صنایع دستی استان گیلان 

گیلان

موقعیت جغرافیایی استان گیلان

استان گیلان با مساحت 14711 کیلومتر مربع در میان رشته کوههای البرز و تالش در شمال ایران جای گرفته است. این استان به واحد جغرافیایی جنوب دریای خزر تعلق دارد و با استان های اردبیل در غرب، مازندران در شرق ، زنجان در جنوب و کشور استقلال یافته آذربایجان و دریای خزر در شمال هم مرز و همسایه است. رود سفید تمشک که بین چابکسر و رامسر جاری است، آن را از استان مازندران جدا می کند.

بر اساس تقسیمات کشور سال 1375 ، این استان به مرکزیت رشت، 12 شهرستان، 35 شهر، 30 بخش، 99 دهستان و 2763 آبادی دارد . شهرستان های استان عبارتند از : آستارا ،آستانه اشرفیه، بندر انزلی، رشت، رودبار، رودسر ، شفت ،صومعه سرا ، طوالش ، فومن ،لاهیجان ولنگرود .

تاریخ گیلان

تاریخ گیلان با تکیه بر پاره ای اشاره ها و کاوش های باستان شناختی به دوره پیش از آخرین یخبندان ( بین 50 تا 150 هزار سال پیش ) می رسد . با مهاجرت آریایی ها و دیگر اقوام به این سرزمین ، از آمیزش مهاجران و ساکنان بومی منطقه ، قوم های جدیدی پدید آمـدند که در این میان دو قوم « گیل » و « دیلم » اکثریت داشتند . از همان آغاز ، فرمانروایان این قوم از آزادی کامل برخوردار بوده اند و هیچ گاه در برابر بیگانگان و یا در مقابل حکمان دیگر ، تسلیم نشده اند و حتی به اطاعت دولت ماد در نیا مـده انـد . در قـرن ششم پیـش از مـیلاد ، گیلانیان با کوروش هخامنشی متحد شدند و دولت ماد را سرنگون کردند . در زمان ساسانیان ، گیلان استقلال خود را از دسـت داد و اردشیر بابکان به یاری ارتشی مرکب از 300 هزار مرد جنگی و نزدیک به 10 هزار سواره گیلان را تسخیر کرد .

پس از پیروزی عرب های مسلمان بر ایرانیان ، گیلان به مأمن علویان تبدیل شد . در حدود سال 290 هجری قمری ، مردم گیلان و دیلم کم کم به مذهب علویان روی آوردند و در گسترش آن نیز کوشش بسیار کردند. سلسله دیلمیان در دوران فرمانروایی خود به بغداد لشگر کشیدند و خلیفه عباسی را شکست دادند . مغولان در زمان اولجایتو موفق شدند برای مدت کوتاهی این سرزمین را تصرف کنند . گیلانیان در به قدرت رسیدن صفویان نقش مهمی را ایفا کردند.

در زمان سلطنت شاه عباس اول ، گیلان استقلال خود را از دست داد . در سال 1071 هجری قمری ، قوای روسیه به دستور پتر کبیر به گیلان حمله برد و رشت را تا سال 1145 هجری قمری در اشغال خود نگه داشت . گیلک ها در پیروزی انقلاب مشروطیت نیز سهمی عمده داشتند . آنها در سال 1287 هجری قمری تهران را فتح کردند . نقش مردم گیلان در نهضت میرزا کوچک خان جنگلی نیز از نمونه های درخشان تاریخ این سرزمین است .

صنایع دستی

انواع صنایع دستی که در استان گیلان تولید می شود عبارتند از: خراطی و نازک کاری چوب، منبت کاری ، معرق کاری ، حصیر بافی، بامبو بافی، مروار بافی، سفالگری و سرامیک سازی، نقاشی روی کدو، نمد مالی، شالبافی، ابریشم بافی، جاجیم بافی، گلیم بافی، چموش دوزی، قلابدوزی، چادر شب بافی، قالی بافی.

منبت کاری:

منبت یکی از ظرایف صنایع دستی ایران است که چونان دیگر انواع این صنعت پر پیشه تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می شود و دست اندر کاران آن از مواد اولیه ای ارزان و فراوان محصولاتی گرانبها با ارزش های مصرفی و هنری فوق العاده بالا به وجود می آورند. منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری برروی چوب براساس نقشه ای دقیق. از آنجا که چوب دارای مقاومت قابل ملاحظه ای در برابر رطوبت، عوامل جوی و … نیست متأسفانه نمونه و اثری از چوبهای منبت کاری شده در دوره پیش از اسلام در دست نیست.

در استان گیلان به دلیل وجود جنگل و درخت چوبهای زیادی نیز در دسترس است. در نتیجه کارهای بسیار زیبایی را می توان در اینجا مشاهده کرد.

فن و هنر گیلان

خراطی و نازک کاری با چوب:

خراطی، آن دسته از کارهای چوبی است که معمولاً با قرار گرفتن چوب برروی دستگاههای خراطی که طی آن چوب حول مرکزیتی به دوران می آید انجام می شود.
فرآورده های تولیدی این رشته شامل گلدان، قندان، شکلات خوری، آجیل خوری، زیر سیگاری، میان قلیان، عصا و … است.
نازک کاری چوب، روشی از ساخت فرآورده های چوبی است که طی آن بوسیله وسایل نخاری نظیر اره، رنده، سوهان، مغار و … قطعات کوچک چوبی آماده می شود. سپس بصورت روکش برروی بدنه چوبی چسبانده می شوند. قطعات چسبانده شده تحت فشار قرار گرفته و شکل می گیرند. از این روش انواع شکلات خوری، زیر سیگاری، قاب عکس و نظایر آن تولید می شود.

معرق روی چوب:

عمدتاً این هنر در شهر رشت و به صورت خصوصی کار می شود

حصیربافی:

مهمترین مراکز عمده بافت: رشت، خمام، حسن رود، انزلی، اطراف لنگرود و رودسر است.
بامبو بافی:
شروع کار بامبو بافی با کشت چای در گیلان آغاز و رواج یافت و مهمترین مرکز تولید آن لاهیجان علی الخصوص منطقه لیالستان است. بامبو در فارسی به نی خیزران شهرت دارد که به طور طبیعی در مرداب ها و اطراف رودخانه های لاهیجان و رشت می روید.

مرواربافی:

مرواربافی یکی از رشته های صنایع دستی است که طی سالیان اخیر در گیلان رواج یافته است. مروار یک نوع چوب ترکه ای است که در منطقه سولقان در اطراف تهران کاشته می شود و از آن انواع و اقسام سبد در سایزهای مختلف, جامیوه ای, جانانی, جا لیوانی و … می بافند. از نظر شکل و ظاهر به محصولات بامبوبافی بسیار شبیه است.

سفالگری و سرامیک سازی:

از مراکز مهم این رشته در استان گیلان می توان آستارا, انزلی, رودسر, صومعه سرا, لاهیجان و تالش یاد کرد. در استان گیلان مواد اولیه و مورد مصرف سفال بسیار یافت می شود و به دلیل رطوبت هوا و بارندگی های تقریباً دائمی از گذشته های دور مصرف سفال سقف برای پوشش ساختمانها استفاده می شد.

نقاشی روی کدو:

در لیالستان لاهیجان نوعی کدو کشت می شود که به کدوی قلیایی معروف است و در شرایط خاص پرورش می یابد. ابتدا کدوی نارس را درون قالبی چوبی که جداره آن به شکلهای زیبا و متفاوت مشبک است قرار می دهند و دهانه آن را می بندند به طوریکه فقط ساقه کدو از دهانه قالب بیرون می ماند. کدو که به تدریج رشد می کند شکل قالب چوبی را به خود می گیرد و از داخل روزنه های قالب مشبک به بیرون نفوذ می کند. پس از رسیدن کامل کدو آنرا از ساقه جدا کرده و با احتیاط قالب را باز می کنند و سپس آنرا نقاشی کرده و برای آنکه رنگ آن تیره قهوه ای بشود, آنرا درون ظرف بزرگی با پوست انار و زاج سیاه می جوشانند و سپس قسمتهایی از پوست کدو را که باقی مانده است می تراشند و در نتیجه نقش و نگار روی آن ظاهر می شود. این کدو پس از رسیدن خود به خود توخالی می شود. از این محصول بیشتر برای قلیان، پایه آباژور و … استفاده می کنند. این هنر از هنرهای تزئینی است.

نمد مالی:

نمد به عنوان یکی از زیراندازها و تن پوش های سنتی ایران سابقه ای طولانی دارد. ماده اولیه مورد نیاز برای تهیه نمد بطور معمول ضایعات پشم و کرک قالی است. ولی از آنجا که تولید نمد بنا بر سفارش متقاضی به نمدمال صورت می گیرد از پشمهای مرغوب نیز در آن استفاده می شود.
بناهای یادبود تاریخی:

1-آرامگاه دکتر محمد معین ، آستانه
2-پل تاریخی لوشان ،‌لوشان
3-منطقه باستاشناختی مارلیک ، رودبار
4-خانه منجم باشی ، لنگرود
5-آرامگاه شیخ زاهد گیلانی ، لاهیجان
بناهای یادبود مذهبی :

1-مسجد اکبریه ، لاهیجان
2-آرامگاه سید جلال الدین اشرف ، آستانه
3-مسجد صفی ، رشت
جاذبه های طبیعی :

1-مرداب انزلی ، بندر انزلی
2-دریای خزر ، گیلان
3-جنگل ، گیلان
4-رودخانه سفید رود ، گیلان

1-بازارهای روزانه ، گیلان
2-صنایع دستی
3-روستای ماسوله ، فومن
4-موزه رشت ، رشت

صنایع دستی در استان گیلان

شرايط خاص آب و هوايى گيلان و موقعيت جغرافيايى و سابقه چندين هزار ساله مردم اين سرزمين درهنر و صنعت موجب شده است كه گيلان داراى صنايع دستى متنوع باشد. كشفيات باستانشناسى تپه مارليك (چراغعلى تپه) نشانگر فرهنگ، تمدن و هنر دستى مردم اين خطه از سرزمين ايران است.

هم اكنون صنايع دستى گيلان در رشته‏هايى مانند، سبدبافى و حصيربافى، مرواربافى، بامبوبافى، سفالگرى، نمدمالى، دستباف‏هاى ابريشمى، نخى و پشمى، قالى‏بافى، چموش‏دوزى، چوبكارى محدود گشته است و صنايع دستى به عنوان كالايى تزئينى قلمداد مى‏شود.

خانواده‏هاى روستايى در فصلهايى كه كار كشاورزى كمتر مى‏شود به توليد صنايع دستى چون حصير بافى، بامبو بافى، قالى بافى و دستبافهاى ابريشمى، نخى و پشمى مى‏پردازند و از اين راه صنايع دستى نقش مهمى در اقتصاد خانواده ايفا مى‏كنند.

برخى از مردم گيلان به شكل حرفه‏اى به توليد صنايع دستى مانند سفالگرى، حصير بافى، نمدمالى مى‏پردازند و از اين راه كمكهاى شايانى به اقتصاد استان و جلوگيرى از بى كارى مى‏كنند.

مهمترين صنايع دستى در گيلان عبارتند از:

1ـ سبدبافى و حصيربافى

سبدبافى و حصيربافى از صنايع دستى و خانگى بسيار رايج در گيلان است و توليد انواع سبدها و حصيرها در اكثر نقاط اين استان رواج دارد. مواد اوليه آن نى و سوف است كه به طور خودرو در باتلاق‏ها مى‏رويند. توليد كنندگان در فصل غير كشاورزى به توليد آن مشغول هستند در استان گيلان 700 كارگاه حصير بافى فعاليت دارد. مراكز مهم آن عبارتند از: خمام، بندرانزلى، گلشن، غازيان و جفرود.

فرآورده‏هاى حصيرى عبارتند از: حصير، زيرانداز، كلاه ساك و…

2ـ مروار بافى

مروار بافى عبارتند از: بافت اشياى مختلف نظير سبد، كيف، ميوه خورى و… با ساقه‏هاى تازه گياهان و چوب نازك درختان. مهمترين مراكز مروار بافى روستاهاى صيقلان و جمعه بازار از نواحى صومعه سرا و… مى‏باشند.

3ـ گليم و جاجيم

در مناطق نميران و حيران (آستارا و تالش) بيشتر معمول بوده و توليدات چندانى ندارد.

4ـ سفال سقف و سراميك سازى

اين صنعت در مناطق آستارا، سياهكل، لنگرود و رودسر بيشتر معمول بوده و توليدات آن سفال و ظروف مختلف سفالى مى‏باشد. اخيرا در اطراف فومن نيز جهاد سازندگى اقدام به ايجاد كارگاه‏هاى سفال سازى نموده است.

5ـ بامبو بافى

بامبو كلمه‏اى است احتمالا چينى و يا ژاپنى و از آنچه به عنوان بامبو نام برده مى‏شود همان نى خيزران است.

شروع كار بامبو بافى همزمان با متداول شدن كشت چاى در گيلان آغاز و رواج يافته است. بيشترين مراكز آن در لاهيجان (مخصوصا قريه ليالستان) است.

توليدات اين صنعت دستى، از تنوع زيادى برخوردار مى‏باشد كه شكلات خورى، ميوه خورى، جاى نان و لوستر از آن جمله است. مواد اوليه آن نى خيزران مى‏باشد كه به طور خودرو در مناطق باتلاقى و مرادبها مى‏رويد.

6ـ نمد مالى

نمد مالى بيشتر در اطراف رودبار و قاسم آباد رودسر معمول است و مواد اوليه آن پشم و رنگ مى‏باشد. مصرف عمده آن به عنوان زيرانداز است.

7ـ چارق دوزى

اين صنعت در اطراف فومن خصوصا در ماسوله بصورت توليد كفش چرمى (چموش) به اندازه‏هاى مختلف رواج دارد و مواد اوليه آن چرم مى‏باشد. توليدات اين صنعت در سالهاى اخير جنبه مصرفى خود را از دست داده و بيشتر حالت تزئينى به خود گرفته است.

8ـ جوراب بافى

در بيشتر مناطق كوهستانى استان معمول است، بخصوص در ماسوله رواج بيشترى دارد.

9ـ نازك كارى چوب (خرّاطى)

اين صنعت ضمن آنكه در بيشتر شهرهاى استان معمول است، ليكن در شهر رشت از موقعيت و فعاليت بيشترى برخوردار مى‏باشد. توليدات آن متنوع و شامل انواع ظروف، عصا و اشياء تزئينى است.

10ـ چادر شب بافى

چادر بافى، پارچه‏هاى بافته شده در اندازه‏هاى 2×2 متر است كه بيشتر در قاسم آباد رودسر بافته مى‏شود.

از ديگر صنايع دستى در استان گيلان مى‏توان مرواريد دوزى كه در سالهاى اخير رواج يافته، قلابدوزى، ابريشم بافى، شال بافى، الياف بافى و صابون سازى دستى رودبار را نام برد.

بر اساس آمار موجود، در سال 1377 تعداد 8227 كارگاه صنايع دستى در استان گيلان وجود داشته كه 9382 نفر در آنها مشغول به كار بوده‏اند.

بررسى تركيب صنعت خانگى استان گيلان در سال 1365 نشان مى‏دهد كه رايج‏ترين صنعت خانگى استان دوزندگى و بافندگى پوشاك است. اين صنعت خانگى با 7/52 درصد، بزرگترين سهم را در صنعت خانگى استان داشته است.

دومين صنعت خانگى مهم، توليد مواد غذايى است. حدود 2/17 درصد صنعت خانگى استان در رشته توليد مواد غذايى است.

سومين مقام را در صنعت خانگى سبد و حصير بافى دارا است. بيش از 4/15 درصد خانوارهاى داراى صنعت خانگى گيلان در سبد و حصير بافى فعاليت دارند.

قالى، قاليچه و گليم بافى و همانند آن با 2/4 درصد و ريسندگى الياف و پارچه بافى با 3/3 درصد مراتب بعدى را در صنعت خانگى استان دارا هستند.

گیلان