های در هم تنیده شده، قاب ایده آلی را برای شیشه های رنگی ایجاد می کنند.

رنگ ها به تنهایی شاید کمی تند باشند، اما توسط این طرح های شکسته شده و زاویه دار به خوبی تقسیم شده و باهم ادغام یافته اند، به طوری که نتیجه ی کار ایده آل است.

پوپ به نقل از تاورنیه ادامه می دهد :

معمولاً از این روش برای اتاق زنان یا اتاق هایی که ایشان استفاده می کردند بهره می بردند. بدین ترتیب ضمن اینکه از پنجره هایی به شفافی کریستال استفاده می بردند، با این روش فضایی ایجاد می کردند تا زنان کمتر دیده بشوند.

ارسی ها علاوه بر ایجاد فضای محرمیت در خانه، در تأمین نور طبیعی منازل نیز نقش بسزایی داشتند.

معماری ایرانی و تزئینات آن همواره به گونه ای ساماندهی و طراحی می شد که امکان استفاده از حداکثر نور خورشید را برای تأمین نور ارزان و سالم در طول ساعات روز فراهم کند. مضاف بر این ها گره چینی با شیشه های رنگی و چوب (ارسی) با برپایی نوعی نظام خاص هندسی نقوش باعث ایجاد امکان موثر و ویژه ی خاصیت «اکوستیک» درمعماری می شود.

فرم های شش ضلعی با گوشه ها و زوایای حساب شده در گره چینی می توانند در پایین آوردن قدرت انتقال و برد صدا موثر باشند. این فرم ها (مانند آنچه در بنای چهل ستون قابل مشاهده است) با ایجاد نوعی رزونانس صوتی به ایجاد فضای اکوستیک کمک می کنند.

ارسی ها از اجزای اصلی معماری ایرانی در دوره ها صفویه، زندیه، قاجاریه و حتی پهلوی بودند که امروزه اثر چندانی از آن در معماری مدرن خانه های ایرانی یافت نمی شود. ارسیها دارای کارکرد همزمان معمارانه و تزئینی بودند و معمولاً سه دری، پنج دری، هفت دری و گاهی نه دری ساخته می شدند و در ساختار اصلی خود از چهارچوب، وادار، پاخور، پاتاق و لنگه ها تشکیل می شدند.

چهار چوب از چوب هایی به صورت طولی، عرضی و منحنی تشکیل یافته که سایر اجزای ارسی در میان آن قرار  می گیرد.

ستون های عمودی در وسط چهارچوب، همینطور ستون های که به صورت طولی پنجره را به قسمت‌هایی مساوی تقسیم می کنند وادار نام دارند؛ پاخور یا پاشنه ارسی قسمت پایین و افقی  چهارچوب  است که ارتفاع آن با توجه به ارتفاع کتیبه و لنگه ها عموماً بین ١٠ تا ۵٠ سانتی متر تغییر  می کند؛ پاتاق یا کتیبه به قسمت بالایی پنجره اطلاق می‌شود که لنگه ها در داخل آن ها قرار می‌گیرند؛ بخشی از قسمت پایین ارسی دارای شیشه های رنگی بزرگ، گاهی تزئینات و به صورت متحرک است، که به آن لنگه یا درک یا چشمه می‌گویند.

خانه حقیقی در تهران (ساخته شده در عصر صفوی، با تزئینات عهد زند و قاجار)، خانه اعلم در اصفهان (حدود 140 سال قبل)، خانه امام جمعه در تهران (عصر ناصرالدین شاه قاجار)، خانه آصف وزیری در سنندج (عصر قاجار) و خانه امینی ها در قزوین (عصر قاجار) تنها نمونه هایی از بناهای به جا مانده از سنت معماری ایرانی هستند که درها و پنجره های ارسیبه کمال در آن ها بکار رفته است.

خانه اخوان حقیقی در اصفهان

تصاویر:
1.    ارسی در چوبی خانه حبیب آبادی  اصفهان، عصر قاجار

2.    ارسی درب گره چینی ارگ کریم خان شیراز، عصر زندیه

3.    مسجد نصیرالملک در شیراز، عصر قاجار

گره چینی، گره خوردن هنرمندانه تکه های چوب
پنجشنبه 30 دی 1395

چوب همواره یکی از عناصر دائمی مورد استفاده در معماری ایران بوده است و به دلیل موقعیت ویژه در معماری و تنّوع انواع آن سبب شد تا این عنصر از پوشش پشت بام ها گرفته تا قاب های تزئینی پنجره ها و ساخت اشیاء فلزی، چوب مورد استفاده قرار گیرد.
به گزارش ایمنا، گره سازی بخشی از هنر معماری اسلامی است که انواع مختلف آن در هنرهای منبت کاری، کاشیکاری، گچبری، خاتم کاری، آجر کاری، آیینه کاری، سنگ کاری و در کارهای نجّاری مانند آلَت بندی نَرده ها، درب و پنجره ها، دکورهای چوبی و منبت کاری مَنبرها و در آهنگری نیز به همین ترتیب مورد استفاده قرار می گیرد.
گره چینی در معماری ایران
گره چینی چوب از هنر های ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است. برخی پژوهشگران احتمال داده اند که استفاده از این هنر از دوران خلفای عباسی آغاز شد و در قرن 6 تا 8 هجری قمری در کشورهای مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است. بر اساس شواهد، پیشینه هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی باز می گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است. از این سبک کار به طور معمول در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهای منازل و کاخ ها و نرده ها استفاده شده است. از دوران صفوی به بعد، تعبیه شیشه های رنگی در چوب های مشبک رایج شد و در اصطلاح به «ارسی» مشهور شد. هنرهای چوبی پس از صفویه به ویژه در دوران قاجار نه تنها تکامل فنی نداشت بلکه با افت فنی نیز روبرو شد. البته هنر ارسی سازی در این دوره به اوج خود رسید. به طور کلی از چوب و فرآورده های آن در بناهای صد سال اخیر به عنوان مصالحی موثر در ستون های چوبی، پوشش سقف های دوجداره خارجی و توفال سازی، در ساختن پنجره های ارسی و پنجره های ظریف با کارهای هنری مختلف گره سازی، قواره بری و غیره استفاده شده است.

گره سازی درچوب به 22 شیوه منبت کاری و مشبک کاری معمول است. از گره های معمول در معماری، در منبت کاری ..

منبع : مجله خبری http://tnews.ir/news/a25278350205.html